| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / เถรคาถา-อฎฺฐกถา • Theragāthā-aṭṭhakathā |
๖. อภยเตฺถรคาถาวณฺณนา
6. Abhayattheragāthāvaṇṇanā
สุตฺวา สุภาสิตํ วาจนฺติ อายสฺมโต อภยเตฺถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา ธมฺมกถิโก หุตฺวา ธมฺมกถนกาเล ปฐมํ จตูหิ คาถาหิ ภควนฺตํ อภิตฺถวิตฺวา ปจฺฉา ธมฺมํ กเถสิฯ เตนสฺส ปุญฺญกมฺมพเลน กปฺปานํ สตสหสฺสํ อปายปฎิสนฺธิ นาม นาโหสิฯ ตถา หิ วุตฺตํ –
Sutvāsubhāsitaṃ vācanti āyasmato abhayattherassa gāthā. Kā uppatti? So kira padumuttarassa bhagavato sāsane pabbajitvā dhammakathiko hutvā dhammakathanakāle paṭhamaṃ catūhi gāthāhi bhagavantaṃ abhitthavitvā pacchā dhammaṃ kathesi. Tenassa puññakammabalena kappānaṃ satasahassaṃ apāyapaṭisandhi nāma nāhosi. Tathā hi vuttaṃ –
‘‘อภิตฺถวิตฺวา ปทุมุตฺตรํ ชินํ, ปสนฺนจิโตฺต อภโย สยมฺภุํ;
‘‘Abhitthavitvā padumuttaraṃ jinaṃ, pasannacitto abhayo sayambhuṃ;
น คจฺฉิ กปฺปานิ อปายภูมิํ, สตสหสฺสานิ อุฬารสโทฺธ’’ติฯ (อป. เถร ๒.๕๕.๒๒๑)
Na gacchi kappāni apāyabhūmiṃ, satasahassāni uḷārasaddho’’ti. (apa. thera 2.55.221)
เขตฺตสมฺปตฺติยาทีหิ ตสฺส จ ปุพฺพปจฺฉิมสนฺนิฎฺฐานเจตนานํ อติวิย อุฬารภาเวน โส อปริเมโยฺย ปุญฺญาภิสโนฺท กุสลาภิสโนฺท ตาทิโส อโหสิฯ ‘‘อจินฺติเย ปสนฺนานํ, วิปาโก โหติ อจินฺติโย’’ติ (อป. เถร ๑.๑.๘๒) หิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถ หิ ภเว อุปจิตํ ปุญฺญํ ตสฺส อุปตฺถมฺภกมโหสิฯ ตถา หิ โส วิปสฺสิสฺส ภควโต เกตกปุเปฺผหิ ปูชมกาสิฯ เอวํ อุฬาเรหิ ปุญฺญวิเสเสหิ สุคตีสุ เอว สํสรโนฺต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท รโญฺญ พิมฺพิสารสฺส ปุโตฺต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ อภโยติสฺส นามํ อโหสิฯ ตสฺส อุปฺปตฺติ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ โส นิคเณฺฐน นาฎปุเตฺตน อุภโตโกฎิกํ ปญฺหํ สิกฺขาเปตฺวา ‘‘อิมํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา สมณสฺส โคตมสฺส วาทํ อาโรเปหี’’ติ วิสฺสชฺชิโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส ปญฺหสฺส อเนกํสพฺยากรณภาเว ภควตา กถิเต นิคณฺฐานํ ปราชยํ, สตฺถุ จ สมฺมาสมฺพุทฺธภาวํ วิทิตฺวา อุปาสกตฺตํ ปฎิเวเทสิฯ ตโต รเญฺญ พิมฺพิสาเร กาลงฺกเต สญฺชาตสํเวโค สาสเน ปพฺพชิตฺวา ตาลจฺฉิคฺคฬูปมสุตฺตเทสนาย โสตาปโนฺน หุตฺวา ปุน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๒.๑๗-๒๒) –
Khettasampattiyādīhi tassa ca pubbapacchimasanniṭṭhānacetanānaṃ ativiya uḷārabhāvena so aparimeyyo puññābhisando kusalābhisando tādiso ahosi. ‘‘Acintiye pasannānaṃ, vipāko hoti acintiyo’’ti (apa. thera 1.1.82) hi vuttaṃ. Tattha tattha hi bhave upacitaṃ puññaṃ tassa upatthambhakamahosi. Tathā hi so vipassissa bhagavato ketakapupphehi pūjamakāsi. Evaṃ uḷārehi puññavisesehi sugatīsu eva saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde rañño bimbisārassa putto hutvā nibbatti. Abhayotissa nāmaṃ ahosi. Tassa uppatti parato āvi bhavissati. So nigaṇṭhena nāṭaputtena ubhatokoṭikaṃ pañhaṃ sikkhāpetvā ‘‘imaṃ pañhaṃ pucchitvā samaṇassa gotamassa vādaṃ āropehī’’ti vissajjito bhagavantaṃ upasaṅkamitvā taṃ pañhaṃ pucchitvā tassa pañhassa anekaṃsabyākaraṇabhāve bhagavatā kathite nigaṇṭhānaṃ parājayaṃ, satthu ca sammāsambuddhabhāvaṃ viditvā upāsakattaṃ paṭivedesi. Tato raññe bimbisāre kālaṅkate sañjātasaṃvego sāsane pabbajitvā tālacchiggaḷūpamasuttadesanāya sotāpanno hutvā puna vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ sacchākāsi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.52.17-22) –
‘‘วินตานทิยา ตีเร, วิหาสิ ปุริสุตฺตโม;
‘‘Vinatānadiyā tīre, vihāsi purisuttamo;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, เอกคฺคํ สุสมาหิตํฯ
Addasaṃ virajaṃ buddhaṃ, ekaggaṃ susamāhitaṃ.
‘‘มธุคนฺธสฺส ปุเปฺผน, เกตกสฺส อหํ ตทา;
‘‘Madhugandhassa pupphena, ketakassa ahaṃ tadā;
ปสนฺนจิโตฺต สุมโน, พุทฺธเสฎฺฐมปูชยิํฯ
Pasannacitto sumano, buddhaseṭṭhamapūjayiṃ.
‘‘เอกนวุเต อิโต กเปฺป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยิํ;
‘‘Ekanavute ito kappe, yaṃ pupphamabhipūjayiṃ;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ
Duggatiṃ nābhijānāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฎิปตฺติกิตฺตเนน อญฺญํ พฺยากโรโนฺต ‘‘สุตฺวา สุภาสิตํ วาจ’’นฺติ คาถํ อภาสิฯ
Arahattaṃ pana patvā attano paṭipattikittanena aññaṃ byākaronto ‘‘sutvā subhāsitaṃ vāca’’nti gāthaṃ abhāsi.
๒๖. ตตฺถ สุตฺวาติ โสตํ โอทหิตฺวา, โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาเรตฺวาฯ สุภาสิตนฺติ สุฎฺฐุ ภาสิตํ, สมฺมเทว ภาสิตํ, สมฺมาสมฺพุทฺธภาวโต มหาการุณิกตาย จ กิญฺจิ อวิสํวาเทตฺวา ยถาธิเปฺปตสฺส อตฺถสฺส เอกนฺตโต สาธนวเสน ภาสิตํ จตุสจฺจวิภาวนียธมฺมกถํฯ น หิ สจฺจวินิมุตฺตา ภควโต ธมฺมเทสนา อตฺถิฯ พุทฺธสฺสาติ สพฺพญฺญุพุทฺธสฺสฯ อาทิจฺจพนฺธุโนติ อาทิจฺจวํเส สมฺภูตตฺตา อาทิโจฺจ พนฺธุ เอตสฺสาติ อาทิจฺจพนฺธุ, ภควาฯ ตสฺส อาทิจฺจพนฺธุโนฯ อาทิจฺจสฺส วา พนฺธูติ อาทิจฺจพนฺธุ, ภควาฯ ตสฺส ภควโต โอรสปุตฺตภาวโตฯ เตนาห ภควา –
26. Tattha sutvāti sotaṃ odahitvā, sotadvārānusārena upadhāretvā. Subhāsitanti suṭṭhu bhāsitaṃ, sammadeva bhāsitaṃ, sammāsambuddhabhāvato mahākāruṇikatāya ca kiñci avisaṃvādetvā yathādhippetassa atthassa ekantato sādhanavasena bhāsitaṃ catusaccavibhāvanīyadhammakathaṃ. Na hi saccavinimuttā bhagavato dhammadesanā atthi. Buddhassāti sabbaññubuddhassa. Ādiccabandhunoti ādiccavaṃse sambhūtattā ādicco bandhu etassāti ādiccabandhu, bhagavā. Tassa ādiccabandhuno. Ādiccassa vā bandhūti ādiccabandhu, bhagavā. Tassa bhagavato orasaputtabhāvato. Tenāha bhagavā –
‘‘โย อนฺธกาเร ตมสี ปภงฺกโร, เวโรจโน มณฺฑลี อุคฺคเตโช;
‘‘Yo andhakāre tamasī pabhaṅkaro, verocano maṇḍalī uggatejo;
มา ราหุ คิลี จรมนฺตลิเกฺข, ปชํ มมํ ราหุ ปมุญฺจ สูริย’’นฺติฯ (สํ. นิ. ๑.๙๑);
Mā rāhu gilī caramantalikkhe, pajaṃ mamaṃ rāhu pamuñca sūriya’’nti. (saṃ. ni. 1.91);
ปจฺจพฺยธินฺติ ปฎิวิชฺฌิํฯ หี-ติ นิปาตมตฺตํฯ นิปุณนฺติ สณฺหํ ปรมสุขุมํ, นิโรธสจฺจํ, จตุสจฺจเมว วาฯ หี-ติ วา เหตุอเตฺถ นิปาโตฯ ยสฺมา ปจฺจพฺยธิํ นิปุณํ จตุสจฺจํ, ตสฺมา น ทานิ กิญฺจิ ปฎิวิชฺฌิตพฺพํ อตฺถีติ อโตฺถฯ ยถา กิํ ปฎิวิชฺฌีติ อาห ‘‘วาลคฺคํ อุสุนา ยถา’’ติฯ ยถา สตฺตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฎิํ สุสิกฺขิโต กุสโล อิสฺสาโส อุสุนา กเณฺฑน อวิรชฺฌโนฺต วิเชฺฌยฺย, เอวํ ปจฺจพฺยธิํ นิปุณํ อริยสจฺจนฺติ โยชนาฯ
Paccabyadhinti paṭivijjhiṃ. Hī-ti nipātamattaṃ. Nipuṇanti saṇhaṃ paramasukhumaṃ, nirodhasaccaṃ, catusaccameva vā. Hī-ti vā hetuatthe nipāto. Yasmā paccabyadhiṃ nipuṇaṃ catusaccaṃ, tasmā na dāni kiñci paṭivijjhitabbaṃ atthīti attho. Yathā kiṃ paṭivijjhīti āha ‘‘vālaggaṃ usunā yathā’’ti. Yathā sattadhā bhinnassa vālassa koṭiṃ susikkhito kusalo issāso usunā kaṇḍena avirajjhanto vijjheyya, evaṃ paccabyadhiṃ nipuṇaṃ ariyasaccanti yojanā.
อภยเตฺถรคาถาวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Abhayattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / เถรคาถาปาฬิ • Theragāthāpāḷi / ๖. อภยเตฺถรคาถา • 6. Abhayattheragāthā
