Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अपदान-अट्ठकथा • Apadāna-aṭṭhakathā |
१. बुद्धवग्गो
1. Buddhavaggo
अब्भन्तरनिदानवण्णना
Abbhantaranidānavaṇṇanā
५.
5.
‘‘अथ बुद्धापदानानि, सुणाथ सुद्धमानसा।
‘‘Atha buddhāpadānāni, suṇātha suddhamānasā;
तिंसपारमिसम्पुण्णा, धम्मराजा असङ्खिया’’ति॥ –
Tiṃsapāramisampuṇṇā, dhammarājā asaṅkhiyā’’ti. –
एत्थ अथाति अधिकारन्तरूपदस्सनत्थे निपातपदं, विभत्तियुत्तायुत्तनिपातद्वयेसु विभत्तियुत्तनिपातपदं। अथ वा –
Ettha athāti adhikārantarūpadassanatthe nipātapadaṃ, vibhattiyuttāyuttanipātadvayesu vibhattiyuttanipātapadaṃ. Atha vā –
‘‘अधिकारे मङ्गले चेव, निप्फन्नत्थेवधारणे।
‘‘Adhikāre maṅgale ceva, nipphannatthevadhāraṇe;
अनन्तरेपगमने, अथ-सद्दो पवत्तति’’॥
Anantarepagamane, atha-saddo pavattati’’.
तथा हि –
Tathā hi –
‘‘अधिकिच्चं अधिट्ठानं, अधिअत्थं विभासति।
‘‘Adhikiccaṃ adhiṭṭhānaṃ, adhiatthaṃ vibhāsati;
सेट्ठजेट्ठकभावेन, अधिकारो विधीयते’’ति॥ –
Seṭṭhajeṭṭhakabhāvena, adhikāro vidhīyate’’ti. –
वुत्तत्ता बुद्धानं समत्तिंसपारमिधम्मानं अधिकिच्चतो, सेट्ठजेट्ठतो अधिकारट्ठेन अथ-सद्देन युत्तमपदानानीति। तिविधबोधिसत्तानं पूजामङ्गलसभावतो ‘‘पूजा च पूजनेय्यानं, एतं मङ्गलमुत्तम’’न्ति वचनतो (खु॰ पा॰ ५.३; सु॰ नि॰ २६२) मङ्गलट्ठेन अथ-सद्देन युत्तमपदानानीति । बुद्धादीनं भगवन्तानं सम्पत्तिकिच्चस्स अरहत्तमग्गेन निप्फन्नतो निप्फन्नट्ठेन अथ-सद्देन युत्तमपदानानीति । बुद्धादीनं अरहत्तमग्गादिकुसलतो अञ्ञकुसलानं अभावतो अवधारणट्ठेन निवारणट्ठेन अथ-सद्देन युत्तमपदानानीति। खुद्दकपाठसङ्गहानन्तरं सङ्गहितन्ति अनन्तरट्ठेन अथ-सद्देन युत्तमपदानानीति। इतो खुद्दकपाठतो पट्ठायाति अपगमनट्ठेन अथ-सद्देन युत्तमपदानानीति।
Vuttattā buddhānaṃ samattiṃsapāramidhammānaṃ adhikiccato, seṭṭhajeṭṭhato adhikāraṭṭhena atha-saddena yuttamapadānānīti. Tividhabodhisattānaṃ pūjāmaṅgalasabhāvato ‘‘pūjā ca pūjaneyyānaṃ, etaṃ maṅgalamuttama’’nti vacanato (khu. pā. 5.3; su. ni. 262) maṅgalaṭṭhena atha-saddena yuttamapadānānīti . Buddhādīnaṃ bhagavantānaṃ sampattikiccassa arahattamaggena nipphannato nipphannaṭṭhena atha-saddena yuttamapadānānīti . Buddhādīnaṃ arahattamaggādikusalato aññakusalānaṃ abhāvato avadhāraṇaṭṭhena nivāraṇaṭṭhena atha-saddena yuttamapadānānīti. Khuddakapāṭhasaṅgahānantaraṃ saṅgahitanti anantaraṭṭhena atha-saddena yuttamapadānānīti. Ito khuddakapāṭhato paṭṭhāyāti apagamanaṭṭhena atha-saddena yuttamapadānānīti.
बुद्धोति एत्थ बुज्झिता सच्चानीति बुद्धो, बोधेता पजायाति बुद्धो, सब्बञ्ञुताय बुद्धो, सब्बदस्साविताय बुद्धो, अनञ्ञनेय्यताय बुद्धो, विसविताय बुद्धो, खीणासवसङ्खातेन बुद्धो, निरुपक्किलेससङ्खातेन बुद्धो, पब्बज्जासङ्खातेन बुद्धो, अदुतियट्ठेन बुद्धो, तण्हापहानट्ठेन बुद्धो, एकायनमग्गं गतोति बुद्धो, एको अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति बुद्धो, अबुद्धिविहतत्ता बुद्धिपटिलाभा बुद्धो, बुद्धि बुद्धं बोधोति अनत्थन्तरमेतं। यथा नीलादिवण्णयोगतो पटो ‘‘नीलो पटो, रत्तो पटो’’ति वुच्चति, एवं बुद्धगुणयोगतो बुद्धो। अथ वा ‘‘बोधि’’वुच्चति चतूसु मग्गेसु ञाणं, तेन ञाणेन सकलदियड्ढसहस्सकिलेसारिगणे खेपेत्वा निब्बानाधिगमनतो ञाणं ‘‘बोधी’’ति वुच्चति। तेन सम्पयुत्तो समङ्गीपुग्गलो बुद्धो। तेनेव ञाणेन पच्चेकबुद्धोपि सब्बकिलेसे खेपेत्वा निब्बानमधिगच्छति। बुद्धानं पन चतूसु असङ्ख्येय्येसु कप्पसतसहस्सेसु च पारमियो पूरेत्वा बोधिञाणस्साधिगतत्ता च इन्द्रियपरोपरियत्तञाणमहाकरुणासमापत्तिञाणयमकपाटिहीरञाणसब्बञ्ञुतञ्ञाण- अनावरणआसयानुसयादिअसाधारणञाणानं समधिगतत्ता च एकायपि धम्मदेसनाय असङ्ख्येय्यासत्तनिकाये धम्मामतं पायेत्वा निब्बानस्स पापनतो च तदेव ञाणं बुद्धानमेवाधिकभावतो तेसमेव सम्बुद्धानं अपदानं कारणं बुद्धापदानं। तञ्हि दुविधं कुसलाकुसलवसेन। पच्चेकबुद्धा पन न तथा कातुं समत्था, अन्नादिपच्चयदायकानं सङ्गहं करोन्तापि –
Buddhoti ettha bujjhitā saccānīti buddho, bodhetā pajāyāti buddho, sabbaññutāya buddho, sabbadassāvitāya buddho, anaññaneyyatāya buddho, visavitāya buddho, khīṇāsavasaṅkhātena buddho, nirupakkilesasaṅkhātena buddho, pabbajjāsaṅkhātena buddho, adutiyaṭṭhena buddho, taṇhāpahānaṭṭhena buddho, ekāyanamaggaṃ gatoti buddho, eko anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti buddho, abuddhivihatattā buddhipaṭilābhā buddho, buddhi buddhaṃ bodhoti anatthantarametaṃ. Yathā nīlādivaṇṇayogato paṭo ‘‘nīlo paṭo, ratto paṭo’’ti vuccati, evaṃ buddhaguṇayogato buddho. Atha vā ‘‘bodhi’’vuccati catūsu maggesu ñāṇaṃ, tena ñāṇena sakaladiyaḍḍhasahassakilesārigaṇe khepetvā nibbānādhigamanato ñāṇaṃ ‘‘bodhī’’ti vuccati. Tena sampayutto samaṅgīpuggalo buddho. Teneva ñāṇena paccekabuddhopi sabbakilese khepetvā nibbānamadhigacchati. Buddhānaṃ pana catūsu asaṅkhyeyyesu kappasatasahassesu ca pāramiyo pūretvā bodhiñāṇassādhigatattā ca indriyaparopariyattañāṇamahākaruṇāsamāpattiñāṇayamakapāṭihīrañāṇasabbaññutaññāṇa- anāvaraṇaāsayānusayādiasādhāraṇañāṇānaṃ samadhigatattā ca ekāyapi dhammadesanāya asaṅkhyeyyāsattanikāye dhammāmataṃ pāyetvā nibbānassa pāpanato ca tadeva ñāṇaṃ buddhānamevādhikabhāvato tesameva sambuddhānaṃ apadānaṃ kāraṇaṃ buddhāpadānaṃ. Tañhi duvidhaṃ kusalākusalavasena. Paccekabuddhā pana na tathā kātuṃ samatthā, annādipaccayadāyakānaṃ saṅgahaṃ karontāpi –
‘‘इच्छितं पत्थितं तुय्हं, खिप्पमेव समिज्झतु।
‘‘Icchitaṃ patthitaṃ tuyhaṃ, khippameva samijjhatu;
पूरेन्तु चित्तसङ्कप्पा, चन्दो पन्नरसो यथा॥
Pūrentu cittasaṅkappā, cando pannaraso yathā.
‘‘इच्छितं पत्थितं तुय्हं, खिप्पमेव समिज्झतु।
‘‘Icchitaṃ patthitaṃ tuyhaṃ, khippameva samijjhatu;
पूरेन्तु चित्तसङ्कप्पा, मणि जोतिरसो यथा’’ति॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.९५ पुब्बूपनिस्सयसम्पत्तिकथा; अ॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.१९२; ध॰ प॰ अट्ठ॰ १.सामावतीवत्थु) –
Pūrentu cittasaṅkappā, maṇi jotiraso yathā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 2.95 pubbūpanissayasampattikathā; a. ni. aṭṭha. 1.1.192; dha. pa. aṭṭha. 1.sāmāvatīvatthu) –
इमाहि द्वीहियेव गाथाहि धम्मं देसेन्ति। देसेन्तापि असङ्ख्येय्यसत्तनिकाये बोधेतुं न सक्कुणन्ति, तस्मा न सब्बञ्ञुबुद्धसदिसा हुत्वा पाटिएक्कं विसुं बुद्धाति पच्चेकबुद्धा। तेसं अपदानं कारणं पच्चेकबुद्धापदानं।
Imāhi dvīhiyeva gāthāhi dhammaṃ desenti. Desentāpi asaṅkhyeyyasattanikāye bodhetuṃ na sakkuṇanti, tasmā na sabbaññubuddhasadisā hutvā pāṭiekkaṃ visuṃ buddhāti paccekabuddhā. Tesaṃ apadānaṃ kāraṇaṃ paccekabuddhāpadānaṃ.
चिरं ठिताति थेरा। अथ वा थिरतरसीलाचारमद्दवादिगुणेहि युत्ताति थेरा। अथ वा थिरवरसीलसमाधिपञ्ञाविमुत्तिविमुत्तिञाणदस्सनगुणेहि युत्ताति थेरा। अथ वा थिरतरसङ्खातपणीतानुत्तरसन्तिनिब्बानमधिगताति थेरा, थेरानं अपदानानि थेरापदानानि। तथा तादिगुणेहि युत्ताति थेरी, थेरीनं अपदानानि थेरीपदानानि। तेसु बुद्धापदाने पञ्चेव अपदानानि, पञ्चेव सुत्तन्ता। तेनाहु पोराणा –
Ciraṃ ṭhitāti therā. Atha vā thiratarasīlācāramaddavādiguṇehi yuttāti therā. Atha vā thiravarasīlasamādhipaññāvimuttivimuttiñāṇadassanaguṇehi yuttāti therā. Atha vā thiratarasaṅkhātapaṇītānuttarasantinibbānamadhigatāti therā, therānaṃ apadānāni therāpadānāni. Tathā tādiguṇehi yuttāti therī, therīnaṃ apadānāni therīpadānāni. Tesu buddhāpadāne pañceva apadānāni, pañceva suttantā. Tenāhu porāṇā –
‘‘पञ्चेव अपदानानि, पञ्च सुत्तानि यस्स च।
‘‘Pañceva apadānāni, pañca suttāni yassa ca;
इदं बुद्धापदानन्ति, पठमं अनुलोमतो’’ति॥
Idaṃ buddhāpadānanti, paṭhamaṃ anulomato’’ti.
पच्चेकबुद्धापदानेपि पञ्चेव अपदानानि, पञ्चेव सुत्तन्ता। तेनाहु पोराणा –
Paccekabuddhāpadānepi pañceva apadānāni, pañceva suttantā. Tenāhu porāṇā –
‘‘पञ्चेव अपदानानि, पञ्च सुत्तानि यस्स च।
‘‘Pañceva apadānāni, pañca suttāni yassa ca;
इदं पच्चेकबुद्धापदानन्ति, दुतियं अनुलोमतो’’ति॥
Idaṃ paccekabuddhāpadānanti, dutiyaṃ anulomato’’ti.
थेरापदानेसु दसाधिकपञ्चसतापदानानि, वग्गतो एकपञ्ञास वग्गा। तेनाहु पोराणा –
Therāpadānesu dasādhikapañcasatāpadānāni, vaggato ekapaññāsa vaggā. Tenāhu porāṇā –
‘‘पञ्चसतदसपदानानि, एकपञ्ञास वग्गतो।
‘‘Pañcasatadasapadānāni, ekapaññāsa vaggato;
इदं थेरापदानन्ति, ततियं अनुलोमतो’’ति॥
Idaṃ therāpadānanti, tatiyaṃ anulomato’’ti.
थेरीअपदानेसु चत्तालीसं अपदानानि, वग्गतो चतुरो वग्गा। तेनाहु पोराणा –
Therīapadānesu cattālīsaṃ apadānāni, vaggato caturo vaggā. Tenāhu porāṇā –
‘‘चत्तालीसंपदानानि, चतुवग्गानि यस्स च।
‘‘Cattālīsaṃpadānāni, catuvaggāni yassa ca;
इदं थेरीपदानन्ति, चतुत्थं अनुलोमतो’’ति॥
Idaṃ therīpadānanti, catutthaṃ anulomato’’ti.
अपदानन्ति एत्थ अपदान-सद्दो कारणगहणअपगमनपटिपाटिअक्कोसनादीसु दिस्सति। तथा हि एस ‘‘खत्तियानं अपदानं, ब्राह्मणानं अपदान’’न्तिआदीसु कारणे दिस्सति, खत्तियानं कारणं ब्राह्मणानं कारणन्ति अत्थो। ‘‘उपासकानं अपदान’’न्तिआदीसु गहणे दिस्सति, संसुट्ठु गहणन्ति अत्थो। ‘‘वाणिजानं अपदानं, सुद्दानं अपदान’’न्तिआदीसु अपगमने दिस्सति, ततो ततो तेसं अपगमनन्ति अत्थो। ‘‘पिण्डपातिको भिक्खु सपदानचारवसेन पिण्डाय चरती’’तिआदीसु पटिपाटिया दिस्सति, घरपटिपाटिया चरतीति अत्थो। ‘‘अपगता इमे सामञ्ञा, अपगता इमे ब्रह्मञ्ञाति अपदानेती’’तिआदीसु अक्कोसने दिस्सति, अक्कोसति परिभासतीति अत्थो। इध पन कारणे दिस्सति। तस्मा बुद्धानं अपदानानि बुद्धापदानि, बुद्धकारणानीति अत्थो। गङ्गावालुकूपमानं अनेकेसं बुद्धानं दानपारमितादिसमत्तिंसपारमिता कारणन्ति दट्ठब्बं। अथ अधिकारादीसु युत्तअपदानानि सुद्धमानसा सुणाथाति सम्बन्धो।
Apadānanti ettha apadāna-saddo kāraṇagahaṇaapagamanapaṭipāṭiakkosanādīsu dissati. Tathā hi esa ‘‘khattiyānaṃ apadānaṃ, brāhmaṇānaṃ apadāna’’ntiādīsu kāraṇe dissati, khattiyānaṃ kāraṇaṃ brāhmaṇānaṃ kāraṇanti attho. ‘‘Upāsakānaṃ apadāna’’ntiādīsu gahaṇe dissati, saṃsuṭṭhu gahaṇanti attho. ‘‘Vāṇijānaṃ apadānaṃ, suddānaṃ apadāna’’ntiādīsu apagamane dissati, tato tato tesaṃ apagamananti attho. ‘‘Piṇḍapātiko bhikkhu sapadānacāravasena piṇḍāya caratī’’tiādīsu paṭipāṭiyā dissati, gharapaṭipāṭiyā caratīti attho. ‘‘Apagatā ime sāmaññā, apagatā ime brahmaññāti apadānetī’’tiādīsu akkosane dissati, akkosati paribhāsatīti attho. Idha pana kāraṇe dissati. Tasmā buddhānaṃ apadānāni buddhāpadāni, buddhakāraṇānīti attho. Gaṅgāvālukūpamānaṃ anekesaṃ buddhānaṃ dānapāramitādisamattiṃsapāramitā kāraṇanti daṭṭhabbaṃ. Atha adhikārādīsu yuttaapadānāni suddhamānasā suṇāthāti sambandho.
तत्थ सुद्धमानसाति अरहत्तमग्गञाणेन दियड्ढकिलेससहस्सं खेपेत्वा ठितत्ता सुद्धमानसा परिसुद्धचित्ता सुद्धहदया पञ्चसता खीणासवा इमस्मिं धम्मसभाये सन्निसिन्ना सुणाथ, ओहितसोता मनसि करोथाति अत्थो।
Tattha suddhamānasāti arahattamaggañāṇena diyaḍḍhakilesasahassaṃ khepetvā ṭhitattā suddhamānasā parisuddhacittā suddhahadayā pañcasatā khīṇāsavā imasmiṃ dhammasabhāye sannisinnā suṇātha, ohitasotā manasi karothāti attho.
एत्थ पन ‘‘अपदानानी’’ति अवत्वा पच्चेकबुद्धापदानथेरापदानथेरीअपदानेसु विज्जमानेसुपि ‘‘अथ बुद्धापदानानी’’ति वचनं खन्धयमकआयतनधातुसच्चसङ्खारअनुसययमकेसु विज्जमानेसुपि पधानवसेन आदिवसेन च ‘‘मूलयमक’’न्ति वचनं विय, तेरससङ्घादिसेसद्वेअनियततिंसनिस्सग्गियेसु विज्जमानेसुपि पधानवसेन आदिवसेन च ‘‘पाराजिककण्डो’’ति वचनं विय च इधापि पधानवसेन आदिवसेन च वुत्तन्ति दट्ठब्बं।
Ettha pana ‘‘apadānānī’’ti avatvā paccekabuddhāpadānatherāpadānatherīapadānesu vijjamānesupi ‘‘atha buddhāpadānānī’’ti vacanaṃ khandhayamakaāyatanadhātusaccasaṅkhāraanusayayamakesu vijjamānesupi padhānavasena ādivasena ca ‘‘mūlayamaka’’nti vacanaṃ viya, terasasaṅghādisesadveaniyatatiṃsanissaggiyesu vijjamānesupi padhānavasena ādivasena ca ‘‘pārājikakaṇḍo’’ti vacanaṃ viya ca idhāpi padhānavasena ādivasena ca vuttanti daṭṭhabbaṃ.
‘‘सम्मासम्बुद्धापदानानी’’ति वत्तब्बे ‘‘वण्णागमो…पे॰… पञ्चविधं निरुत्त’’न्ति निरुत्तिनयेन वा ‘‘तेसु वुद्धिलोपागमविकारविपरीतादेसा चा’’ति सुत्तेन वा ततियत्थवाचकस्स सम्मातिनिपातपदस्स, सयंसद्दत्थवाचकस्स स-न्तिउपसग्गपदस्स च लोपं कत्वा कितन्तवाचीबुद्धसद्दमेव गहेत्वा गाथाबन्धसुखत्थं ‘‘बुद्धापदानानी’’ति वुत्तं। तस्मा सम्मासम्बुद्धापदानानीति अत्थो।
‘‘Sammāsambuddhāpadānānī’’ti vattabbe ‘‘vaṇṇāgamo…pe… pañcavidhaṃ nirutta’’nti niruttinayena vā ‘‘tesu vuddhilopāgamavikāraviparītādesā cā’’ti suttena vā tatiyatthavācakassa sammātinipātapadassa, sayaṃsaddatthavācakassa sa-ntiupasaggapadassa ca lopaṃ katvā kitantavācībuddhasaddameva gahetvā gāthābandhasukhatthaṃ ‘‘buddhāpadānānī’’ti vuttaṃ. Tasmā sammāsambuddhāpadānānīti attho.
इति विसुद्धजनविलासिनिया अपदान-अट्ठकथाय
Iti visuddhajanavilāsiniyā apadāna-aṭṭhakathāya
अब्भन्तरनिदानवण्णना निट्ठिता।
Abbhantaranidānavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / अपदानपाळि • Apadānapāḷi / १. बुद्धअपदानं • 1. Buddhaapadānaṃ