| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सम्मोहविनोदनी-अट्ठकथा • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā |
२. अभिधम्मभाजनीयवण्णना
2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
१८३. अभिधम्मभाजनीये सरूपेनेव सब्बापि धातुयो दस्सेन्तो अट्ठारस धातुयो – चक्खुधातु रूपधातूतिआदिमाह। तत्थ उद्देसवारे ताव –
183. Abhidhammabhājanīye sarūpeneva sabbāpi dhātuyo dassento aṭṭhārasa dhātuyo – cakkhudhātu rūpadhātūtiādimāha. Tattha uddesavāre tāva –
अत्थतो लक्खणादितो, कमतावत्वसङ्खतो।
Atthato lakkhaṇādito, kamatāvatvasaṅkhato;
पच्चया अथ दट्ठब्बा, वेदितब्बो विनिच्छयो॥
Paccayā atha daṭṭhabbā, veditabbo vinicchayo.
तत्थ ‘अत्थतो’ति चक्खतीति चक्खु। रूपयतीति रूपं। चक्खुस्स विञ्ञाणं चक्खुविञ्ञाणन्ति एवमादिना ताव नयेन चक्खादीनं विसेसत्थतो वेदितब्बो विनिच्छयो। अविसेसेन पन विदहति, धीयते, विधानं, विधीयते एताय, एत्थ वा धीयतीति धातु। लोकिया हि धातुयो कारणभावेन ववत्थिता हुत्वा सुवण्णरजतादिधातुयो विय सुवण्णरजतादिं अनेकप्पकारं संसारदुक्खं विदहन्ति ; भारहारेहि च भारो विय सत्तेहि धीयन्ते धारीयन्तेति अत्थो। दुक्खविधानमत्तमेव चेता अवसवत्तनतो। एताहि च करणभूताहि संसारदुक्खं सत्तेहि अनुविधीयति; तथाविहितञ्चेतं एतास्वेव धीयति ठपीयतीति अत्थो। इति चक्खादीसु एकेको धम्मो यथासम्भवं विदहति धीयतेतिआदिअत्थवसेन धातूति वुच्चति।
Tattha ‘atthato’ti cakkhatīti cakkhu. Rūpayatīti rūpaṃ. Cakkhussa viññāṇaṃ cakkhuviññāṇanti evamādinā tāva nayena cakkhādīnaṃ visesatthato veditabbo vinicchayo. Avisesena pana vidahati, dhīyate, vidhānaṃ, vidhīyate etāya, ettha vā dhīyatīti dhātu. Lokiyā hi dhātuyo kāraṇabhāvena vavatthitā hutvā suvaṇṇarajatādidhātuyo viya suvaṇṇarajatādiṃ anekappakāraṃ saṃsāradukkhaṃ vidahanti ; bhārahārehi ca bhāro viya sattehi dhīyante dhārīyanteti attho. Dukkhavidhānamattameva cetā avasavattanato. Etāhi ca karaṇabhūtāhi saṃsāradukkhaṃ sattehi anuvidhīyati; tathāvihitañcetaṃ etāsveva dhīyati ṭhapīyatīti attho. Iti cakkhādīsu ekeko dhammo yathāsambhavaṃ vidahati dhīyatetiādiatthavasena dhātūti vuccati.
अपिच यथा तित्थियानं अत्ता नाम सभावतो नत्थि, न एवमेता। एता पन अत्तनो सभावं धारेन्तीति धातुयो। यथा च लोके विचित्ता हरितालमनोसिलादयो सिलावयवा धातुयोति वुच्चन्ति, एवमेतापि धातुयो विय धातुयो। विचित्ता हेता ञाणञेय्यावयवाति। यथा वा सरीरसङ्खातस्स समुदायस्स अवयवभूतेसु रससोणितादीसु अञ्ञमञ्ञं विसभागलक्खणपरिच्छिन्नेसु धातुसमञ्ञा, एवमेतेसुपि पञ्चक्खन्धसङ्खातस्स अत्तभावस्स अवयवेसु धातुसमञ्ञा वेदितब्बा। अञ्ञमञ्ञविसभागलक्खणपरिच्छिन्ना हेते चक्खादयोति। अपिच धातूति निज्जीवमत्तस्सेतं अधिवचनं। तथा हि भगवा – ‘‘छ धातुरो अयं, भिक्खु, पुरिसो’’तिआदीसु (म॰ नि॰ ३.३४३-३४४) जीवसञ्ञासमूहनत्थं धातुदेसनं अकासीति। तस्मा यथावुत्तेनत्थेन चक्खु च तं धातु चाति चक्खुधातु …पे॰… मनोविञ्ञाणञ्च तं धातु चाति मनोविञ्ञाणधातूति एवं तावेत्थ अत्थतो विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
Apica yathā titthiyānaṃ attā nāma sabhāvato natthi, na evametā. Etā pana attano sabhāvaṃ dhārentīti dhātuyo. Yathā ca loke vicittā haritālamanosilādayo silāvayavā dhātuyoti vuccanti, evametāpi dhātuyo viya dhātuyo. Vicittā hetā ñāṇañeyyāvayavāti. Yathā vā sarīrasaṅkhātassa samudāyassa avayavabhūtesu rasasoṇitādīsu aññamaññaṃ visabhāgalakkhaṇaparicchinnesu dhātusamaññā, evametesupi pañcakkhandhasaṅkhātassa attabhāvassa avayavesu dhātusamaññā veditabbā. Aññamaññavisabhāgalakkhaṇaparicchinnā hete cakkhādayoti. Apica dhātūti nijjīvamattassetaṃ adhivacanaṃ. Tathā hi bhagavā – ‘‘cha dhāturo ayaṃ, bhikkhu, puriso’’tiādīsu (ma. ni. 3.343-344) jīvasaññāsamūhanatthaṃ dhātudesanaṃ akāsīti. Tasmā yathāvuttenatthena cakkhu ca taṃ dhātu cāti cakkhudhātu …pe… manoviññāṇañca taṃ dhātu cāti manoviññāṇadhātūti evaṃ tāvettha atthato viññātabbo vinicchayo.
‘लक्खणादितो’ति चक्खादीनं लक्खणादितो पेत्थ वेदितब्बो विनिच्छयो। तानि च पन तेसं लक्खणादीनि हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बानि।
‘Lakkhaṇādito’ti cakkhādīnaṃ lakkhaṇādito pettha veditabbo vinicchayo. Tāni ca pana tesaṃ lakkhaṇādīni heṭṭhā vuttanayeneva veditabbāni.
‘कमतो’ति इधापि पुब्बे वुत्तेसु उप्पत्तिक्कमादीसु देसनाक्कमोव युज्जति। सो च पनायं हेतुफलानुपुब्बववत्थानवसेन वुत्तो। चक्खुधातु रूपधातूति इदञ्हि द्वयं हेतु। चक्खुविञ्ञाणधातूति फलं। एवं सब्बत्थ कमतो वेदितब्बो विनिच्छयो।
‘Kamato’ti idhāpi pubbe vuttesu uppattikkamādīsu desanākkamova yujjati. So ca panāyaṃ hetuphalānupubbavavatthānavasena vutto. Cakkhudhātu rūpadhātūti idañhi dvayaṃ hetu. Cakkhuviññāṇadhātūti phalaṃ. Evaṃ sabbattha kamato veditabbo vinicchayo.
‘तावत्वतो’ति तावभावतो। इदं वुत्तं होति – तेसु तेसु हि सुत्ताभिधम्मपदेसेसु आभाधातु, सुभधातु, आकासानञ्चायतनधातु, विञ्ञाणञ्चायतनधातु, आकिञ्चञ्ञायतनधातु , नेवसञ्ञानासञ्ञायतनधातु, सञ्ञावेदयितनिरोधधातु, कामधातु, ब्यापादधातु, विहिंसाधातु, नेक्खम्मधातु, अब्यापादधातु, अविहिंसाधातु, सुखधातु, दुक्खधातु, सोमनस्सधातु, दोमनस्सधातु, उपेक्खाधातु , अविज्जाधातु, आरम्भधातु, निक्कमधातु, परक्कमधातु, हीनधातु, मज्झिमधातु, पणीतधातु, पथवीधातु, आपोधातु, तेजोधातु, वायोधातु, आकासधातु, विञ्ञाणधातु, सङ्खतधातु, असङ्खतधातु, अनेकधातुनानाधातुलोकोति एवमादयो अञ्ञापि धातुयो दिस्सन्ति।
‘Tāvatvato’ti tāvabhāvato. Idaṃ vuttaṃ hoti – tesu tesu hi suttābhidhammapadesesu ābhādhātu, subhadhātu, ākāsānañcāyatanadhātu, viññāṇañcāyatanadhātu, ākiñcaññāyatanadhātu , nevasaññānāsaññāyatanadhātu, saññāvedayitanirodhadhātu, kāmadhātu, byāpādadhātu, vihiṃsādhātu, nekkhammadhātu, abyāpādadhātu, avihiṃsādhātu, sukhadhātu, dukkhadhātu, somanassadhātu, domanassadhātu, upekkhādhātu , avijjādhātu, ārambhadhātu, nikkamadhātu, parakkamadhātu, hīnadhātu, majjhimadhātu, paṇītadhātu, pathavīdhātu, āpodhātu, tejodhātu, vāyodhātu, ākāsadhātu, viññāṇadhātu, saṅkhatadhātu, asaṅkhatadhātu, anekadhātunānādhātulokoti evamādayo aññāpi dhātuyo dissanti.
एवं सति सब्बासं वसेन परिच्छेदं अकत्वा कस्मा अट्ठारसाति अयमेव परिच्छेदो कतोति चे? सभावतो विज्जमानानं सब्बधातूनं तदन्तोगधत्ता। रूपधातुयेव हि आभाधातु। सुभधातु पन रूपादिप्पटिबद्धा। कस्मा? सुभनिमित्तत्ता। सुभनिमित्तञ्हि सुभधातु। तञ्च रूपादिविनिमुत्तं न विज्जति, कुसलविपाकारम्मणा वा रूपादयो एव सुभधातूति रूपादिमत्तमेवेसा। आकासानञ्चायतनधातुआदीसु चित्तं मनोविञ्ञाणधातु। सेसा धम्मा धम्मधातु। सञ्ञावेदयितनिरोधधातु पन सभावतो नत्थि; धातुद्वयनिरोधमत्तमेव हि सा। कामधातु धम्मधातुमत्तं वा होति, यथाह ‘‘तत्थ कतमा कामधातु? कामपटिसंयुत्तो तक्को …पे॰… मिच्छासङ्कप्पो’’ति; अट्ठारसपि धातुयो वा, यथाह ‘‘हेट्ठतो अवीचिनिरयं परियन्तं कत्वा उपरितो परनिम्मितवसवत्तिदेवे अन्तोकरित्वा यं एतस्मिं अन्तरे एत्थावचरा एत्थ परियापन्ना खन्धधातुआयतना, रूपा, वेदना, सञ्ञा, सङ्खारा, विञ्ञाणं – अयं वुच्चति कामधातू’’ति। नेक्खम्मधातु धम्मधातु एव; ‘‘सब्बेपि कुसला धम्मा नेक्खम्मधातू’’ति वा वचनतो मनोविञ्ञाणधातुपि होतियेव। ब्यापादविहिंसाअब्यापादअविहिंसासुखदुक्खसोमनस्सदोमनस्सुपेक्खाअविज्जाआरम्भनिक्कमपरक्कमधातुयो धम्मधातुयेव।
Evaṃ sati sabbāsaṃ vasena paricchedaṃ akatvā kasmā aṭṭhārasāti ayameva paricchedo katoti ce? Sabhāvato vijjamānānaṃ sabbadhātūnaṃ tadantogadhattā. Rūpadhātuyeva hi ābhādhātu. Subhadhātu pana rūpādippaṭibaddhā. Kasmā? Subhanimittattā. Subhanimittañhi subhadhātu. Tañca rūpādivinimuttaṃ na vijjati, kusalavipākārammaṇā vā rūpādayo eva subhadhātūti rūpādimattamevesā. Ākāsānañcāyatanadhātuādīsu cittaṃ manoviññāṇadhātu. Sesā dhammā dhammadhātu. Saññāvedayitanirodhadhātu pana sabhāvato natthi; dhātudvayanirodhamattameva hi sā. Kāmadhātu dhammadhātumattaṃ vā hoti, yathāha ‘‘tattha katamā kāmadhātu? Kāmapaṭisaṃyutto takko …pe… micchāsaṅkappo’’ti; aṭṭhārasapi dhātuyo vā, yathāha ‘‘heṭṭhato avīcinirayaṃ pariyantaṃ katvā uparito paranimmitavasavattideve antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare etthāvacarā ettha pariyāpannā khandhadhātuāyatanā, rūpā, vedanā, saññā, saṅkhārā, viññāṇaṃ – ayaṃ vuccati kāmadhātū’’ti. Nekkhammadhātu dhammadhātu eva; ‘‘sabbepi kusalā dhammā nekkhammadhātū’’ti vā vacanato manoviññāṇadhātupi hotiyeva. Byāpādavihiṃsāabyāpādaavihiṃsāsukhadukkhasomanassadomanassupekkhāavijjāārambhanikkamaparakkamadhātuyo dhammadhātuyeva.
हीनमज्झिमपणीतधातुयो अट्ठारसधातुमत्तमेव। हीना हि चक्खादयो हीनधातु। मज्झिमपणीता चक्खादयो मज्झिमा चेव पणीता च धातू। निप्परियायेन पन अकुसला धम्मधातुमनोविञ्ञाणधातुयो हीनधातु। लोकिया कुसलाब्याकता उभोपि चक्खुधातुआदयो च मज्झिमधातु। लोकुत्तरा पन धम्मधातुमनोविञ्ञाणधातुयो पणीतधातु। पथवीतेजोवायोधातुयो फोट्ठब्बधातुयेव। आपोधातु आकासधातु च धम्मधातुयेव। विञ्ञाणधातु चक्खुविञ्ञाणादिसत्तविञ्ञाणधातुसङ्खेपोयेव। सत्तरस धातुयो धम्मधातुएकदेसो च सङ्खतधातु। असङ्खतधातु पन धम्मधातुएकदेसोव। अनेकधातुनानाधातुलोको पन अट्ठारसधातुप्पभेदमत्तमेवाति। इति सभावतो विज्जमानानं सब्बधातूनं तदन्तोगधत्ता अट्ठारसेव वुत्ताति।
Hīnamajjhimapaṇītadhātuyo aṭṭhārasadhātumattameva. Hīnā hi cakkhādayo hīnadhātu. Majjhimapaṇītā cakkhādayo majjhimā ceva paṇītā ca dhātū. Nippariyāyena pana akusalā dhammadhātumanoviññāṇadhātuyo hīnadhātu. Lokiyā kusalābyākatā ubhopi cakkhudhātuādayo ca majjhimadhātu. Lokuttarā pana dhammadhātumanoviññāṇadhātuyo paṇītadhātu. Pathavītejovāyodhātuyo phoṭṭhabbadhātuyeva. Āpodhātu ākāsadhātu ca dhammadhātuyeva. Viññāṇadhātu cakkhuviññāṇādisattaviññāṇadhātusaṅkhepoyeva. Sattarasa dhātuyo dhammadhātuekadeso ca saṅkhatadhātu. Asaṅkhatadhātu pana dhammadhātuekadesova. Anekadhātunānādhātuloko pana aṭṭhārasadhātuppabhedamattamevāti. Iti sabhāvato vijjamānānaṃ sabbadhātūnaṃ tadantogadhattā aṭṭhāraseva vuttāti.
अपिच विजाननसभावे विञ्ञाणे जीवसञ्ञीनं जीवसञ्ञासमूहनत्थम्पि अट्ठारसेव वुत्ता । सन्ति हि सत्ता विजाननसभावे विञ्ञाणे जीवसञ्ञिनो। तेसं चक्खुसोतघानजिव्हाकायविञ्ञाणमनोविञ्ञाणधातुभेदेन तस्सा अनेकत्तं, चक्खुरूपादिपच्चयायत्तवुत्तिताय अनिच्चतञ्च पकासेत्वा दीघरत्तानुसयितं जीवसञ्ञं समूहनितुकामेन भगवता अट्ठारस धातुयो पकासिता। किञ्च भिय्यो? तथा वेनेय्यज्झासयवसेन; ये च इमाय नातिसङ्खेपवित्थाराय देसनाय वेनेय्या सत्ता, तदज्झासयवसेन च अट्ठारसेव पकासिता।
Apica vijānanasabhāve viññāṇe jīvasaññīnaṃ jīvasaññāsamūhanatthampi aṭṭhāraseva vuttā . Santi hi sattā vijānanasabhāve viññāṇe jīvasaññino. Tesaṃ cakkhusotaghānajivhākāyaviññāṇamanoviññāṇadhātubhedena tassā anekattaṃ, cakkhurūpādipaccayāyattavuttitāya aniccatañca pakāsetvā dīgharattānusayitaṃ jīvasaññaṃ samūhanitukāmena bhagavatā aṭṭhārasa dhātuyo pakāsitā. Kiñca bhiyyo? Tathā veneyyajjhāsayavasena; ye ca imāya nātisaṅkhepavitthārāya desanāya veneyyā sattā, tadajjhāsayavasena ca aṭṭhāraseva pakāsitā.
सङ्खेपवित्थारनयेन तथा तथा हि,
Saṅkhepavitthāranayena tathā tathā hi,
धम्मं पकासयति एस यथा यथास्स।
Dhammaṃ pakāsayati esa yathā yathāssa;
सद्धम्मतेजविहतं विलयं खणेन,
Saddhammatejavihataṃ vilayaṃ khaṇena,
वेनेय्यसत्तहदयेसु तमो पयातीति॥
Veneyyasattahadayesu tamo payātīti.
एवमेत्थ ‘तावत्वतो’ वेदितब्बो विनिच्छयो।
Evamettha ‘tāvatvato’ veditabbo vinicchayo.
‘सङ्खतो’ति चक्खुधातु ताव जातितो एको धम्मोत्वेव सङ्खं गच्छति चक्खुपसादवसेन। तथा सोतघानजिव्हाकायरूपसद्दगन्धरसधातुयो सोतपसादादिवसेन। फोट्ठब्बधातु पन पथवीतेजोवायोवसेन तयो धम्माति सङ्खं गच्छति। चक्खुविञ्ञाणधातु कुसलाकुसलविपाकवसेन द्वे धम्माति सङ्खं गच्छति। तथा सोतघानजिव्हाकायविञ्ञाणधातुयो। मनोधातु पन पञ्चद्वारावज्जनकुसलाकुसलविपाकसम्पटिच्छनवसेन तयो धम्माति सङ्खं गच्छति। धम्मधातु तिण्णं अरूपक्खन्धानं, सोळसन्नं सुखुमरूपानं, असङ्खताय च धातुया वसेन वीसतिधम्माति सङ्खं गच्छति। मनोविञ्ञाणधातु सेसकुसलाकुसलाब्याकतविञ्ञाणवसेन छसत्ततिधम्माति सङ्खं गच्छतीति एवमेत्थ ‘सङ्खतो’ वेदितब्बो विनिच्छयो।
‘Saṅkhato’ti cakkhudhātu tāva jātito eko dhammotveva saṅkhaṃ gacchati cakkhupasādavasena. Tathā sotaghānajivhākāyarūpasaddagandharasadhātuyo sotapasādādivasena. Phoṭṭhabbadhātu pana pathavītejovāyovasena tayo dhammāti saṅkhaṃ gacchati. Cakkhuviññāṇadhātu kusalākusalavipākavasena dve dhammāti saṅkhaṃ gacchati. Tathā sotaghānajivhākāyaviññāṇadhātuyo. Manodhātu pana pañcadvārāvajjanakusalākusalavipākasampaṭicchanavasena tayo dhammāti saṅkhaṃ gacchati. Dhammadhātu tiṇṇaṃ arūpakkhandhānaṃ, soḷasannaṃ sukhumarūpānaṃ, asaṅkhatāya ca dhātuyā vasena vīsatidhammāti saṅkhaṃ gacchati. Manoviññāṇadhātu sesakusalākusalābyākataviññāṇavasena chasattatidhammāti saṅkhaṃ gacchatīti evamettha ‘saṅkhato’ veditabbo vinicchayo.
‘पच्चया’ति चक्खुधातुआदीनं चक्खुविञ्ञाणधातुआदीसु पच्चयतो वेदितब्बो विनिच्छयो। सो पनेतेसं पच्चयभावो निद्देसवारे आवि भविस्सति।
‘Paccayā’ti cakkhudhātuādīnaṃ cakkhuviññāṇadhātuādīsu paccayato veditabbo vinicchayo. So panetesaṃ paccayabhāvo niddesavāre āvi bhavissati.
‘दट्ठब्बा’ति दट्ठब्बतोपेत्थ विनिच्छयो वेदितब्बोति अत्थो। सब्बा एव हि सङ्खता धातुयो पुब्बन्तापरन्तविवित्ततो, धुवसुभसुखत्तभावसुञ्ञतो, पच्चयायत्तवुत्तितो च दट्ठब्बा। विसेसतो पनेत्थ भेरितलं विय चक्खुधातु दट्ठब्बा, दण्डो विय रूपधातु, सद्दो विय चक्खुविञ्ञाणधातु । तथा आदासतलं विय चक्खुधातु, मुखं विय रूपधातु, मुखनिमित्तं विय चक्खुविञ्ञाणधातु। अथ वा उच्छुतिलानि विय चक्खुधातु, यन्तचक्कयट्ठि विय रूपधातु, उच्छुरसतेलानि विय चक्खुविञ्ञाणधातु। तथा अधरारणी विय चक्खुधातु, उत्तरारणी विय रूपधातु, अग्गि विय चक्खुविञ्ञाणधातु। एस नयो सोतधातुआदीसुपि।
‘Daṭṭhabbā’ti daṭṭhabbatopettha vinicchayo veditabboti attho. Sabbā eva hi saṅkhatā dhātuyo pubbantāparantavivittato, dhuvasubhasukhattabhāvasuññato, paccayāyattavuttito ca daṭṭhabbā. Visesato panettha bheritalaṃ viya cakkhudhātu daṭṭhabbā, daṇḍo viya rūpadhātu, saddo viya cakkhuviññāṇadhātu . Tathā ādāsatalaṃ viya cakkhudhātu, mukhaṃ viya rūpadhātu, mukhanimittaṃ viya cakkhuviññāṇadhātu. Atha vā ucchutilāni viya cakkhudhātu, yantacakkayaṭṭhi viya rūpadhātu, ucchurasatelāni viya cakkhuviññāṇadhātu. Tathā adharāraṇī viya cakkhudhātu, uttarāraṇī viya rūpadhātu, aggi viya cakkhuviññāṇadhātu. Esa nayo sotadhātuādīsupi.
मनोधातु पन यथासम्भवतो चक्खुविञ्ञाणधातुआदीनं पुरेचरानुचरा विय दट्ठब्बा। धम्मधातुया वेदनाक्खन्धो सल्लमिव सूलमिव च दट्ठब्बो ; सञ्ञासङ्खारक्खन्धा वेदनासल्लसूलयोगा आतुरा विय; पुथुज्जनानं वा सञ्ञा आसादुक्खजननतो रित्तमुट्ठि विय, अयथाभुच्चनिमित्तग्गाहकतो वनमिगो विय; सङ्खारा पटिसन्धियं पक्खिपनतो अङ्गारकासुयं खिपनकपुरिसो विय, जातिदुक्खानुबन्धनतो राजपुरिसानुबन्धचोरा विय, सब्बानत्थावहस्स खन्धसन्तानस्स हेतुतो विसरुक्खबीजानि विय; रूपं नानाविधूपद्दवनिमित्ततो खुरचक्कं विय दट्ठब्बं।
Manodhātu pana yathāsambhavato cakkhuviññāṇadhātuādīnaṃ purecarānucarā viya daṭṭhabbā. Dhammadhātuyā vedanākkhandho sallamiva sūlamiva ca daṭṭhabbo ; saññāsaṅkhārakkhandhā vedanāsallasūlayogā āturā viya; puthujjanānaṃ vā saññā āsādukkhajananato rittamuṭṭhi viya, ayathābhuccanimittaggāhakato vanamigo viya; saṅkhārā paṭisandhiyaṃ pakkhipanato aṅgārakāsuyaṃ khipanakapuriso viya, jātidukkhānubandhanato rājapurisānubandhacorā viya, sabbānatthāvahassa khandhasantānassa hetuto visarukkhabījāni viya; rūpaṃ nānāvidhūpaddavanimittato khuracakkaṃ viya daṭṭhabbaṃ.
असङ्खता पन धातु अमततो सन्ततो खेमतो च दट्ठब्बा। कस्मा? सब्बानत्थपटिपक्खभूतत्ता। मनोविञ्ञाणधातु गहितारम्मणं मुञ्चित्वापि अञ्ञं गहेत्वाव पवतनतो वनमक्कटो विय, दुद्दमनतो अस्सखळुङ्को विय, यत्थकामनिपातितो वेहासं खित्तदण्डो विय, लोभदोसादिनानप्पकारकिलेसयोगतो रङ्गनटो विय दट्ठब्बोति।
Asaṅkhatā pana dhātu amatato santato khemato ca daṭṭhabbā. Kasmā? Sabbānatthapaṭipakkhabhūtattā. Manoviññāṇadhātu gahitārammaṇaṃ muñcitvāpi aññaṃ gahetvāva pavatanato vanamakkaṭo viya, duddamanato assakhaḷuṅko viya, yatthakāmanipātito vehāsaṃ khittadaṇḍo viya, lobhadosādinānappakārakilesayogato raṅganaṭo viya daṭṭhabboti.
१८४. निद्देसवारे चक्खुञ्च पटिच्च रूपे चाति इदञ्च द्वयं पटिच्च अञ्ञञ्च किरियामनोधातुञ्चेव सम्पयुत्तखन्धत्तयञ्चाति अत्थो। चक्खुविञ्ञाणधातुया हि चक्खु निस्सयपच्चयो होति, रूपं आरम्मणपच्चयो, किरियमनोधातु विगतपच्चयो, तयो अरूपक्खन्धा सहजातपच्चयो। तस्मा एसा चक्खुविञ्ञाणधातु इमे चत्तारो पटिच्च उप्पज्जति नाम। सोतञ्च पटिच्चातिआदीसुपि एसेव नयो।
184. Niddesavāre cakkhuñca paṭicca rūpe cāti idañca dvayaṃ paṭicca aññañca kiriyāmanodhātuñceva sampayuttakhandhattayañcāti attho. Cakkhuviññāṇadhātuyā hi cakkhu nissayapaccayo hoti, rūpaṃ ārammaṇapaccayo, kiriyamanodhātu vigatapaccayo, tayo arūpakkhandhā sahajātapaccayo. Tasmā esā cakkhuviññāṇadhātu ime cattāro paṭicca uppajjati nāma. Sotañca paṭiccātiādīsupi eseva nayo.
निरुद्धसमनन्तराति निरुद्धाय समनन्तरा। तज्जा मनोधातूति तस्मिं आरम्मणे जाता कुसलाकुसलविपाकतो दुविधा मनोधातु सम्पटिच्छनकिच्चा। सब्बधम्मेसु वा पन पठमसमन्नाहारोति एतेसु चक्खुविञ्ञाणादीसु सब्बधम्मेसु उप्पज्जमानेसु पठमसमन्नाहारो; चक्खुविञ्ञाणधातुआदीनं वा आरम्मणसङ्खातेसु सब्बधम्मेसु पठमसमन्नाहारोति अयमेत्थ अत्थो वेदितब्बो। एतेन पञ्चद्वारावज्जनकिच्चा किरियमनोधातु गहिताति वेदितब्बा।
Niruddhasamanantarāti niruddhāya samanantarā. Tajjā manodhātūti tasmiṃ ārammaṇe jātā kusalākusalavipākato duvidhā manodhātu sampaṭicchanakiccā. Sabbadhammesu vā pana paṭhamasamannāhāroti etesu cakkhuviññāṇādīsu sabbadhammesu uppajjamānesu paṭhamasamannāhāro; cakkhuviññāṇadhātuādīnaṃ vā ārammaṇasaṅkhātesu sabbadhammesu paṭhamasamannāhāroti ayamettha attho veditabbo. Etena pañcadvārāvajjanakiccā kiriyamanodhātu gahitāti veditabbā.
मनोधातुयापि उप्पज्जित्वा निरुद्धसमनन्तराति एत्थ पि-कारो सम्पिण्डनत्थो। तस्मा मनोधातुयापि मनोविञ्ञाणधातुयापीति अयमेत्थ अत्थो वेदितब्बो। तेन या च विपाकमनोधातुया उप्पज्जित्वा निरुद्धाय समनन्तरा उप्पज्जति सन्तीरणकिच्चा विपाकमनोविञ्ञाणधातु, या च तस्सा उप्पज्जित्वा निरुद्धाय समनन्तरा उप्पज्जति वोट्ठब्बनकिच्चा किरियमनोविञ्ञाणधातु, या च तस्सा उप्पज्जित्वा निरुद्धाय समनन्तरा उप्पज्जति जवनकिच्चा मनोविञ्ञाणधातु – ता सब्बापि कथिता होतीति वेदितब्बा। मनञ्च पटिच्चाति भवङ्गमनं। धम्मे चाति चतुभूमिकधम्मारम्मणं। उप्पज्जति मनोविञ्ञाणन्ति सहावज्जनकं जवनं निब्बत्तति।
Manodhātuyāpi uppajjitvā niruddhasamanantarāti ettha pi-kāro sampiṇḍanattho. Tasmā manodhātuyāpi manoviññāṇadhātuyāpīti ayamettha attho veditabbo. Tena yā ca vipākamanodhātuyā uppajjitvā niruddhāya samanantarā uppajjati santīraṇakiccā vipākamanoviññāṇadhātu, yā ca tassā uppajjitvā niruddhāya samanantarā uppajjati voṭṭhabbanakiccā kiriyamanoviññāṇadhātu, yā ca tassā uppajjitvā niruddhāya samanantarā uppajjati javanakiccā manoviññāṇadhātu – tā sabbāpi kathitā hotīti veditabbā. Manañca paṭiccāti bhavaṅgamanaṃ. Dhamme cāti catubhūmikadhammārammaṇaṃ. Uppajjati manoviññāṇanti sahāvajjanakaṃ javanaṃ nibbattati.
इमस्मिं पन ठाने हत्थे गहितपञ्हं नाम गण्हिंसु। महाधम्मरक्खितत्थेरो किर नाम दीघभाणकाभयत्थेरं हत्थे गहेत्वा आह – ‘पटिच्चाति नाम आगतट्ठाने आवज्जनं विसुं न कातब्बं, भवङ्गनिस्सितकमेव कातब्ब’न्ति। तस्मा इध मनोति सहावज्जनकं भवङ्गं। मनोविञ्ञाणन्ति जवनमनोविञ्ञाणं। इमस्मिं पन अभिधम्मभाजनीये सोळस धातुयो कामावचरा, द्वे चतुभूमिका लोकियलोकुत्तरमिस्सका कथिताति।
Imasmiṃ pana ṭhāne hatthe gahitapañhaṃ nāma gaṇhiṃsu. Mahādhammarakkhitatthero kira nāma dīghabhāṇakābhayattheraṃ hatthe gahetvā āha – ‘paṭiccāti nāma āgataṭṭhāne āvajjanaṃ visuṃ na kātabbaṃ, bhavaṅganissitakameva kātabba’nti. Tasmā idha manoti sahāvajjanakaṃ bhavaṅgaṃ. Manoviññāṇanti javanamanoviññāṇaṃ. Imasmiṃ pana abhidhammabhājanīye soḷasa dhātuyo kāmāvacarā, dve catubhūmikā lokiyalokuttaramissakā kathitāti.
अभिधम्मभाजनीयवण्णना।
Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / विभङ्गपाळि • Vibhaṅgapāḷi / ३. धातुविभङ्गो • 3. Dhātuvibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-मूलटीका • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / ३. धातुविभङ्गो • 3. Dhātuvibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-अनुटीका • Vibhaṅga-anuṭīkā / ३. धातुविभङ्गो • 3. Dhātuvibhaṅgo
