| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सम्मोहविनोदनी-अट्ठकथा • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā |
२. अभिधम्मभाजनीयवण्णना
2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
३२. इदानि अभिधम्मभाजनीयं होति। तत्थ रूपक्खन्धनिद्देसो हेट्ठा रूपकण्डे वित्थारितनयेनेव वेदितब्बो।
32. Idāni abhidhammabhājanīyaṃ hoti. Tattha rūpakkhandhaniddeso heṭṭhā rūpakaṇḍe vitthāritanayeneva veditabbo.
३४. वेदनाक्खन्धनिद्देसे एकविधेनाति एककोट्ठासेन। फस्ससम्पयुत्तोति फस्सेन सम्पयुत्तो। सब्बापि चतुभूमिकवेदना। सहेतुकदुके सहेतुका चतुभूमिकवेदना, अहेतुका कामावचराव। इमिना उपायेन कुसलपदादीहि वुत्ता वेदना जानितब्बा। अपिचायं वेदनाक्खन्धो एकविधेन फस्ससम्पयुत्ततो दस्सितो, दुविधेन सहेतुकाहेतुकतो, तिविधेन जातितो , चतुब्बिधेन भूमन्तरतो, पञ्चविधेन इन्द्रियतो। तत्थ सुखिन्द्रियदुक्खिन्द्रियानि कायप्पसादवत्थुकानि कामावचरानेव। सोमनस्सिन्द्रियं छट्ठवत्थुकं वा अवत्थुकं वा तेभूमकं । दोमनस्सिन्द्रियं छट्ठवत्थुकं कामावचरं। उपेक्खिन्द्रियं चक्खादिचतुप्पसादवत्थुकं छट्ठवत्थुकं अवत्थुकञ्च चतुभूमकं। छब्बिधेन वत्थुतो दस्सितो। तत्थ पुरिमा पञ्च वेदना पञ्चप्पसादवत्थुका कामावचराव छट्ठा अवत्थुका वा सवत्थुका वा चतुभूमिका।
34. Vedanākkhandhaniddese ekavidhenāti ekakoṭṭhāsena. Phassasampayuttoti phassena sampayutto. Sabbāpi catubhūmikavedanā. Sahetukaduke sahetukā catubhūmikavedanā, ahetukā kāmāvacarāva. Iminā upāyena kusalapadādīhi vuttā vedanā jānitabbā. Apicāyaṃ vedanākkhandho ekavidhena phassasampayuttato dassito, duvidhena sahetukāhetukato, tividhena jātito , catubbidhena bhūmantarato, pañcavidhena indriyato. Tattha sukhindriyadukkhindriyāni kāyappasādavatthukāni kāmāvacarāneva. Somanassindriyaṃ chaṭṭhavatthukaṃ vā avatthukaṃ vā tebhūmakaṃ . Domanassindriyaṃ chaṭṭhavatthukaṃ kāmāvacaraṃ. Upekkhindriyaṃ cakkhādicatuppasādavatthukaṃ chaṭṭhavatthukaṃ avatthukañca catubhūmakaṃ. Chabbidhena vatthuto dassito. Tattha purimā pañca vedanā pañcappasādavatthukā kāmāvacarāva chaṭṭhā avatthukā vā savatthukā vā catubhūmikā.
सत्तविधेन तत्थ मनोसम्फस्सजा भेदतो दस्सिता, अट्ठविधेन तत्थ कायसम्फस्सजा भेदतो, नवविधेन सत्तविधभेदे मनोविञ्ञाणधातुसम्फस्सजा भेदतो, दसविधेन अट्ठविधभेदे मनोविञ्ञाणधातुसम्फस्सजा भेदतो। एतेसु हि सत्तविधभेदे मनोसम्फस्सजा मनोधातुसम्फस्सजा, मनोविञ्ञाणधातुसम्फस्सजाति द्विधा भिन्ना। अट्ठविधभेदे ताय सद्धिं कायसम्फस्सजापि सुखा दुक्खाति द्विधा भिन्ना। नवविधभेदे सत्तविधे वुत्ता मनोविञ्ञाणधातुसम्फस्सजा कुसलादिवसेन तिधा भिन्ना। दसविधभेदे अट्ठविधे वुत्ता मनोविञ्ञाणधातुसम्फस्सजा कुसलादिवसेनेव तिधा भिन्ना।
Sattavidhena tattha manosamphassajā bhedato dassitā, aṭṭhavidhena tattha kāyasamphassajā bhedato, navavidhena sattavidhabhede manoviññāṇadhātusamphassajā bhedato, dasavidhena aṭṭhavidhabhede manoviññāṇadhātusamphassajā bhedato. Etesu hi sattavidhabhede manosamphassajā manodhātusamphassajā, manoviññāṇadhātusamphassajāti dvidhā bhinnā. Aṭṭhavidhabhede tāya saddhiṃ kāyasamphassajāpi sukhā dukkhāti dvidhā bhinnā. Navavidhabhede sattavidhe vuttā manoviññāṇadhātusamphassajā kusalādivasena tidhā bhinnā. Dasavidhabhede aṭṭhavidhe vuttā manoviññāṇadhātusamphassajā kusalādivaseneva tidhā bhinnā.
कुसलत्तिको चेत्थ केवलं पूरणत्थमेव वुत्तो। सत्तविधअट्ठविधनवविधभेदेसु पन नयं दातुं युत्तट्ठाने नयो दिन्नो। अभिधम्मञ्हि पत्वा तथागतेन नयं दातुं युत्तट्ठाने नयो अदिन्नो नाम नत्थि। अयं ताव दुकमूलके एको वारो।
Kusalattiko cettha kevalaṃ pūraṇatthameva vutto. Sattavidhaaṭṭhavidhanavavidhabhedesu pana nayaṃ dātuṃ yuttaṭṭhāne nayo dinno. Abhidhammañhi patvā tathāgatena nayaṃ dātuṃ yuttaṭṭhāne nayo adinno nāma natthi. Ayaṃ tāva dukamūlake eko vāro.
सत्था हि इमस्मिं अभिधम्मभाजनीये वेदनाक्खन्धं भाजेन्तो तिके गहेत्वा दुकेसु पक्खिपि, दुके गहेत्वा तिकेसु पक्खिपि, तिके च दुके च उभतोवड्ढननीहारेन आहरि; सत्तविधेन, चतुवीसतिविधेन, तिंसविधेन, बहुविधेनाति सब्बथापि बहुविधेन वेदनाक्खन्धं दस्सेसि। कस्मा? पुग्गलज्झासयेन चेव देसनाविलासेन च। धम्मं सोतुं निसिन्नदेवपरिसाय हि ये देवपुत्ता तिके आदाय दुकेसु पक्खिपित्वा कथियमानं पटिविज्झितुं सक्कोन्ति, तेसं सप्पायवसेन तथा कत्वा देसेसि। ये इतरेहि आकारेहि कथियमानं पटिविज्झितुं सक्कोन्ति, तेसं तेहाकारेहि देसेसीति। अयमेत्थ ‘पुग्गलज्झासयो’। सम्मासम्बुद्धो पन अत्तनो महाविसयताय तिके वा दुकेसु पक्खिपित्वा, दुके वा तिकेसु उभतोवड्ढनेन वा, सत्तविधादिनयेन वा, यथा यथा इच्छति तथा तथा देसेतुं सक्कोति। तस्मापि इमेहाकारेहि देसेसीति अयमस्स ‘देसनाविलासो’।
Satthā hi imasmiṃ abhidhammabhājanīye vedanākkhandhaṃ bhājento tike gahetvā dukesu pakkhipi, duke gahetvā tikesu pakkhipi, tike ca duke ca ubhatovaḍḍhananīhārena āhari; sattavidhena, catuvīsatividhena, tiṃsavidhena, bahuvidhenāti sabbathāpi bahuvidhena vedanākkhandhaṃ dassesi. Kasmā? Puggalajjhāsayena ceva desanāvilāsena ca. Dhammaṃ sotuṃ nisinnadevaparisāya hi ye devaputtā tike ādāya dukesu pakkhipitvā kathiyamānaṃ paṭivijjhituṃ sakkonti, tesaṃ sappāyavasena tathā katvā desesi. Ye itarehi ākārehi kathiyamānaṃ paṭivijjhituṃ sakkonti, tesaṃ tehākārehi desesīti. Ayamettha ‘puggalajjhāsayo’. Sammāsambuddho pana attano mahāvisayatāya tike vā dukesu pakkhipitvā, duke vā tikesu ubhatovaḍḍhanena vā, sattavidhādinayena vā, yathā yathā icchati tathā tathā desetuṃ sakkoti. Tasmāpi imehākārehi desesīti ayamassa ‘desanāvilāso’.
तत्थ तिके आदाय दुकेसु पक्खिपित्वा देसितवारो दुकमूलको नाम। दुके आदाय तिकेसु पक्खिपित्वा देसितवारो तिकमूलको नाम। तिके च दुके च उभतो वड्ढेत्वा देसितवारो उभतोवड्ढितको नाम। अवसाने सत्तविधेनातिआदिवारो बहुविधवारो नामाति इमे ताव चत्तारो महावारा।
Tattha tike ādāya dukesu pakkhipitvā desitavāro dukamūlako nāma. Duke ādāya tikesu pakkhipitvā desitavāro tikamūlako nāma. Tike ca duke ca ubhato vaḍḍhetvā desitavāro ubhatovaḍḍhitako nāma. Avasāne sattavidhenātiādivāro bahuvidhavāro nāmāti ime tāva cattāro mahāvārā.
तत्थ दुकमूलके दुकेसु लब्भमानेन एकेकेन दुकेन सद्धिं तिकेसु अलब्भमाने वेदनात्तिकपीतित्तिकसनिदस्सनत्तिके अपनेत्वा, सेसे लब्भमानके एकूनवीसति तिके योजेत्वा, दुतियदुकपठमत्तिकयोजनवारादीनि नववारसतानि पञ्ञासञ्च वारा होन्ति। ते सब्बेपि पाळियं संखिपित्वा तत्थ तत्थ दस्सेतब्बयुत्तकं दस्सेत्वा वुत्ता। असम्मुय्हन्तेन पन वित्थारतो वेदितब्बा।
Tattha dukamūlake dukesu labbhamānena ekekena dukena saddhiṃ tikesu alabbhamāne vedanāttikapītittikasanidassanattike apanetvā, sese labbhamānake ekūnavīsati tike yojetvā, dutiyadukapaṭhamattikayojanavārādīni navavārasatāni paññāsañca vārā honti. Te sabbepi pāḷiyaṃ saṃkhipitvā tattha tattha dassetabbayuttakaṃ dassetvā vuttā. Asammuyhantena pana vitthārato veditabbā.
तिकमूलकेपि तिकेसु लब्भमानेन एकेकेन तिकेन सद्धिं दुकेसु अलब्भमाने पठमदुकादयो दुके अपनेत्वा, सेसे लब्भमानके सहेतुकदुकादयो पञ्ञास दुके योजेत्वा, पठमत्तिकदुतियदुकयोजनवारादीनि नववारसतानि पञ्ञासञ्च वारा होन्ति। तेपि सब्बे पाळियं सङ्खिपित्वा तत्थ तत्थ दस्सेतब्बयुत्तकं दस्सेत्वा वुत्ता। असम्मुय्हन्तेन पन वित्थारतो वेदितब्बा।
Tikamūlakepi tikesu labbhamānena ekekena tikena saddhiṃ dukesu alabbhamāne paṭhamadukādayo duke apanetvā, sese labbhamānake sahetukadukādayo paññāsa duke yojetvā, paṭhamattikadutiyadukayojanavārādīni navavārasatāni paññāsañca vārā honti. Tepi sabbe pāḷiyaṃ saṅkhipitvā tattha tattha dassetabbayuttakaṃ dassetvā vuttā. Asammuyhantena pana vitthārato veditabbā.
उभतोवड्ढितके दुविधभेदे दुतियदुकं तिविधभेदे च पठमतिकं आदिं कत्वा लब्भमानेहि एकूनवीसतिया दुकेहि लब्भमाने एकूनवीसतितिके योजेत्वा दुतियदुकपठमतिकयोजनवारादयो एकूनवीसतिवारा वुत्ता। एस दुकतिकानं वसेन उभतोवड्ढितत्ता उभतोवड्ढितको नाम ततियो महावारो।
Ubhatovaḍḍhitake duvidhabhede dutiyadukaṃ tividhabhede ca paṭhamatikaṃ ādiṃ katvā labbhamānehi ekūnavīsatiyā dukehi labbhamāne ekūnavīsatitike yojetvā dutiyadukapaṭhamatikayojanavārādayo ekūnavīsativārā vuttā. Esa dukatikānaṃ vasena ubhatovaḍḍhitattā ubhatovaḍḍhitako nāma tatiyo mahāvāro.
बहुविधवारस्स सत्तविधनिद्देसे आदितो पट्ठाय लब्भमानेसु एकूनवीसतिया तिकेसु एकेकेन सद्धिं चतस्सो भूमियो योजेत्वा एकूनवीसति सत्तविधवारा वुत्ता। चतुवीसतिविधनिद्देसेपि तेसंयेव तिकानं वसेन एकूनवीसतिवारा वुत्ता। तथा बहुविधवारे चाति । तिंसविधवारो एकोयेवाति सब्बेपि अट्ठपञ्ञास वारा होन्ति। अयं तावेत्थ वारपरिच्छेदवसेन पाळिवण्णना।
Bahuvidhavārassa sattavidhaniddese ādito paṭṭhāya labbhamānesu ekūnavīsatiyā tikesu ekekena saddhiṃ catasso bhūmiyo yojetvā ekūnavīsati sattavidhavārā vuttā. Catuvīsatividhaniddesepi tesaṃyeva tikānaṃ vasena ekūnavīsativārā vuttā. Tathā bahuvidhavāre cāti . Tiṃsavidhavāro ekoyevāti sabbepi aṭṭhapaññāsa vārā honti. Ayaṃ tāvettha vāraparicchedavasena pāḷivaṇṇanā.
इदानि अत्थवण्णना होति। तत्थ सत्तविधनिद्देसो ताव उत्तानत्थोयेव। चतुवीसतिविधनिद्देसे चक्खुसम्फस्सपच्चया वेदनाक्खन्धो अत्थि कुसलोति कामावचरअट्ठकुसलचित्तवसेन वेदितब्बो। अत्थि अकुसलोति द्वादसअकुसलचित्तवसेन वेदितब्बो। अत्थि अब्याकतोति तिस्सो मनोधातुयो, तिस्सो अहेतुकमनोविञ्ञाणधातुयो, अट्ठ महाविपाकानि, दस कामावचरकिरियाति चतुवीसतिया चित्तानं वसेन वेदितब्बो।
Idāni atthavaṇṇanā hoti. Tattha sattavidhaniddeso tāva uttānatthoyeva. Catuvīsatividhaniddese cakkhusamphassapaccayā vedanākkhandho atthi kusaloti kāmāvacaraaṭṭhakusalacittavasena veditabbo. Atthi akusaloti dvādasaakusalacittavasena veditabbo. Atthi abyākatoti tisso manodhātuyo, tisso ahetukamanoviññāṇadhātuyo, aṭṭha mahāvipākāni, dasa kāmāvacarakiriyāti catuvīsatiyā cittānaṃ vasena veditabbo.
तत्थ अट्ठ कुसलानि द्वादस अकुसलानि च जवनवसेन लब्भन्ति। किरियमनोधातु आवज्जनवसेन लब्भति। द्वे विपाकमनोधातुयो सम्पटिच्छनवसेन, तिस्सो विपाकमनोविञ्ञाणधातुयो सन्तीरणतदारम्मणवसेन, किरियाहेतुकमनोविञ्ञाणधातु वोट्ठब्बनवसेन, अट्ठ महाविपाकचित्तानि तदारम्मणवसेन, नव किरियचित्तानि जवनवसेन लब्भन्ति। सोतघानजिव्हाकायद्वारेसुपि एसेव नयो।
Tattha aṭṭha kusalāni dvādasa akusalāni ca javanavasena labbhanti. Kiriyamanodhātu āvajjanavasena labbhati. Dve vipākamanodhātuyo sampaṭicchanavasena, tisso vipākamanoviññāṇadhātuyo santīraṇatadārammaṇavasena, kiriyāhetukamanoviññāṇadhātu voṭṭhabbanavasena, aṭṭha mahāvipākacittāni tadārammaṇavasena, nava kiriyacittāni javanavasena labbhanti. Sotaghānajivhākāyadvāresupi eseva nayo.
मनोद्वारे पन अत्थि कुसलोति चतुभूमककुसलवसेन कथितं, अत्थि अकुसलोति द्वादसअकुसलवसेन। अत्थि अब्याकतोति एकादसन्नं कामावचरविपाकानं, दसन्नं किरियानं , नवन्नं रूपावचरारूपावचरकिरियानं, चतुन्नं सामञ्ञफलानन्ति चतुत्तिंसचित्तुप्पादवसेन कथितं। तत्थ चतुभूमककुसलञ्चेव अकुसलञ्च जवनवसेन लब्भति। किरियतो अहेतुकमनोविञ्ञाणधातु आवज्जनवसेन, एकादस विपाकचित्तानि तदारम्मणवसेन, तेभूमककिरिया चेव सामञ्ञफलानि च जवनवसेनेव लब्भन्ति। तानि सत्तविधादीसु यत्थ कत्थचि ठत्वा कथेतुं वट्टन्ति। तिंसविधे पन ठत्वा दीपियमानानि सुखदीपनानि होन्तीति तिंसविधस्मिंयेव ठत्वा दीपयिंसु।
Manodvāre pana atthi kusaloti catubhūmakakusalavasena kathitaṃ, atthi akusaloti dvādasaakusalavasena. Atthi abyākatoti ekādasannaṃ kāmāvacaravipākānaṃ, dasannaṃ kiriyānaṃ , navannaṃ rūpāvacarārūpāvacarakiriyānaṃ, catunnaṃ sāmaññaphalānanti catuttiṃsacittuppādavasena kathitaṃ. Tattha catubhūmakakusalañceva akusalañca javanavasena labbhati. Kiriyato ahetukamanoviññāṇadhātu āvajjanavasena, ekādasa vipākacittāni tadārammaṇavasena, tebhūmakakiriyā ceva sāmaññaphalāni ca javanavaseneva labbhanti. Tāni sattavidhādīsu yattha katthaci ṭhatvā kathetuṃ vaṭṭanti. Tiṃsavidhe pana ṭhatvā dīpiyamānāni sukhadīpanāni hontīti tiṃsavidhasmiṃyeva ṭhatvā dīpayiṃsu.
एतानि हि सब्बानिपि चित्तानि चक्खुद्वारे उपनिस्सयकोटिया, समतिक्कमवसेन, भावनावसेनाति तीहाकारेहि लब्भन्ति। तथा सोतद्वारमनोद्वारेसुपि। घानजिव्हाकायद्वारेसु पन समतिक्कमवसेन, भावनावसेनाति द्वीहेवाकारेहि लब्भन्तीति वेदितब्बानि। कथं? इध भिक्खु विहारचारिकं चरमानो कसिणमण्डलं दिस्वा ‘किं नामेत’न्ति पुच्छित्वा ‘कसिणमण्डल’न्ति वुत्ते पुन ‘किं इमिना करोन्ती’ति पुच्छति। अथस्स आचिक्खन्ति – ‘एवं भावेत्वा झानानि उप्पादेत्वा, समापत्तिपदट्ठानं विपस्सनं वड्ढेत्वा, अरहत्तं पापुणन्ती’ति। अज्झासयसम्पन्नो कुलपुत्तो ‘भारियं एत’न्ति असल्लक्खेत्वा ‘मयापि एस गुणो निब्बत्तेतुं वट्टति, न खो पन सक्का एस निपज्जित्वा निद्दायन्तेन निब्बत्तेतुं, आदितोव वीरियं कातुं सीलं सोधेतुं वट्टती’ति चिन्तेत्वा सीलं सोधेति। ततो सीले पतिट्ठाय दस पलिबोधे उपच्छिन्दित्वा, तिचीवरपरमेन सन्तोसेन सन्तुट्ठो, आचरियुपज्झायानं वत्तपटिवत्तं कत्वा, कम्मट्ठानं उग्गण्हित्वा, कसिणपरिकम्मं कत्वा, समापत्तियो उप्पादेत्वा, समापत्तिपदट्ठानं विपस्सनं वड्ढेत्वा, अरहत्तं पापुणाति। तत्थ सब्बापि परिकम्मवेदना कामावचरा, अट्ठसमापत्तिवेदना रूपावचरारूपावचरा, मग्गफलवेदना लोकुत्तराति एवं चक्खुविञ्ञाणं चतुभूमिकवेदनानिब्बत्तिया बलवपच्चयो होतीति चतुभूमिकवेदना चक्खुसम्फस्सपच्चया नाम जाता। एवं ताव ‘उपनिस्सयवसेन’ लब्भन्ति।
Etāni hi sabbānipi cittāni cakkhudvāre upanissayakoṭiyā, samatikkamavasena, bhāvanāvasenāti tīhākārehi labbhanti. Tathā sotadvāramanodvāresupi. Ghānajivhākāyadvāresu pana samatikkamavasena, bhāvanāvasenāti dvīhevākārehi labbhantīti veditabbāni. Kathaṃ? Idha bhikkhu vihāracārikaṃ caramāno kasiṇamaṇḍalaṃ disvā ‘kiṃ nāmeta’nti pucchitvā ‘kasiṇamaṇḍala’nti vutte puna ‘kiṃ iminā karontī’ti pucchati. Athassa ācikkhanti – ‘evaṃ bhāvetvā jhānāni uppādetvā, samāpattipadaṭṭhānaṃ vipassanaṃ vaḍḍhetvā, arahattaṃ pāpuṇantī’ti. Ajjhāsayasampanno kulaputto ‘bhāriyaṃ eta’nti asallakkhetvā ‘mayāpi esa guṇo nibbattetuṃ vaṭṭati, na kho pana sakkā esa nipajjitvā niddāyantena nibbattetuṃ, āditova vīriyaṃ kātuṃ sīlaṃ sodhetuṃ vaṭṭatī’ti cintetvā sīlaṃ sodheti. Tato sīle patiṭṭhāya dasa palibodhe upacchinditvā, ticīvaraparamena santosena santuṭṭho, ācariyupajjhāyānaṃ vattapaṭivattaṃ katvā, kammaṭṭhānaṃ uggaṇhitvā, kasiṇaparikammaṃ katvā, samāpattiyo uppādetvā, samāpattipadaṭṭhānaṃ vipassanaṃ vaḍḍhetvā, arahattaṃ pāpuṇāti. Tattha sabbāpi parikammavedanā kāmāvacarā, aṭṭhasamāpattivedanā rūpāvacarārūpāvacarā, maggaphalavedanā lokuttarāti evaṃ cakkhuviññāṇaṃ catubhūmikavedanānibbattiyā balavapaccayo hotīti catubhūmikavedanā cakkhusamphassapaccayā nāma jātā. Evaṃ tāva ‘upanissayavasena’ labbhanti.
चक्खुद्वारे पन रूपे आपाथगते ‘इट्ठे मे आरम्मणे रागो उप्पन्नो, अनिट्ठे पटिघो, असमपेक्खनाय मोहो, विनिबन्धस्स पन मे मानो उप्पन्नो, परामट्ठस्स दिट्ठि, विक्खेपगतस्स उद्धच्चं, असन्निट्ठागतस्स विचिकिच्छा, थामगतस्स अनुसयो उप्पन्नो’ति परिग्गहे ठितो कुलपुत्तो अत्तनो किलेसुप्पत्तिं ञत्वा ‘इमे मे किलेसा वड्ढमाना अनयब्यसनाय संवत्तिस्सन्ति, हन्द ने निग्गण्हामी’ति चिन्तेत्वा ‘न खो पन सक्का निपज्जित्वा निद्दायन्तेन किलेसे निग्गण्हितुं; आदितोव वीरियं कातुं वट्टति सीलं सोधेतु’न्ति हेट्ठा वुत्तनयेनेव पटिपज्जित्वा अरहत्तं पापुणाति। तत्थ सब्बापि परिकम्मवेदना कामावचरा, अट्ठसमापत्तिवेदना रूपावचरारूपावचरा, मग्गफलवेदना लोकुत्तराति एवं रूपारम्मणे उप्पन्नं किलेसं समतिक्कमित्वा गताति चतुभूमिकवेदना चक्खुसम्फस्सपच्चया नाम जाता। एवं ‘समतिक्कमवसेन’ लब्भन्ति।
Cakkhudvāre pana rūpe āpāthagate ‘iṭṭhe me ārammaṇe rāgo uppanno, aniṭṭhe paṭigho, asamapekkhanāya moho, vinibandhassa pana me māno uppanno, parāmaṭṭhassa diṭṭhi, vikkhepagatassa uddhaccaṃ, asanniṭṭhāgatassa vicikicchā, thāmagatassa anusayo uppanno’ti pariggahe ṭhito kulaputto attano kilesuppattiṃ ñatvā ‘ime me kilesā vaḍḍhamānā anayabyasanāya saṃvattissanti, handa ne niggaṇhāmī’ti cintetvā ‘na kho pana sakkā nipajjitvā niddāyantena kilese niggaṇhituṃ; āditova vīriyaṃ kātuṃ vaṭṭati sīlaṃ sodhetu’nti heṭṭhā vuttanayeneva paṭipajjitvā arahattaṃ pāpuṇāti. Tattha sabbāpi parikammavedanā kāmāvacarā, aṭṭhasamāpattivedanā rūpāvacarārūpāvacarā, maggaphalavedanā lokuttarāti evaṃ rūpārammaṇe uppannaṃ kilesaṃ samatikkamitvā gatāti catubhūmikavedanā cakkhusamphassapaccayā nāma jātā. Evaṃ ‘samatikkamavasena’ labbhanti.
चक्खुद्वारे पन रूपे आपाथगते एको एवं परिग्गहं पट्ठपेति – ‘इदं रूपं किं निस्सित’न्ति? ततो नं ‘भूतनिस्सित’न्ति ञत्वा चत्तारि महाभूतानि उपादारूपञ्च रूपन्ति परिग्गण्हाति, तदारम्मणे धम्मे अरूपन्ति परिग्गण्हाति। ततो सप्पच्चयं नामरूपं परिगण्हित्वा तीणि लक्खणानि आरोपेत्वा विपस्सनापटिपाटिया सङ्खारे सम्मसित्वा अरहत्तं पापुणाति। तत्थ सब्बापि परिकम्मवेदना कामावचरा, अट्ठसमापत्तिवेदना रूपावचरारूपावचरा, मग्गफलवेदना लोकुत्तराति एवं रूपारम्मणं सम्मसित्वा निब्बत्तिताति अयं वेदना चक्खुसम्फस्सपच्चया नाम जाता। एवं ‘भावनावसेन’ लब्भन्ति।
Cakkhudvāre pana rūpe āpāthagate eko evaṃ pariggahaṃ paṭṭhapeti – ‘idaṃ rūpaṃ kiṃ nissita’nti? Tato naṃ ‘bhūtanissita’nti ñatvā cattāri mahābhūtāni upādārūpañca rūpanti pariggaṇhāti, tadārammaṇe dhamme arūpanti pariggaṇhāti. Tato sappaccayaṃ nāmarūpaṃ parigaṇhitvā tīṇi lakkhaṇāni āropetvā vipassanāpaṭipāṭiyā saṅkhāre sammasitvā arahattaṃ pāpuṇāti. Tattha sabbāpi parikammavedanā kāmāvacarā, aṭṭhasamāpattivedanā rūpāvacarārūpāvacarā, maggaphalavedanā lokuttarāti evaṃ rūpārammaṇaṃ sammasitvā nibbattitāti ayaṃ vedanā cakkhusamphassapaccayā nāma jātā. Evaṃ ‘bhāvanāvasena’ labbhanti.
अपरो भिक्खु सुणाति – ‘कसिणपरिकम्मं किर कत्वा समापत्तियो उप्पादेत्वा समापत्तिपदट्ठानं विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणन्ती’ति। अज्झासयसम्पन्नो कुलपुत्तो ‘भारियं एत’न्ति असल्लक्खेत्वा ‘मयापि एस गुणो निब्बत्तेतुं वट्टती’ति पुरिमनयेनेव पटिपज्जित्वा अरहत्तं पापुणाति। तत्थ सब्बापि परिकम्मवेदना कामावचरा, अट्ठसमापत्तिवेदना रूपावचरारूपावचरा, मग्गफलवेदना लोकुत्तराति एवं सोतविञ्ञाणं चतुभूमिकवेदना निब्बत्तिया बलवपच्चयो होतीति चतुभूमिकवेदना सोतसम्फस्सपच्चया नाम जाता। एवं ताव ‘उपनिस्सयवसेन’ लब्भन्ति।
Aparo bhikkhu suṇāti – ‘kasiṇaparikammaṃ kira katvā samāpattiyo uppādetvā samāpattipadaṭṭhānaṃ vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇantī’ti. Ajjhāsayasampanno kulaputto ‘bhāriyaṃ eta’nti asallakkhetvā ‘mayāpi esa guṇo nibbattetuṃ vaṭṭatī’ti purimanayeneva paṭipajjitvā arahattaṃ pāpuṇāti. Tattha sabbāpi parikammavedanā kāmāvacarā, aṭṭhasamāpattivedanā rūpāvacarārūpāvacarā, maggaphalavedanā lokuttarāti evaṃ sotaviññāṇaṃ catubhūmikavedanā nibbattiyā balavapaccayo hotīti catubhūmikavedanā sotasamphassapaccayā nāma jātā. Evaṃ tāva ‘upanissayavasena’ labbhanti.
सोतद्वारे पन सद्दे आपाथगतेति सब्बं चक्खुद्वारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। एवं सद्दारम्मणे उप्पन्नं किलेसं समतिक्कमित्वा गताति चतुभूमिकवेदना सोतसम्फस्सपच्चया नाम जाता। एवं ‘समतिक्कमवसेन’ लब्भन्ति।
Sotadvāre pana sadde āpāthagateti sabbaṃ cakkhudvāre vuttanayeneva veditabbaṃ. Evaṃ saddārammaṇe uppannaṃ kilesaṃ samatikkamitvā gatāti catubhūmikavedanā sotasamphassapaccayā nāma jātā. Evaṃ ‘samatikkamavasena’ labbhanti.
सोतद्वारे पन सद्दे आपाथगते एको एवं परिग्गहं पट्ठपेति – अयं सद्दो किं निस्सितोति सब्बं चक्खुद्वारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। एवं सद्दारम्मणं सम्मसित्वा निब्बत्तिताति अयं वेदना सोतसम्फस्सपच्चया नाम जाता। एवं ‘भावनावसेन’ लब्भन्ति।
Sotadvāre pana sadde āpāthagate eko evaṃ pariggahaṃ paṭṭhapeti – ayaṃ saddo kiṃ nissitoti sabbaṃ cakkhudvāre vuttanayeneva veditabbaṃ. Evaṃ saddārammaṇaṃ sammasitvā nibbattitāti ayaṃ vedanā sotasamphassapaccayā nāma jātā. Evaṃ ‘bhāvanāvasena’ labbhanti.
घानजिव्हाकायद्वारेसु पन गन्धारम्मणादीसु आपाथगतेसु ‘इट्ठे मे आरम्मणे रागो उप्पन्नो’ति सब्बं चक्खुद्वारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। एवं गन्धारम्मणादीसु उप्पन्नं किलेसं समतिक्कमित्वा गताति चतुभूमिकवेदना घानजिव्हाकायसम्फस्सपच्चया नाम जाता। एवं तीसु द्वारेसु ‘समतिक्कमवसेन’ लब्भन्ति।
Ghānajivhākāyadvāresu pana gandhārammaṇādīsu āpāthagatesu ‘iṭṭhe me ārammaṇe rāgo uppanno’ti sabbaṃ cakkhudvāre vuttanayeneva veditabbaṃ. Evaṃ gandhārammaṇādīsu uppannaṃ kilesaṃ samatikkamitvā gatāti catubhūmikavedanā ghānajivhākāyasamphassapaccayā nāma jātā. Evaṃ tīsu dvāresu ‘samatikkamavasena’ labbhanti.
घानद्वारादीसु पन गन्धादीसु आपाथगतेसु एको एवं परिग्गहं पट्ठपेति – ‘अयं गन्धो, अयं रसो, इदं फोट्ठब्बं किं निस्सित’न्ति सब्बं चक्खुद्वारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। एवं गन्धारम्मणादीनि सम्मसित्वा निब्बत्तिताति अयं वेदना घानजिव्हाकायसम्फस्सपच्चया नाम जाता। एवं ‘भावनावसेन’ लब्भन्ति।
Ghānadvārādīsu pana gandhādīsu āpāthagatesu eko evaṃ pariggahaṃ paṭṭhapeti – ‘ayaṃ gandho, ayaṃ raso, idaṃ phoṭṭhabbaṃ kiṃ nissita’nti sabbaṃ cakkhudvāre vuttanayeneva veditabbaṃ. Evaṃ gandhārammaṇādīni sammasitvā nibbattitāti ayaṃ vedanā ghānajivhākāyasamphassapaccayā nāma jātā. Evaṃ ‘bhāvanāvasena’ labbhanti.
मनोद्वारे पन तीहिपि आकारेहि लब्भन्ति। एकच्चो हि जातिं भयतो पस्सति, जरं ब्याधिं मरणं भयतो पस्सति, भयतो दिस्वा ‘जातिजराब्याधिमरणेहि मुच्चितुं वट्टति, न खो पन सक्का निपज्जित्वा निद्दायन्तेन जातिआदीहि मुच्चितुं, आदितोव वीरियं कातुं सीलं सोधेतुं वट्टती’ति चिन्तेत्वा चक्खुद्वारे वुत्तनयेनेव पटिपज्जित्वा अरहत्तं पापुणाति। तत्थ सब्बापि परिकम्मवेदना कामावचरा, अट्ठसमापत्तिवेदना रूपावचरारूपावचरा, मग्गफलवेदना लोकुत्तराति एवं जातिजराब्याधिमरणं चतुभूमिकवेदनानिब्बत्तिया बलवपच्चयो होतीति चतुभूमिकवेदना मनोसम्फस्सपच्चया नाम जाता। एवं ताव ‘उपनिस्सयवसेन’ लब्भन्ति।
Manodvāre pana tīhipi ākārehi labbhanti. Ekacco hi jātiṃ bhayato passati, jaraṃ byādhiṃ maraṇaṃ bhayato passati, bhayato disvā ‘jātijarābyādhimaraṇehi muccituṃ vaṭṭati, na kho pana sakkā nipajjitvā niddāyantena jātiādīhi muccituṃ, āditova vīriyaṃ kātuṃ sīlaṃ sodhetuṃ vaṭṭatī’ti cintetvā cakkhudvāre vuttanayeneva paṭipajjitvā arahattaṃ pāpuṇāti. Tattha sabbāpi parikammavedanā kāmāvacarā, aṭṭhasamāpattivedanā rūpāvacarārūpāvacarā, maggaphalavedanā lokuttarāti evaṃ jātijarābyādhimaraṇaṃ catubhūmikavedanānibbattiyā balavapaccayo hotīti catubhūmikavedanā manosamphassapaccayā nāma jātā. Evaṃ tāva ‘upanissayavasena’ labbhanti.
मनोद्वारे पन धम्मारम्मणे आपाथगतेति सब्बं चक्खुद्वारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। एवं धम्मारम्मणे उप्पन्नं किलेसं समतिक्कमित्वा गताति चतुभूमिकवेदना मनोसम्फस्सपच्चया नाम जाता। एवं ‘समतिक्कमवसेन’ लब्भन्ति।
Manodvāre pana dhammārammaṇe āpāthagateti sabbaṃ cakkhudvāre vuttanayeneva veditabbaṃ. Evaṃ dhammārammaṇe uppannaṃ kilesaṃ samatikkamitvā gatāti catubhūmikavedanā manosamphassapaccayā nāma jātā. Evaṃ ‘samatikkamavasena’ labbhanti.
मनोद्वारे पन धम्मारम्मणे आपाथगते एको एवं परिग्गहं पट्ठपेति – ‘एतं धम्मारम्मणं किं निस्सित’न्ति? ‘वत्थुनिस्सित’न्ति। ‘वत्थु किं निस्सित’न्ति? ‘महाभूतानि निस्सित’न्ति। सो चत्तारि महाभूतानि उपादारूपञ्च रूपन्ति परिग्गण्हाति, तदारम्मणे धम्मे अरूपन्ति परिग्गण्हाति। ततो सप्पच्चयं नामरूपं परिग्गण्हित्वा तीणि लक्खणानि आरोपेत्वा विपस्सनापटिपाटिया सङ्खारे सम्मसित्वा अरहत्तं पापुणाति। तत्थ सब्बापि परिकम्मवेदना कामावचरा, अट्ठसमापत्तिवेदना रूपावचरारूपावचरा, मग्गफलवेदना लोकुत्तराति एवं धम्मारम्मणं सम्मसित्वा निब्बत्तिताति अयं वेदना मनोसम्फस्सपच्चया नाम जाता। एवं ‘भावनावसेन’ लब्भन्ति। या पनेता सब्बेसम्पि चतुवीसतिविधादीनं वारानं परियोसानेसु चक्खुसम्फस्सजा वेदना…पे॰… मनोसम्फस्सजा वेदनाति छ छ वेदना वुत्ता, ता सम्पयुत्तपच्चयवसेन वुत्ताति।
Manodvāre pana dhammārammaṇe āpāthagate eko evaṃ pariggahaṃ paṭṭhapeti – ‘etaṃ dhammārammaṇaṃ kiṃ nissita’nti? ‘Vatthunissita’nti. ‘Vatthu kiṃ nissita’nti? ‘Mahābhūtāni nissita’nti. So cattāri mahābhūtāni upādārūpañca rūpanti pariggaṇhāti, tadārammaṇe dhamme arūpanti pariggaṇhāti. Tato sappaccayaṃ nāmarūpaṃ pariggaṇhitvā tīṇi lakkhaṇāni āropetvā vipassanāpaṭipāṭiyā saṅkhāre sammasitvā arahattaṃ pāpuṇāti. Tattha sabbāpi parikammavedanā kāmāvacarā, aṭṭhasamāpattivedanā rūpāvacarārūpāvacarā, maggaphalavedanā lokuttarāti evaṃ dhammārammaṇaṃ sammasitvā nibbattitāti ayaṃ vedanā manosamphassapaccayā nāma jātā. Evaṃ ‘bhāvanāvasena’ labbhanti. Yā panetā sabbesampi catuvīsatividhādīnaṃ vārānaṃ pariyosānesu cakkhusamphassajā vedanā…pe… manosamphassajā vedanāti cha cha vedanā vuttā, tā sampayuttapaccayavasena vuttāti.
अयं वेदनाक्खन्धनिद्देसो।
Ayaṃ vedanākkhandhaniddeso.
सञ्ञाक्खन्धादयोपि इमिना उपायेन वेदितब्बा। केवलञ्हि सञ्ञाक्खन्धनिद्देसे तिकेसु वेदनात्तिकपीतित्तिकापि लब्भन्ति, दुकेसु च सुखसहगतदुकादयोपि। सङ्खारक्खन्धनिद्देसे फस्सस्सापि सङ्खारक्खन्धपरियापन्नत्ता फस्ससम्पयुत्तोति अवत्वा चित्तसम्पयुत्तोति वुत्तं। दुकेसु चेत्थ हेतुदुकादयोपि लब्भन्ति। तिका सञ्ञाक्खन्धसदिसा एव । विञ्ञाणक्खन्धनिद्देसे चक्खुसम्फस्सजादिभावं अवत्वा चक्खुविञ्ञाणन्तिआदि वुत्तं। न हि सक्का विञ्ञाणं मनोसम्फस्सजन्ति निद्दिसितुं। सेसमेत्थ सञ्ञाक्खन्धे वुत्तसदिसमेव। इमेसं पन तिण्णम्पि खन्धानं निद्देसेयेव वेदनाक्खन्धनिद्देसतो अतिरेकतिकदुका लद्धा। तेसं वसेन वारप्पभेदो वेदितब्बोति।
Saññākkhandhādayopi iminā upāyena veditabbā. Kevalañhi saññākkhandhaniddese tikesu vedanāttikapītittikāpi labbhanti, dukesu ca sukhasahagatadukādayopi. Saṅkhārakkhandhaniddese phassassāpi saṅkhārakkhandhapariyāpannattā phassasampayuttoti avatvā cittasampayuttoti vuttaṃ. Dukesu cettha hetudukādayopi labbhanti. Tikā saññākkhandhasadisā eva . Viññāṇakkhandhaniddese cakkhusamphassajādibhāvaṃ avatvā cakkhuviññāṇantiādi vuttaṃ. Na hi sakkā viññāṇaṃ manosamphassajanti niddisituṃ. Sesamettha saññākkhandhe vuttasadisameva. Imesaṃ pana tiṇṇampi khandhānaṃ niddeseyeva vedanākkhandhaniddesato atirekatikadukā laddhā. Tesaṃ vasena vārappabhedo veditabboti.
अभिधम्मभाजनीयवण्णना।
Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / विभङ्गपाळि • Vibhaṅgapāḷi / १. खन्धविभङ्गो • 1. Khandhavibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-मूलटीका • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / १. खन्धविभङ्गो • 1. Khandhavibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-अनुटीका • Vibhaṅga-anuṭīkā / १. खन्धविभङ्गो • 1. Khandhavibhaṅgo
