| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
अभिभायतनकथा
Abhibhāyatanakathā
२०४. एवं अट्ठसु कसिणेसु रूपावचरकुसलं निद्दिसित्वा, इदानि यस्मा समानेपि आरम्मणे भावनाय असमानं इमेसु अट्ठसु कसिणेसु अञ्ञम्पि अभिभायतनसङ्खातं रूपावचरकुसलं पवत्तति, तस्मा तं दस्सेतुं पुन कतमे धम्मा कुसलातिआदि आरद्धं। तत्थ अज्झत्तं अरूपसञ्ञीति अलाभिताय वा अनत्थिकताय वा अज्झत्तरूपे परिकम्मसञ्ञाविरहितो। बहिद्धा रूपानि पस्सतीति बहिद्धा अट्ठसु कसिणेसु कतपरिकम्मताय परिकम्मवसेन चेव अप्पनावसेन च तानि बहिद्धा अट्ठसु कसिणेसु रूपानि पस्सति। परित्तानीति अवड्ढितानि। तानि अभिभुय्याति यथा नाम सम्पन्नगहणिको कटच्छुमत्तं भत्तं लभित्वा ‘किं एत्थ भुञ्जितब्बं अत्थी’ति सङ्कड्ढित्वा एककबळमेव करोति, एवमेव ञाणुत्तरिको पुग्गलो विसदञाणो ‘किमेत्थ परित्तके आरम्मणे समापज्जितब्बं अत्थि, नायं मम भारो’ति तानि रूपानि अभिभवित्वा समापज्जति। सह निमित्तुप्पादेनेवेत्थ अप्पनं निब्बत्तेतीति अत्थो। जानामि पस्सामीति इमिना पनस्स पुब्बभागो कथितो। आगमट्ठकथासु पन वुत्तं – इमिनास्स पन आभोगो कथितो। सो च खो समापत्तितो वुट्ठितस्स, न अन्तोसमापत्तियन्ति (अ॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.८.६५)।
204. Evaṃ aṭṭhasu kasiṇesu rūpāvacarakusalaṃ niddisitvā, idāni yasmā samānepi ārammaṇe bhāvanāya asamānaṃ imesu aṭṭhasu kasiṇesu aññampi abhibhāyatanasaṅkhātaṃ rūpāvacarakusalaṃ pavattati, tasmā taṃ dassetuṃ puna katame dhammā kusalātiādi āraddhaṃ. Tattha ajjhattaṃ arūpasaññīti alābhitāya vā anatthikatāya vā ajjhattarūpe parikammasaññāvirahito. Bahiddhā rūpāni passatīti bahiddhā aṭṭhasu kasiṇesu kataparikammatāya parikammavasena ceva appanāvasena ca tāni bahiddhā aṭṭhasu kasiṇesu rūpāni passati. Parittānīti avaḍḍhitāni. Tāni abhibhuyyāti yathā nāma sampannagahaṇiko kaṭacchumattaṃ bhattaṃ labhitvā ‘kiṃ ettha bhuñjitabbaṃ atthī’ti saṅkaḍḍhitvā ekakabaḷameva karoti, evameva ñāṇuttariko puggalo visadañāṇo ‘kimettha parittake ārammaṇe samāpajjitabbaṃ atthi, nāyaṃ mama bhāro’ti tāni rūpāni abhibhavitvā samāpajjati. Saha nimittuppādenevettha appanaṃ nibbattetīti attho. Jānāmi passāmīti iminā panassa pubbabhāgo kathito. Āgamaṭṭhakathāsu pana vuttaṃ – imināssa pana ābhogo kathito. So ca kho samāpattito vuṭṭhitassa, na antosamāpattiyanti (a. ni. aṭṭha. 3.8.65).
अप्पमाणानीति वड्ढितप्पमाणानि। अभिभुय्याति एत्थ पन यथा महग्घसो पुरिसो एकं भत्तवड्ढितकं लभित्वा ‘अञ्ञापि होतु ‘किमेसा मय्हं करिस्सती’ति तं न महन्ततो पस्सति, एवमेव ञाणुत्तरो पुग्गलो विसदञ्ञाणो ‘किमेत्थ समापज्जितब्बं, न इदं अप्पमाणं, न मय्हं चित्तेकग्गताकरणे भारो अत्थी’ति तानि अभिभवित्वा समापज्जति। सह निमित्तुप्पादेनेवेत्थ अप्पनं निब्बत्तेतीति अत्थो।
Appamāṇānīti vaḍḍhitappamāṇāni. Abhibhuyyāti ettha pana yathā mahagghaso puriso ekaṃ bhattavaḍḍhitakaṃ labhitvā ‘aññāpi hotu ‘kimesā mayhaṃ karissatī’ti taṃ na mahantato passati, evameva ñāṇuttaro puggalo visadaññāṇo ‘kimettha samāpajjitabbaṃ, na idaṃ appamāṇaṃ, na mayhaṃ cittekaggatākaraṇe bhāro atthī’ti tāni abhibhavitvā samāpajjati. Saha nimittuppādenevettha appanaṃ nibbattetīti attho.
परित्तं परित्तारम्मणं अप्पमाणं परित्तारम्मणन्ति इध परित्तानीति आगतत्ता अप्पमाणारम्मणता न गहिता, परतो अप्पमाणानीति आगतत्ता परित्तारम्मणता। अट्ठकथायं पन वुत्तं – ‘इमस्मिं ठाने चत्तारि चत्तारि आरम्मणानि अग्गहेत्वा द्वे द्वेव गहितानि । किं कारणा? चतूसु हि गहितेसु देसना सोळसक्खत्तुका होति, सत्थारा च हेट्ठा सोळसक्खत्तुका देसना किलञ्जम्हि तिले पत्थरन्तेन विय वित्थारतो कथिता। तस्स इमस्मिं ठाने अट्ठक्खत्तुकं देसनं कातुं अज्झासयो। तस्मा द्वे द्वेयेव गहितानीति वेदितब्बानीति।
Parittaṃ parittārammaṇaṃ appamāṇaṃ parittārammaṇanti idha parittānīti āgatattā appamāṇārammaṇatā na gahitā, parato appamāṇānīti āgatattā parittārammaṇatā. Aṭṭhakathāyaṃ pana vuttaṃ – ‘imasmiṃ ṭhāne cattāri cattāri ārammaṇāni aggahetvā dve dveva gahitāni . Kiṃ kāraṇā? Catūsu hi gahitesu desanā soḷasakkhattukā hoti, satthārā ca heṭṭhā soḷasakkhattukā desanā kilañjamhi tile pattharantena viya vitthārato kathitā. Tassa imasmiṃ ṭhāne aṭṭhakkhattukaṃ desanaṃ kātuṃ ajjhāsayo. Tasmā dve dveyeva gahitānīti veditabbānīti.
सुवण्णदुब्बण्णानीति परिसुद्धापरिसुद्धवण्णानि। परिसुद्धानि हि नीलादीनि सुवण्णानि, अपरिसुद्धानि च दुब्बण्णानीति इध अधिप्पेतानि। आगमट्ठकथासु पन ‘सुवण्णानि वा होन्तु दुब्बण्णानि वा, परित्तअप्पमाणवसेनेव इमानि अभिभायतनानि देसितानी’ति (अ॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.८.६५) वुत्तं। इमेसु पन चतूसु परित्तं वितक्कचरितवसेन आगतं, अप्पमाणं मोहचरितवसेन, सुवण्णं दोसचरितवसेन, दुब्बण्णं रागचरितवसेन। एतेसञ्हि एतानि सप्पायानि। सा च तेसं सप्पायता वित्थारतो विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.४३) चरियनिद्देसे वुत्ता।
Suvaṇṇadubbaṇṇānīti parisuddhāparisuddhavaṇṇāni. Parisuddhāni hi nīlādīni suvaṇṇāni, aparisuddhāni ca dubbaṇṇānīti idha adhippetāni. Āgamaṭṭhakathāsu pana ‘suvaṇṇāni vā hontu dubbaṇṇāni vā, parittaappamāṇavaseneva imāni abhibhāyatanāni desitānī’ti (a. ni. aṭṭha. 3.8.65) vuttaṃ. Imesu pana catūsu parittaṃ vitakkacaritavasena āgataṃ, appamāṇaṃ mohacaritavasena, suvaṇṇaṃ dosacaritavasena, dubbaṇṇaṃ rāgacaritavasena. Etesañhi etāni sappāyāni. Sā ca tesaṃ sappāyatā vitthārato visuddhimagge (visuddhi. 1.43) cariyaniddese vuttā.
कस्मा पन, यथा सुत्तन्ते ‘‘अज्झत्तं रूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति परित्तानी’’तिआदि (दी॰ नि॰ २.१७३; म॰ नि॰ २.२४९; अ॰ नि॰ ८.६५) वुत्तं, एवं अवत्वा इध चतूसुपि अभिभायतनेसु अज्झत्तं अरूपसञ्ञिताव वुत्ताति? अज्झत्तरूपानं अनभिभवनीयतो। तत्थ वा हि इध वा बहिद्धारूपानेव अभिभवितब्बानि, तस्मा तानि नियमतो वत्तब्बानीति तत्रपि इधपि वुत्तानि। अज्झत्तं अरूपसञ्ञीति इदं पन सत्थु देसनाविलासमत्तमेव। अयं ताव चतूसु अभिभायतनेसु अपुब्बपदवण्णना। सुद्धिकनयपटिपदाभेदो पनेत्थ पथवीकसिणे वुत्तनयेनेव एकेकस्मिं अभिभायतने वेदितब्बो। केवलञ्चेत्थ आरम्मणचतुक्कं आरम्मणदुकं होति, सोळसक्खत्तुकञ्च अट्ठक्खत्तुकं। सेसं तादिसमेव। एवमेत्थ एकेकस्मिं अभिभायतने एको सुद्धिकनवको, चत्तारो पटिपदानवका, द्वे आरम्मणनवका, आरम्मणपटिपदामिस्सके अट्ठ नवकाति पन्नरस नवकाति चतूसुपि अभिभायतनेसु समसट्ठि नवका वेदितब्बा।
Kasmā pana, yathā suttante ‘‘ajjhattaṃ rūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati parittānī’’tiādi (dī. ni. 2.173; ma. ni. 2.249; a. ni. 8.65) vuttaṃ, evaṃ avatvā idha catūsupi abhibhāyatanesu ajjhattaṃ arūpasaññitāva vuttāti? Ajjhattarūpānaṃ anabhibhavanīyato. Tattha vā hi idha vā bahiddhārūpāneva abhibhavitabbāni, tasmā tāni niyamato vattabbānīti tatrapi idhapi vuttāni. Ajjhattaṃ arūpasaññīti idaṃ pana satthu desanāvilāsamattameva. Ayaṃ tāva catūsu abhibhāyatanesu apubbapadavaṇṇanā. Suddhikanayapaṭipadābhedo panettha pathavīkasiṇe vuttanayeneva ekekasmiṃ abhibhāyatane veditabbo. Kevalañcettha ārammaṇacatukkaṃ ārammaṇadukaṃ hoti, soḷasakkhattukañca aṭṭhakkhattukaṃ. Sesaṃ tādisameva. Evamettha ekekasmiṃ abhibhāyatane eko suddhikanavako, cattāro paṭipadānavakā, dve ārammaṇanavakā, ārammaṇapaṭipadāmissake aṭṭha navakāti pannarasa navakāti catūsupi abhibhāyatanesu samasaṭṭhi navakā veditabbā.
२४६. पञ्चमअभिभायतनादीसु नीलानीति सब्बसङ्गाहिकवसेन वुत्तं। नीलवण्णानीति वण्णवसेन, नीलनिदस्सनानीति निदस्सनवसेन, अपञ्ञायमानविवरानि, असम्भिन्नवण्णानि, एकनीलानेव हुत्वा दिस्सन्तीति वुत्तं होति। नीलनिभासानीति इदं पन ओभासनवसेन वुत्तं; नीलोभासानि नीलप्पभायुत्तानीति अत्थो। एतेन नेसं सुविसुद्धतं दस्सेति। सुविसुद्धवण्णवसेन हि इमानि चत्तारि अभिभायतनानि वुत्तानि। पीतानीतिआदीसुपि इमिनाव नयेन अत्थो वेदितब्बो। नीलकसिणं उग्गण्हन्तो नीलस्मिं निमित्तं गण्हाति। पुप्फस्मिं वा वत्थस्मिं वा वण्णधातुया वातिआदिकं पनेत्थ कसिणकरणञ्च परिकम्मञ्च अप्पनाविधानञ्च सब्बं विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.९३ आदयो) वित्थारतो वुत्तमेव। यथा च पथवीकसिणे एवमेत्थ एकेकस्मिं अभिभायतने पञ्चवीसति पञ्चवीसति नवका वेदितब्बा।
246. Pañcamaabhibhāyatanādīsu nīlānīti sabbasaṅgāhikavasena vuttaṃ. Nīlavaṇṇānīti vaṇṇavasena, nīlanidassanānīti nidassanavasena, apaññāyamānavivarāni, asambhinnavaṇṇāni, ekanīlāneva hutvā dissantīti vuttaṃ hoti. Nīlanibhāsānīti idaṃ pana obhāsanavasena vuttaṃ; nīlobhāsāni nīlappabhāyuttānīti attho. Etena nesaṃ suvisuddhataṃ dasseti. Suvisuddhavaṇṇavasena hi imāni cattāri abhibhāyatanāni vuttāni. Pītānītiādīsupi imināva nayena attho veditabbo. Nīlakasiṇaṃ uggaṇhanto nīlasmiṃ nimittaṃ gaṇhāti. Pupphasmiṃ vā vatthasmiṃ vā vaṇṇadhātuyā vātiādikaṃ panettha kasiṇakaraṇañca parikammañca appanāvidhānañca sabbaṃ visuddhimagge (visuddhi. 1.93 ādayo) vitthārato vuttameva. Yathā ca pathavīkasiṇe evamettha ekekasmiṃ abhibhāyatane pañcavīsati pañcavīsati navakā veditabbā.
अभिभायतनकथा।
Abhibhāyatanakathā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / रूपावचरकुसलं • Rūpāvacarakusalaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / अभिभायतनकथावण्णना • Abhibhāyatanakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / अभिभायतनकथावण्णना • Abhibhāyatanakathāvaṇṇanā
