| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
४. अब्भन्तरवग्गो
4. Abbhantaravaggo
[२८१] १. अब्भन्तरजातकवण्णना
[281] 1. Abbhantarajātakavaṇṇanā
अब्भन्तरो नाम दुमोति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो सारिपुत्तत्थेरस्स बिम्बादेवीथेरिया अम्बरसदानं आरब्भ कथेसि। सम्मासम्बुद्धे हि पवत्तितवरधम्मचक्के वेसालियं कूटागारसालायं विहरन्ते महापजापती गोतमी पञ्च साकियसतानि आदाय गन्त्वा पब्बज्जं याचित्वा पब्बज्जञ्चेव उपसम्पदञ्च लभि। अपरभागे ता पञ्चसता भिक्खुनियो नन्दकोवादं (म॰ नि॰ ३.३९८ आदयो) सुत्वा अरहत्तं पापुणिंसु। सत्थरि पन सावत्थिं उपनिस्साय विहरन्ते राहुलमाता बिम्बादेवी ‘‘सामिको मे पब्बजित्वा सब्बञ्ञुतं पत्तो, पुत्तोपि मे पब्बजित्वा तस्सेव सन्तिके वसति, अहं अगारमज्झे किंकरिस्सामि, अहम्पि पब्बजित्वा सावत्थिं गन्त्वा सम्मासम्बुद्धञ्च पुत्तञ्च निबद्धं पस्समाना विहरिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा भिक्खुनुपस्सयं गन्त्वा पब्बजित्वा आचरियुपज्झायाहि सद्धिं सावत्थिं गन्त्वा सत्थारञ्च पियपुत्तञ्च पस्समाना एकस्मिं भिक्खुनुपस्सये वासं कप्पेसि। राहुलसामणेरो आगन्त्वा मातरं पस्सति।
Abbhantaronāma dumoti idaṃ satthā jetavane viharanto sāriputtattherassa bimbādevītheriyā ambarasadānaṃ ārabbha kathesi. Sammāsambuddhe hi pavattitavaradhammacakke vesāliyaṃ kūṭāgārasālāyaṃ viharante mahāpajāpatī gotamī pañca sākiyasatāni ādāya gantvā pabbajjaṃ yācitvā pabbajjañceva upasampadañca labhi. Aparabhāge tā pañcasatā bhikkhuniyo nandakovādaṃ (ma. ni. 3.398 ādayo) sutvā arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Satthari pana sāvatthiṃ upanissāya viharante rāhulamātā bimbādevī ‘‘sāmiko me pabbajitvā sabbaññutaṃ patto, puttopi me pabbajitvā tasseva santike vasati, ahaṃ agāramajjhe kiṃkarissāmi, ahampi pabbajitvā sāvatthiṃ gantvā sammāsambuddhañca puttañca nibaddhaṃ passamānā viharissāmī’’ti cintetvā bhikkhunupassayaṃ gantvā pabbajitvā ācariyupajjhāyāhi saddhiṃ sāvatthiṃ gantvā satthārañca piyaputtañca passamānā ekasmiṃ bhikkhunupassaye vāsaṃ kappesi. Rāhulasāmaṇero āgantvā mātaraṃ passati.
अथेकदिवसं थेरिया उदरवातो कुप्पि। सा पुत्ते दट्ठुं आगते तस्स दस्सनत्थाय निक्खमितुं नासक्खि, अञ्ञाव आगन्त्वा अफासुकभावं कथयिंसु। सो मातु सन्तिकं गन्त्वा ‘‘किं ते लद्धुं वट्टती’’ति पुच्छि। ‘‘तात, अगारमज्झे मे सक्खरयोजिते अम्बरसे पीते उदरवातो वूपसम्मति, इदानि पिण्डाय चरित्वा जीविकं कप्पेम, कुतो तं लभिस्सामा’’ति। सामणेरो ‘‘लभन्तो आहरिस्सामी’’ति वत्वा निक्खमि। तस्स पनायस्मतो उपज्झायो धम्मसेनापति, आचरियो महामोग्गल्लानो, चूळपिता आनन्दत्थेरो, पिता सम्मासम्बुद्धोति महासम्पत्ति। एवं सन्तेपि अञ्ञस्स सन्तिकं अगन्त्वा उपज्झायस्स सन्तिकं गन्त्वा वन्दित्वा दुम्मुखाकारो हुत्वा अट्ठासि। अथ नं थेरो ‘‘किं नु खो, राहुल, दुम्मुखो वियासी’’ति आह। ‘‘मातु मे, भन्ते, थेरिया उदरवातो कुपितो’’ति। ‘‘किं लद्धुं वट्टती’’ति? ‘‘सक्खरयोजितेन किर अम्बरसेन फासु होती’’ति। ‘‘होतु लभिस्सामि, मा चिन्तयी’’ति।
Athekadivasaṃ theriyā udaravāto kuppi. Sā putte daṭṭhuṃ āgate tassa dassanatthāya nikkhamituṃ nāsakkhi, aññāva āgantvā aphāsukabhāvaṃ kathayiṃsu. So mātu santikaṃ gantvā ‘‘kiṃ te laddhuṃ vaṭṭatī’’ti pucchi. ‘‘Tāta, agāramajjhe me sakkharayojite ambarase pīte udaravāto vūpasammati, idāni piṇḍāya caritvā jīvikaṃ kappema, kuto taṃ labhissāmā’’ti. Sāmaṇero ‘‘labhanto āharissāmī’’ti vatvā nikkhami. Tassa panāyasmato upajjhāyo dhammasenāpati, ācariyo mahāmoggallāno, cūḷapitā ānandatthero, pitā sammāsambuddhoti mahāsampatti. Evaṃ santepi aññassa santikaṃ agantvā upajjhāyassa santikaṃ gantvā vanditvā dummukhākāro hutvā aṭṭhāsi. Atha naṃ thero ‘‘kiṃ nu kho, rāhula, dummukho viyāsī’’ti āha. ‘‘Mātu me, bhante, theriyā udaravāto kupito’’ti. ‘‘Kiṃ laddhuṃ vaṭṭatī’’ti? ‘‘Sakkharayojitena kira ambarasena phāsu hotī’’ti. ‘‘Hotu labhissāmi, mā cintayī’’ti.
सो पुनदिवसे तं आदाय सावत्थिं पविसित्वा सामणेरं आसनसालायं निसीदापेत्वा राजद्वारं अगमासि। कोसलराजा थेरं दिस्वा निसीदापेसि, तङ्खणञ्ञेव उय्यानपालो पिण्डिपक्कानं मधुरअम्बानं एकं पुटं आहरि। राजा अम्बानं तचं अपनेत्वा सक्खरं पक्खिपित्वा सयमेव मद्दित्वा थेरस्स पत्तं पूरेत्वा अदासि। थेरो राजनिवेसना निक्खमित्वा आसनसालं गन्त्वा सामणेरस्स अदासि ‘‘हरित्वा मातु ते देही’’ति। सो हरित्वा अदासि, थेरिया परिभुत्तमत्तेव उदरवातो वूपसमि। राजापि मनुस्सं पेसेसि – ‘‘थेरो इध निसीदित्वा अम्बरसं न परिभुञ्जि, गच्छ कस्सचि दिन्नभावं जानाही’’ति। सो थेरेन सद्धिंयेव गन्त्वा तं पवत्तिं ञत्वा आगन्त्वा रञ्ञो कथेसि। राजा चिन्तेसि – ‘‘सचे सत्था अगारं अज्झावसिस्स, चक्कवत्तिराजा अभविस्स, राहुलसामणेरो परिणायकरतनं, थेरी इत्थिरतनं, सकलचक्कवाळरज्जं एतेसञ्ञेव अभविस्स। अम्हेहि एते उपट्ठहन्तेहि चरितब्बं अस्स, इदानि पब्बजित्वा अम्हे उपनिस्साय वसन्तेसु एतेसु न युत्तं अम्हाकं पमज्जितु’’न्ति। सो ततो पट्ठाय थेरिया निबद्धं अम्बरसं दापेसि। थेरेन बिम्बादेवीथेरिया अम्बरसस्स दिन्नभावो भिक्खुसङ्घे पाकटो जातो। अथेकदिवसं भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं – ‘‘आवुसो, सारिपुत्तत्थेरो किर बिम्बादेवीथेरिं अम्बरसेन सन्तप्पेसी’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव राहुलमाता सारिपुत्तेन अम्बरसेन सन्तप्पिता, पुब्बेपेस एतं सन्तप्पेसियेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
So punadivase taṃ ādāya sāvatthiṃ pavisitvā sāmaṇeraṃ āsanasālāyaṃ nisīdāpetvā rājadvāraṃ agamāsi. Kosalarājā theraṃ disvā nisīdāpesi, taṅkhaṇaññeva uyyānapālo piṇḍipakkānaṃ madhuraambānaṃ ekaṃ puṭaṃ āhari. Rājā ambānaṃ tacaṃ apanetvā sakkharaṃ pakkhipitvā sayameva madditvā therassa pattaṃ pūretvā adāsi. Thero rājanivesanā nikkhamitvā āsanasālaṃ gantvā sāmaṇerassa adāsi ‘‘haritvā mātu te dehī’’ti. So haritvā adāsi, theriyā paribhuttamatteva udaravāto vūpasami. Rājāpi manussaṃ pesesi – ‘‘thero idha nisīditvā ambarasaṃ na paribhuñji, gaccha kassaci dinnabhāvaṃ jānāhī’’ti. So therena saddhiṃyeva gantvā taṃ pavattiṃ ñatvā āgantvā rañño kathesi. Rājā cintesi – ‘‘sace satthā agāraṃ ajjhāvasissa, cakkavattirājā abhavissa, rāhulasāmaṇero pariṇāyakaratanaṃ, therī itthiratanaṃ, sakalacakkavāḷarajjaṃ etesaññeva abhavissa. Amhehi ete upaṭṭhahantehi caritabbaṃ assa, idāni pabbajitvā amhe upanissāya vasantesu etesu na yuttaṃ amhākaṃ pamajjitu’’nti. So tato paṭṭhāya theriyā nibaddhaṃ ambarasaṃ dāpesi. Therena bimbādevītheriyā ambarasassa dinnabhāvo bhikkhusaṅghe pākaṭo jāto. Athekadivasaṃ bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘āvuso, sāriputtatthero kira bimbādevītheriṃ ambarasena santappesī’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva rāhulamātā sāriputtena ambarasena santappitā, pubbepesa etaṃ santappesiyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो कासिगामके ब्राह्मणकुले निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो तक्कसिलायं सब्बसिप्पानि उग्गण्हित्वा सण्ठपितघरावासो मातापितूनं अच्चयेन इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा हिमवन्तपदेसे अभिञ्ञा च समापत्तियो च निब्बत्तेत्वा इसिगणपरिवुतो गणसत्था हुत्वा दीघस्स अद्धुनो अच्चयेन लोणम्बिलसेवनत्थाय पब्बतपादा ओतरित्वा चारिकं चरमानो बाराणसिं पत्वा उय्याने वासं कप्पेसि। अथस्स इसिगणस्स सीलतेजेन सक्कस्स भवनं कम्पि। सक्को आवज्जमानो तं कारणं ञत्वा ‘‘इमेसं तापसानं अवासाय परिसक्किस्सामि, अथ ते भिन्नावासा उपद्दुता चरमाना चित्तेकग्गतं न लभिस्सन्ति, एवं मे फासुकं भविस्सती’’ति चिन्तेत्वा ‘‘को नु खो उपायो’’ति वीमंसन्तो इमं उपायं अद्दस – मज्झिमयामसमनन्तरे रञ्ञो अग्गमहेसिया सिरिगब्भं पविसित्वा आकासे ठत्वा ‘‘भद्दे, सचे त्वं अब्भन्तरअम्बपक्कं खादेय्यासि, पुत्तं लभिस्ससि, सो चक्कवत्तिराजा भविस्सती’’ति आचिक्खिस्सामि। राजा देविया कथं सुत्वा अम्बपक्कत्थाय उय्यानं पेसेस्सति, अथाहं अम्बानि अन्तरधापेस्सामि, रञ्ञो उय्याने अम्बानं अभावं आरोचेस्सन्ति , ‘‘के ते खादन्ती’’ति वुत्ते ‘‘तापसा खादन्ती’’ति वक्खन्ति, तं सुत्वा राजा तापसे पोथेत्वा नीहरापेस्सति, एवं ते उपद्दुता भविस्सन्तीति।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto kāsigāmake brāhmaṇakule nibbattitvā vayappatto takkasilāyaṃ sabbasippāni uggaṇhitvā saṇṭhapitagharāvāso mātāpitūnaṃ accayena isipabbajjaṃ pabbajitvā himavantapadese abhiññā ca samāpattiyo ca nibbattetvā isigaṇaparivuto gaṇasatthā hutvā dīghassa addhuno accayena loṇambilasevanatthāya pabbatapādā otaritvā cārikaṃ caramāno bārāṇasiṃ patvā uyyāne vāsaṃ kappesi. Athassa isigaṇassa sīlatejena sakkassa bhavanaṃ kampi. Sakko āvajjamāno taṃ kāraṇaṃ ñatvā ‘‘imesaṃ tāpasānaṃ avāsāya parisakkissāmi, atha te bhinnāvāsā upaddutā caramānā cittekaggataṃ na labhissanti, evaṃ me phāsukaṃ bhavissatī’’ti cintetvā ‘‘ko nu kho upāyo’’ti vīmaṃsanto imaṃ upāyaṃ addasa – majjhimayāmasamanantare rañño aggamahesiyā sirigabbhaṃ pavisitvā ākāse ṭhatvā ‘‘bhadde, sace tvaṃ abbhantaraambapakkaṃ khādeyyāsi, puttaṃ labhissasi, so cakkavattirājā bhavissatī’’ti ācikkhissāmi. Rājā deviyā kathaṃ sutvā ambapakkatthāya uyyānaṃ pesessati, athāhaṃ ambāni antaradhāpessāmi, rañño uyyāne ambānaṃ abhāvaṃ ārocessanti , ‘‘ke te khādantī’’ti vutte ‘‘tāpasā khādantī’’ti vakkhanti, taṃ sutvā rājā tāpase pothetvā nīharāpessati, evaṃ te upaddutā bhavissantīti.
सो मज्झिमयामसमनन्तरे सिरिगब्भं पविसित्वा आकासे ठितो अत्तनो देवराजभावं जानापेत्वा ताय सद्धिं सल्लपन्तो पुरिमा द्वे गाथा अवोच –
So majjhimayāmasamanantare sirigabbhaṃ pavisitvā ākāse ṭhito attano devarājabhāvaṃ jānāpetvā tāya saddhiṃ sallapanto purimā dve gāthā avoca –
९१.
91.
‘‘अब्भन्तरो नाम दुमो, यस्स दिब्यमिदं फलं।
‘‘Abbhantaro nāma dumo, yassa dibyamidaṃ phalaṃ;
भुत्वा दोहळिनी नारी, चक्कवत्तिं विजायति॥
Bhutvā dohaḷinī nārī, cakkavattiṃ vijāyati.
९२.
92.
‘‘त्वम्पि भद्दे महेसीसि, सा चापि पतिनो पिया।
‘‘Tvampi bhadde mahesīsi, sā cāpi patino piyā;
आहरिस्सति ते राजा, इदं अब्भन्तरं फल’’न्ति॥
Āharissati te rājā, idaṃ abbhantaraṃ phala’’nti.
तत्थ अब्भन्तरो नाम दुमोति इमिना ताव गामनिगमजनपदपब्बतादीनं असुकस्स अब्भन्तरोति अवत्वा केवलं एकं अब्भन्तरं अम्बरुक्खं कथेसि। यस्स दिब्यमिदं फलन्ति यस्स अम्बरुक्खस्स देवतानं परिभोगारहं दिब्यं फलं। इदन्ति पन निपातमत्तमेव। दोहळिनीति सञ्जातदोहळा। त्वम्पि, भद्दे, महेसीसीति त्वं, सोभने महेसी, असि। अट्ठकथायं पन ‘‘महेसी चा’’तिपि पाठो। सा चापि पतिनो पियाति सोळसन्नं देवीसहस्सानं अब्भन्तरे अग्गमहेसी चापि पतिनो चापि पियाति अत्थो। आहरिस्सति ते राजा, इदं अब्भन्तरं फलन्ति तस्सा ते पियाय अग्गमहेसिया इदं मया वुत्तप्पकारं फलं राजा आहरापेस्सति, सा त्वं तं परिभुञ्जित्वा चक्कवत्तिगब्भं लभिस्ससीति।
Tattha abbhantaro nāma dumoti iminā tāva gāmanigamajanapadapabbatādīnaṃ asukassa abbhantaroti avatvā kevalaṃ ekaṃ abbhantaraṃ ambarukkhaṃ kathesi. Yassa dibyamidaṃ phalanti yassa ambarukkhassa devatānaṃ paribhogārahaṃ dibyaṃ phalaṃ. Idanti pana nipātamattameva. Dohaḷinīti sañjātadohaḷā. Tvampi, bhadde, mahesīsīti tvaṃ, sobhane mahesī, asi. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘mahesī cā’’tipi pāṭho. Sā cāpi patino piyāti soḷasannaṃ devīsahassānaṃ abbhantare aggamahesī cāpi patino cāpi piyāti attho. Āharissati te rājā, idaṃ abbhantaraṃ phalanti tassā te piyāya aggamahesiyā idaṃ mayā vuttappakāraṃ phalaṃ rājā āharāpessati, sā tvaṃ taṃ paribhuñjitvā cakkavattigabbhaṃ labhissasīti.
एवं सक्को देविया इमा द्वे गाथा वत्वा ‘‘त्वं अप्पमत्ता होहि, मा पपञ्चं अकासि, स्वे रञ्ञो आरोचेय्यासी’’ति तं अनुसासित्वा अत्तनो वसनट्ठानमेव गतो। सा पुनदिवसे गिलानालयं दस्सेत्वा परिचारिकानं सञ्ञं दत्वा निपज्जि। राजा समुस्सितसेतच्छत्ते सीहासने निसिन्नो नाटकानि पस्सन्तो देविं अदिस्वा ‘‘कहं, देवी’’ति परिचारिके पुच्छि। ‘‘गिलाना, देवा’’ति। सो तस्सा सन्तिकं गन्त्वा सयनपस्से निसीदित्वा पिट्ठिं परिमज्जन्तो ‘‘किं ते, भद्दे, अफासुक’’न्ति पुच्छि। ‘‘महाराज अञ्ञं अफासुकं नाम नत्थि, दोहळो मे उप्पन्नो’’ति। ‘‘किं इच्छसि, भद्दे’’ति? ‘‘अब्भन्तरअम्बफलं देवा’’ति। ‘‘अब्भन्तरअम्बो नाम कहं अत्थी’’ति? ‘‘नाहं, देव, अब्भन्तरअम्बं जानामि, तस्स पन मे फलं लभमानाय जीवितं अत्थि, अलभमानाय नत्थी’’ति। ‘‘तेन हि आहरापेस्सामि , मा चिन्तयी’’ति राजा देविं अस्सासेत्वा उट्ठाय गन्त्वा राजपल्लङ्के निसिन्नो अमच्चे पक्कोसापेत्वा ‘‘देविया अब्भन्तरअम्बे नाम दोहळो उप्पन्नो, किं कातब्ब’’न्ति पुच्छि। ‘‘देव द्विन्नं अम्बानं अन्तरे ठितो अम्बो अब्भन्तरअम्बो नाम, उय्यानं पेसेत्वा अब्भन्तरे ठितअम्बतो फलं आहरापेत्वा देविया दापेथा’’ति।
Evaṃ sakko deviyā imā dve gāthā vatvā ‘‘tvaṃ appamattā hohi, mā papañcaṃ akāsi, sve rañño āroceyyāsī’’ti taṃ anusāsitvā attano vasanaṭṭhānameva gato. Sā punadivase gilānālayaṃ dassetvā paricārikānaṃ saññaṃ datvā nipajji. Rājā samussitasetacchatte sīhāsane nisinno nāṭakāni passanto deviṃ adisvā ‘‘kahaṃ, devī’’ti paricārike pucchi. ‘‘Gilānā, devā’’ti. So tassā santikaṃ gantvā sayanapasse nisīditvā piṭṭhiṃ parimajjanto ‘‘kiṃ te, bhadde, aphāsuka’’nti pucchi. ‘‘Mahārāja aññaṃ aphāsukaṃ nāma natthi, dohaḷo me uppanno’’ti. ‘‘Kiṃ icchasi, bhadde’’ti? ‘‘Abbhantaraambaphalaṃ devā’’ti. ‘‘Abbhantaraambo nāma kahaṃ atthī’’ti? ‘‘Nāhaṃ, deva, abbhantaraambaṃ jānāmi, tassa pana me phalaṃ labhamānāya jīvitaṃ atthi, alabhamānāya natthī’’ti. ‘‘Tena hi āharāpessāmi , mā cintayī’’ti rājā deviṃ assāsetvā uṭṭhāya gantvā rājapallaṅke nisinno amacce pakkosāpetvā ‘‘deviyā abbhantaraambe nāma dohaḷo uppanno, kiṃ kātabba’’nti pucchi. ‘‘Deva dvinnaṃ ambānaṃ antare ṭhito ambo abbhantaraambo nāma, uyyānaṃ pesetvā abbhantare ṭhitaambato phalaṃ āharāpetvā deviyā dāpethā’’ti.
राजा ‘‘साधु, एवरूपं अम्बं आहरथा’’ति उय्यानं पेसेसि। सक्को अत्तनो आनुभावेन उय्याने अम्बानि खादितसदिसानि कत्वा अन्तरधापेसि। अम्बत्थाय गता मनुस्सा सकलउय्यानं विचरन्ता एकं अम्बम्पि अलभित्वा गन्त्वा उय्याने अम्बानं अभावं रञ्ञो कथयिंसु। ‘‘के अम्बानि खादन्ती’’ति? ‘‘तापसा, देवा’’ति। ‘‘तापसे उय्यानतो पोथेत्वा नीहरथा’’ति। मनुस्सा ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा नीहरिंसु। सक्कस्स मनोरथो मत्थकं पापुणि। देवी अम्बफलत्थाय निबद्धं कत्वा निपज्जियेव। राजा कत्तब्बकिच्चं अपस्सन्तो अमच्चे च ब्राह्मणे च सन्निपातापेत्वा ‘‘अब्भन्तरअम्बस्स अत्थिभावं जानाथा’’ति पुच्छि। ब्राह्मणा आहंसु – ‘‘देव, अब्भन्तरअम्बो नाम देवतानं परिभोगो, ‘हिमवन्ते कञ्चनगुहाय अन्तो अत्थी’ति अयं नो परम्परागतो अनुस्सवो’’ति। ‘‘को पन ततो अम्बं आहरितुं सक्खिस्सती’’ति? ‘‘न सक्का तत्थ मनुस्सभूतेन गन्तुं, एकं सुवपोतकं पेसेतुं वट्टती’’ति।
Rājā ‘‘sādhu, evarūpaṃ ambaṃ āharathā’’ti uyyānaṃ pesesi. Sakko attano ānubhāvena uyyāne ambāni khāditasadisāni katvā antaradhāpesi. Ambatthāya gatā manussā sakalauyyānaṃ vicarantā ekaṃ ambampi alabhitvā gantvā uyyāne ambānaṃ abhāvaṃ rañño kathayiṃsu. ‘‘Ke ambāni khādantī’’ti? ‘‘Tāpasā, devā’’ti. ‘‘Tāpase uyyānato pothetvā nīharathā’’ti. Manussā ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā nīhariṃsu. Sakkassa manoratho matthakaṃ pāpuṇi. Devī ambaphalatthāya nibaddhaṃ katvā nipajjiyeva. Rājā kattabbakiccaṃ apassanto amacce ca brāhmaṇe ca sannipātāpetvā ‘‘abbhantaraambassa atthibhāvaṃ jānāthā’’ti pucchi. Brāhmaṇā āhaṃsu – ‘‘deva, abbhantaraambo nāma devatānaṃ paribhogo, ‘himavante kañcanaguhāya anto atthī’ti ayaṃ no paramparāgato anussavo’’ti. ‘‘Ko pana tato ambaṃ āharituṃ sakkhissatī’’ti? ‘‘Na sakkā tattha manussabhūtena gantuṃ, ekaṃ suvapotakaṃ pesetuṃ vaṭṭatī’’ti.
तेन च समयेन राजकुले एको सुवपोतको महासरीरो कुमारकानं यानकचक्कनाभिमत्तो थामसम्पन्नो पञ्ञवा उपायकुसलो। राजा तं आहरापेत्वा ‘‘तात सुवपोतक, अहं तव बहूपकारो, कञ्चनपञ्जरे वससि, सुवण्णतट्टके मधुलाजे खादसि, सक्खरपानकं पिवसि, तयापि अम्हाकं एकं किच्चं नित्थरितुं वट्टती’’ति आह। ‘‘किं, देवा’’ति। ‘‘तात देविया अब्भन्तरअम्बे दोहळो उप्पन्नो, सो च अम्बो हिमवन्ते कञ्चनपब्बतन्तरे अत्थि देवतानं परिभोगो, न सक्का मनुस्सभूतेन तत्थ गन्तुं, तया ततो अम्बफलं आहरितुं वट्टती’’ति। ‘‘साधु, देव, आहरिस्सामी’’ति। अथ नं राजा सुवण्णतट्टके मधुलाजे खादापेत्वा सक्खरपानकं पायेत्वा सतपाकतेलेन तस्स पक्खन्तरानि मक्खेत्वा उभोहि हत्थेहि गहेत्वा सीहपञ्जरे ठत्वा आकासे विस्सज्जेसि। सोपि रञ्ञो निपच्चकारं दस्सेत्वा आकासे पक्खन्दन्तो मनुस्सपथं अतिक्कम्म हिमवन्ते पठमे पब्बतन्तरे वसन्तानं सुकानं सन्तिकं गन्त्वा अब्भन्तरअम्बो नाम कत्थ अत्थि, कथेथ मे तं ठान’’न्ति पुच्छि। ‘‘मयं न जानाम, दुतिये पब्बतन्तरे सुका जानिस्सन्ती’’ति।
Tena ca samayena rājakule eko suvapotako mahāsarīro kumārakānaṃ yānakacakkanābhimatto thāmasampanno paññavā upāyakusalo. Rājā taṃ āharāpetvā ‘‘tāta suvapotaka, ahaṃ tava bahūpakāro, kañcanapañjare vasasi, suvaṇṇataṭṭake madhulāje khādasi, sakkharapānakaṃ pivasi, tayāpi amhākaṃ ekaṃ kiccaṃ nittharituṃ vaṭṭatī’’ti āha. ‘‘Kiṃ, devā’’ti. ‘‘Tāta deviyā abbhantaraambe dohaḷo uppanno, so ca ambo himavante kañcanapabbatantare atthi devatānaṃ paribhogo, na sakkā manussabhūtena tattha gantuṃ, tayā tato ambaphalaṃ āharituṃ vaṭṭatī’’ti. ‘‘Sādhu, deva, āharissāmī’’ti. Atha naṃ rājā suvaṇṇataṭṭake madhulāje khādāpetvā sakkharapānakaṃ pāyetvā satapākatelena tassa pakkhantarāni makkhetvā ubhohi hatthehi gahetvā sīhapañjare ṭhatvā ākāse vissajjesi. Sopi rañño nipaccakāraṃ dassetvā ākāse pakkhandanto manussapathaṃ atikkamma himavante paṭhame pabbatantare vasantānaṃ sukānaṃ santikaṃ gantvā abbhantaraambo nāma kattha atthi, kathetha me taṃ ṭhāna’’nti pucchi. ‘‘Mayaṃ na jānāma, dutiye pabbatantare sukā jānissantī’’ti.
सो तेसं वचनं सुत्वा ततो उप्पतित्वा दुतियं पब्बतन्तरं अगमासि, तथा ततियं, चतुत्थं , पञ्चमं, छट्ठं अगमासि। तत्थपि नं सुका ‘‘न मयं जानाम, सत्तमपब्बतन्तरे सुका जानिस्सन्ती’’ति आहंसु। सो तत्थपि गन्त्वा ‘‘अब्भन्तरअम्बो नाम कत्थ अत्थी’’ति पुच्छि। ‘‘असुकट्ठाने नाम कञ्चनपब्बतन्तरे’’ति आहंसु। ‘‘अहं तस्स फलत्थाय आगतो, मं तत्थ नेत्वा ततो मे फलं दापेथा’’ति। सुकगणा आहंसु – ‘‘सम्म, सो वेस्सवणमहाराजस्स परिभोगो, न सक्का उपसङ्कमितुं, सकलरुक्खो मूलतो पट्ठाय सत्तहि लोहजालेहि परिक्खित्तो, सहस्सकुम्भण्डरक्खसा रक्खन्ति, तेहि दिट्ठस्स जीवितं नाम नत्थि, कप्पुट्ठानग्गिअवीचिमहानिरयसदिसट्ठानं, मा तत्थ पत्थनं करी’’ति। ‘‘सचे तुम्हे न गच्छथ, मय्हं ठानं आचिक्खथा’’ति। ‘‘तेन हि असुकेन च असुकेन च ठानेन याही’’ति। सो तेहि आचिक्खितवसेनेव सुट्ठु मग्गं उपधारेत्वा तं ठानं गन्त्वा दिवा अत्तानं अदस्सेत्वा मज्झिमयामसमनन्तरे रक्खसानं निद्दोक्कमनसमये अब्भन्तरअम्बस्स सन्तिकं गन्त्वा एकेन मूलन्तरेन सणिकं अभिरुहितुं आरभि। लोहजालं ‘‘किरी’’ति सद्दमकासि ।
So tesaṃ vacanaṃ sutvā tato uppatitvā dutiyaṃ pabbatantaraṃ agamāsi, tathā tatiyaṃ, catutthaṃ , pañcamaṃ, chaṭṭhaṃ agamāsi. Tatthapi naṃ sukā ‘‘na mayaṃ jānāma, sattamapabbatantare sukā jānissantī’’ti āhaṃsu. So tatthapi gantvā ‘‘abbhantaraambo nāma kattha atthī’’ti pucchi. ‘‘Asukaṭṭhāne nāma kañcanapabbatantare’’ti āhaṃsu. ‘‘Ahaṃ tassa phalatthāya āgato, maṃ tattha netvā tato me phalaṃ dāpethā’’ti. Sukagaṇā āhaṃsu – ‘‘samma, so vessavaṇamahārājassa paribhogo, na sakkā upasaṅkamituṃ, sakalarukkho mūlato paṭṭhāya sattahi lohajālehi parikkhitto, sahassakumbhaṇḍarakkhasā rakkhanti, tehi diṭṭhassa jīvitaṃ nāma natthi, kappuṭṭhānaggiavīcimahānirayasadisaṭṭhānaṃ, mā tattha patthanaṃ karī’’ti. ‘‘Sace tumhe na gacchatha, mayhaṃ ṭhānaṃ ācikkhathā’’ti. ‘‘Tena hi asukena ca asukena ca ṭhānena yāhī’’ti. So tehi ācikkhitavaseneva suṭṭhu maggaṃ upadhāretvā taṃ ṭhānaṃ gantvā divā attānaṃ adassetvā majjhimayāmasamanantare rakkhasānaṃ niddokkamanasamaye abbhantaraambassa santikaṃ gantvā ekena mūlantarena saṇikaṃ abhiruhituṃ ārabhi. Lohajālaṃ ‘‘kirī’’ti saddamakāsi .
रक्खसा पबुज्झित्वा सुकपोतकं दिस्वा ‘‘अम्बचोरोय’’न्ति गहेत्वा कम्मकरणं संविदहिंसु। एको ‘‘मुखे पक्खिपित्वा गिलिस्सामि न’’न्ति आह, अपरो ‘‘हत्थेहि मद्दित्वा पुञ्जित्वा विप्पकिरिस्सामि न’’न्ति, अपरो ‘‘द्वेधा फालेत्वा अङ्गारेसु पचित्वा खादिस्सामी’’ति। सो तेसं कम्मकरणसंविधानं सुत्वापि असन्तसित्वाव ते रक्खसे आमन्तेत्वा ‘‘अम्भो रक्खसा, तुम्हे कस्स मनुस्सा’’ति आह। ‘‘वेस्सवणमहाराजस्सा’’ति। ‘‘अम्भो, तुम्हेपि एकस्स रञ्ञोव मनुस्सा, अहम्पि रञ्ञोव मनुस्सो, बाराणसिराजा मं अब्भन्तरअम्बफलत्थाय पेसेसि, स्वाहं तत्थेव अत्तनो रञ्ञो जीवितं दत्वा आगतो। यो हि अत्तनो मातापितूनञ्चेव सामिकस्स च अत्थाय जीवितं परिच्चजति, सो देवलोकेयेव निब्बत्तति, तस्मा अहम्पि इमम्हा तिरच्छानयोनिया चवित्वा देवलोके निब्बत्तिस्सामी’’ति वत्वा ततियं गाथमाह –
Rakkhasā pabujjhitvā sukapotakaṃ disvā ‘‘ambacoroya’’nti gahetvā kammakaraṇaṃ saṃvidahiṃsu. Eko ‘‘mukhe pakkhipitvā gilissāmi na’’nti āha, aparo ‘‘hatthehi madditvā puñjitvā vippakirissāmi na’’nti, aparo ‘‘dvedhā phāletvā aṅgāresu pacitvā khādissāmī’’ti. So tesaṃ kammakaraṇasaṃvidhānaṃ sutvāpi asantasitvāva te rakkhase āmantetvā ‘‘ambho rakkhasā, tumhe kassa manussā’’ti āha. ‘‘Vessavaṇamahārājassā’’ti. ‘‘Ambho, tumhepi ekassa raññova manussā, ahampi raññova manusso, bārāṇasirājā maṃ abbhantaraambaphalatthāya pesesi, svāhaṃ tattheva attano rañño jīvitaṃ datvā āgato. Yo hi attano mātāpitūnañceva sāmikassa ca atthāya jīvitaṃ pariccajati, so devalokeyeva nibbattati, tasmā ahampi imamhā tiracchānayoniyā cavitvā devaloke nibbattissāmī’’ti vatvā tatiyaṃ gāthamāha –
९३.
93.
‘‘भत्तुरत्थे परक्कन्तो, यं ठानमधिगच्छति।
‘‘Bhatturatthe parakkanto, yaṃ ṭhānamadhigacchati;
सूरो अत्तपरिच्चागी, लभमानो भवामह’’न्ति॥
Sūro attapariccāgī, labhamāno bhavāmaha’’nti.
तत्थ भत्तुरत्थेति भत्ता वुच्चन्ति भत्तादीहि भरणपोसका पिता माता सामिको च, इति तिविधस्सपेतस्स भत्तु अत्थाय। परक्कन्तोति परक्कमं करोन्तो वायमन्तो। यं ठानमधिगच्छतीति यं सुखकारणं यसं वा लाभं वा सग्गं वा अधिगच्छति। सूरोति अभीरु विक्कमसम्पन्नो। अत्तपरिच्चागीति काये च जीविते च निरपेक्खो हुत्वा तस्स तिविधस्सपि भत्तु अत्थाय अत्तानं परिच्चजन्तो। लभमानो भवामहन्ति यं सो एवरूपो सूरो देवसम्पत्तिं वा मनुस्ससम्पत्तिं वा लभति, अहम्पि तं लभमानो भवामि, तस्मा हासोव मे एत्थ, न तासो, किं मं तुम्हे तासेथाति।
Tattha bhatturattheti bhattā vuccanti bhattādīhi bharaṇaposakā pitā mātā sāmiko ca, iti tividhassapetassa bhattu atthāya. Parakkantoti parakkamaṃ karonto vāyamanto. Yaṃ ṭhānamadhigacchatīti yaṃ sukhakāraṇaṃ yasaṃ vā lābhaṃ vā saggaṃ vā adhigacchati. Sūroti abhīru vikkamasampanno. Attapariccāgīti kāye ca jīvite ca nirapekkho hutvā tassa tividhassapi bhattu atthāya attānaṃ pariccajanto. Labhamāno bhavāmahanti yaṃ so evarūpo sūro devasampattiṃ vā manussasampattiṃ vā labhati, ahampi taṃ labhamāno bhavāmi, tasmā hāsova me ettha, na tāso, kiṃ maṃ tumhe tāsethāti.
एवं सो इमाय गाथाय तेसं धम्मं देसेसि। ते तस्स धम्मकथं सुत्वा पसन्नचित्ता ‘‘धम्मिको एस, न सक्का मारेतुं, विस्सज्जेम न’’न्ति वत्वा सुकपोतकं विस्सज्जेत्वा ‘अम्भो सुकपोतक, मुत्तोसि, अम्हाकं हत्थतो सोत्थिना गच्छा’’ति आहंसु। ‘‘मय्हं आगमनं मा तुच्छं करोथ, देथ मे एकं अम्बफल’’न्ति। ‘‘सुकपोतक, तुय्हं एकं अम्बफलं दातुं नाम न भारो, इमस्मिं पन रुक्खे अम्बानि अङ्केत्वा गहितानि, एकस्मिं फले असमेन्ते अम्हाकं जीवितं नत्थि। वेस्सवणेन हि कुज्झित्वा सकिं ओलोकिते तत्तकपाले पक्खित्ततिला विय कुम्भण्डसहस्सं भिज्जित्वा विप्पकिरीयति, तेन ते दातुं न सक्कोम, लभनट्ठानं पन आचिक्खिस्सामा’’ति। ‘‘यो कोचि देतु, फलेनेव मे अत्थो, लभनट्ठानं आचिक्खथा’’ति। ‘‘एतस्स कञ्चनपब्बतस्स अन्तरे जोतिरसो नाम तापसो अग्गिं जुहमानो कञ्चनपत्तिया नाम पण्णसालायं वसति वेस्सवणस्स कुलूपको, वेस्सवणो तस्स निबद्धं चत्तारि अम्बफलानि पेसेति, तस्स सन्तिकं गच्छा’’ति।
Evaṃ so imāya gāthāya tesaṃ dhammaṃ desesi. Te tassa dhammakathaṃ sutvā pasannacittā ‘‘dhammiko esa, na sakkā māretuṃ, vissajjema na’’nti vatvā sukapotakaṃ vissajjetvā ‘ambho sukapotaka, muttosi, amhākaṃ hatthato sotthinā gacchā’’ti āhaṃsu. ‘‘Mayhaṃ āgamanaṃ mā tucchaṃ karotha, detha me ekaṃ ambaphala’’nti. ‘‘Sukapotaka, tuyhaṃ ekaṃ ambaphalaṃ dātuṃ nāma na bhāro, imasmiṃ pana rukkhe ambāni aṅketvā gahitāni, ekasmiṃ phale asamente amhākaṃ jīvitaṃ natthi. Vessavaṇena hi kujjhitvā sakiṃ olokite tattakapāle pakkhittatilā viya kumbhaṇḍasahassaṃ bhijjitvā vippakirīyati, tena te dātuṃ na sakkoma, labhanaṭṭhānaṃ pana ācikkhissāmā’’ti. ‘‘Yo koci detu, phaleneva me attho, labhanaṭṭhānaṃ ācikkhathā’’ti. ‘‘Etassa kañcanapabbatassa antare jotiraso nāma tāpaso aggiṃ juhamāno kañcanapattiyā nāma paṇṇasālāyaṃ vasati vessavaṇassa kulūpako, vessavaṇo tassa nibaddhaṃ cattāri ambaphalāni peseti, tassa santikaṃ gacchā’’ti.
सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा तापसस्स सन्तिकं गन्त्वा वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि। अथ नं तापसो ‘‘कुतो आगतोसी’’ति पुच्छि। ‘‘बाराणसिरञ्ञो सन्तिका’’ति। ‘‘किमत्थाय आगतोसी’’ति? ‘‘सामि, अम्हाकं रञ्ञो देविया अब्भन्तरअम्बपक्के दोहळो उप्पन्नो, तदत्थं आगतोम्हि, रक्खसा पन मे सयं अम्बपक्कं अदत्वा तुम्हाकं सन्तिकं पेसेसु’’न्ति। ‘‘तेन हि निसीद, लभिस्ससी’’ति। अथस्स वेस्सवणो चत्तारि फलानि पेसेसि। तापसो ततो द्वे परिभुञ्जि, एकं सुवपोतकस्स खादनत्थाय अदासि। तेन तस्मिं खादिते एकं फलं सिक्काय पक्खिपित्वा सुवपोतकस्स गीवाय पटिमुञ्चित्वा ‘‘इदानि गच्छा’’ति सुकपोतकं विस्सज्जेसि । सो तं आहरित्वा देविया अदासि। सा तं खादित्वा दोहळं पटिप्पस्सम्भेसि, ततोनिदानं पनस्सा पुत्तो नाहोसि।
So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tāpasassa santikaṃ gantvā vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Atha naṃ tāpaso ‘‘kuto āgatosī’’ti pucchi. ‘‘Bārāṇasirañño santikā’’ti. ‘‘Kimatthāya āgatosī’’ti? ‘‘Sāmi, amhākaṃ rañño deviyā abbhantaraambapakke dohaḷo uppanno, tadatthaṃ āgatomhi, rakkhasā pana me sayaṃ ambapakkaṃ adatvā tumhākaṃ santikaṃ pesesu’’nti. ‘‘Tena hi nisīda, labhissasī’’ti. Athassa vessavaṇo cattāri phalāni pesesi. Tāpaso tato dve paribhuñji, ekaṃ suvapotakassa khādanatthāya adāsi. Tena tasmiṃ khādite ekaṃ phalaṃ sikkāya pakkhipitvā suvapotakassa gīvāya paṭimuñcitvā ‘‘idāni gacchā’’ti sukapotakaṃ vissajjesi . So taṃ āharitvā deviyā adāsi. Sā taṃ khāditvā dohaḷaṃ paṭippassambhesi, tatonidānaṃ panassā putto nāhosi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा देवी राहुलमाता अहोसि, सुको आनन्दो, अम्बपक्कदायको तापसो सारिपुत्तो, उय्याने निवुत्थतापसो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā devī rāhulamātā ahosi, suko ānando, ambapakkadāyako tāpaso sāriputto, uyyāne nivutthatāpaso pana ahameva ahosi’’nti.
अब्भन्तरजातकवण्णना पठमा।
Abbhantarajātakavaṇṇanā paṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / २८१. अब्भन्तरजातकं • 281. Abbhantarajātakaṃ
