| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सम्मोहविनोदनी-अट्ठकथा • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā |
५. इन्द्रियविभङ्गो
5. Indriyavibhaṅgo
१. अभिधम्मभाजनीयवण्णना
1. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
२१९. इदानि तदनन्तरे इन्द्रियविभङ्गे बावीसतीति गणनपरिच्छेदो। इन्द्रियानीति परिच्छिन्नधम्मनिदस्सनं। इदानि तानि सरूपतो दस्सेन्तो चक्खुन्द्रियन्तिआदिमाह। तत्थ चक्खुद्वारे इन्दट्ठं कारेतीति चक्खुन्द्रियं। सोतघानजिव्हाकायद्वारे इन्दट्ठं कारेतीति कायिन्द्रियं। विजाननलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति मनिन्द्रियं। इत्थिभावे इन्दट्ठं कारेतीति इत्थिन्द्रियं। पुरिसभावे इन्दट्ठं कारेतीति पुरिसिन्द्रियं। अनुपालनलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति जीवितिन्द्रियं। सुखलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति सुखिन्द्रियं। दुक्खसोमनस्स दोमनस्स उपेक्खालक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति उपेक्खिन्द्रियं। अधिमोक्खलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति सद्धिन्द्रियं। पग्गहलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति वीरियिन्द्रियं। उपट्ठानलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति सतिन्द्रियं। अविक्खेपलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति समाधिन्द्रियं। दस्सनलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति पञ्ञिन्द्रियं। अनञ्ञातञ्ञस्सामीति पवत्ते जाननलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियं। ञातानंयेव धम्मानं पुन आजानने इन्दट्ठं कारेतीति अञ्ञिन्द्रियं। अञ्ञातावीभावे इन्दट्ठं कारेतीति अञ्ञाताविन्द्रियं।
219. Idāni tadanantare indriyavibhaṅge bāvīsatīti gaṇanaparicchedo. Indriyānīti paricchinnadhammanidassanaṃ. Idāni tāni sarūpato dassento cakkhundriyantiādimāha. Tattha cakkhudvāre indaṭṭhaṃ kāretīti cakkhundriyaṃ. Sotaghānajivhākāyadvāre indaṭṭhaṃ kāretīti kāyindriyaṃ. Vijānanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti manindriyaṃ. Itthibhāve indaṭṭhaṃ kāretīti itthindriyaṃ. Purisabhāve indaṭṭhaṃ kāretīti purisindriyaṃ. Anupālanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti jīvitindriyaṃ. Sukhalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti sukhindriyaṃ. Dukkhasomanassa domanassa upekkhālakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti upekkhindriyaṃ. Adhimokkhalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti saddhindriyaṃ. Paggahalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti vīriyindriyaṃ. Upaṭṭhānalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti satindriyaṃ. Avikkhepalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti samādhindriyaṃ. Dassanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti paññindriyaṃ. Anaññātaññassāmīti pavatte jānanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti anaññātaññassāmītindriyaṃ. Ñātānaṃyeva dhammānaṃ puna ājānane indaṭṭhaṃ kāretīti aññindriyaṃ. Aññātāvībhāve indaṭṭhaṃ kāretīti aññātāvindriyaṃ.
इध सुत्तन्तभाजनीयं नाम न गहितं। कस्मा? सुत्तन्ते इमाय पटिपाटिया बावीसतिया इन्द्रियानं अनागतत्ता। सुत्तन्तस्मिञ्हि कत्थचि द्वे इन्द्रियानि कथितानि, कत्थचि तीणि, कत्थचि पञ्च। एवं पन निरन्तरं द्वावीसति आगतानि नाम नत्थि। अयं तावेत्थ अट्ठकथानयो। अयं पन अपरो नयो – एतेसु हि
Idha suttantabhājanīyaṃ nāma na gahitaṃ. Kasmā? Suttante imāya paṭipāṭiyā bāvīsatiyā indriyānaṃ anāgatattā. Suttantasmiñhi katthaci dve indriyāni kathitāni, katthaci tīṇi, katthaci pañca. Evaṃ pana nirantaraṃ dvāvīsati āgatāni nāma natthi. Ayaṃ tāvettha aṭṭhakathānayo. Ayaṃ pana aparo nayo – etesu hi
अत्थतो लक्खणादीहि, कमतो च विजानिया।
Atthato lakkhaṇādīhi, kamato ca vijāniyā;
भेदाभेदा तथा किच्चा, भूमितो च विनिच्छयं॥
Bhedābhedā tathā kiccā, bhūmito ca vinicchayaṃ.
तत्थ चक्खादीनं ताव ‘‘चक्खतीति चक्खू’’तिआदिना नयेन अत्थो पकासितो। पच्छिमेसु पन तीसु पठमं ‘पुब्बभागे अनञ्ञातं अमतं पदं चतुसच्चधम्मं वा जानिस्सामी’ति एवं पटिपन्नस्स उप्पज्जनतो इन्द्रियट्ठसम्भवतो च अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियन्ति वुत्तं। दुतियं आजाननतो च इन्द्रियट्ठसम्भवतो च अञ्ञिन्द्रियं। ततियं अञ्ञाताविनो चतूसु सच्चेसु निट्ठितञाणकिच्चस्स खीणासवस्सेव उप्पज्जनतो इन्द्रियट्ठसम्भवतो च अञ्ञाताविन्द्रियं।
Tattha cakkhādīnaṃ tāva ‘‘cakkhatīti cakkhū’’tiādinā nayena attho pakāsito. Pacchimesu pana tīsu paṭhamaṃ ‘pubbabhāge anaññātaṃ amataṃ padaṃ catusaccadhammaṃ vā jānissāmī’ti evaṃ paṭipannassa uppajjanato indriyaṭṭhasambhavato ca anaññātaññassāmītindriyanti vuttaṃ. Dutiyaṃ ājānanato ca indriyaṭṭhasambhavato ca aññindriyaṃ. Tatiyaṃ aññātāvino catūsu saccesu niṭṭhitañāṇakiccassa khīṇāsavasseva uppajjanato indriyaṭṭhasambhavato ca aññātāvindriyaṃ.
को पनेस इन्द्रियट्ठो नामाति? इन्दलिङ्गट्ठो इन्द्रियट्ठो, इन्ददेसितट्ठो इन्द्रियट्ठो, इन्ददिट्ठट्ठो इन्द्रियट्ठो, इन्दसिट्ठट्ठो इन्द्रियट्ठो, इन्दजुट्ठट्ठो इन्द्रियट्ठो। सो सब्बोपि इध यथायोगं युज्जति। भगवा हि सम्मासम्बुद्धो परमिस्सरियभावतो इन्दो। कुसलाकुसलञ्च कम्मं कम्मेसु कस्सचि इस्सरियाभावतो। तेनेवेत्थ कम्मसञ्जनितानि इन्द्रियानि कुसलाकुसलकम्मं उल्लिङ्गेन्ति। तेन च सिट्ठानीति इन्दलिङ्गट्ठेन इन्दसिट्ठट्ठेन च इन्द्रियानि। सब्बानेव पनेतानि भगवता यथाभूततो पकासितानि च अभिसम्बुद्धानि चाति इन्ददेसितट्ठेन इन्ददिट्ठट्ठेन च इन्द्रियानि। तेनेव भगवता मुनिन्देन कानिचि गोचरासेवनाय, कानिचि भावनासेवनाय सेवितानीति इन्दजुट्ठट्ठेनपि इन्द्रियानि। अपिच आधिपच्चसङ्खातेन इस्सरियट्ठेनापि एतानि इन्द्रियानि। चक्खुविञ्ञाणादिप्पवत्तियञ्हि चक्खादीनं सिद्धमाधिपच्चं; तस्मिं तिक्खे तिक्खत्ता मन्दे च मन्दत्ताति। अयं तावेत्थ ‘अत्थतो’ विनिच्छयो।
Ko panesa indriyaṭṭho nāmāti? Indaliṅgaṭṭho indriyaṭṭho, indadesitaṭṭho indriyaṭṭho, indadiṭṭhaṭṭho indriyaṭṭho, indasiṭṭhaṭṭho indriyaṭṭho, indajuṭṭhaṭṭho indriyaṭṭho. So sabbopi idha yathāyogaṃ yujjati. Bhagavā hi sammāsambuddho paramissariyabhāvato indo. Kusalākusalañca kammaṃ kammesu kassaci issariyābhāvato. Tenevettha kammasañjanitāni indriyāni kusalākusalakammaṃ ulliṅgenti. Tena ca siṭṭhānīti indaliṅgaṭṭhena indasiṭṭhaṭṭhena ca indriyāni. Sabbāneva panetāni bhagavatā yathābhūtato pakāsitāni ca abhisambuddhāni cāti indadesitaṭṭhena indadiṭṭhaṭṭhena ca indriyāni. Teneva bhagavatā munindena kānici gocarāsevanāya, kānici bhāvanāsevanāya sevitānīti indajuṭṭhaṭṭhenapi indriyāni. Apica ādhipaccasaṅkhātena issariyaṭṭhenāpi etāni indriyāni. Cakkhuviññāṇādippavattiyañhi cakkhādīnaṃ siddhamādhipaccaṃ; tasmiṃ tikkhe tikkhattā mande ca mandattāti. Ayaṃ tāvettha ‘atthato’ vinicchayo.
‘लक्खणादीही’ति लक्खणरसपच्चुपट्ठानपदट्ठानेहिपि चक्खादीनं विनिच्छयं विजानियाति अत्थो। तानि नेसं लक्खणादीनि हेट्ठा वुत्तनयानेव। पञ्ञिन्द्रियादीनि हि चत्तारि अत्थतो अमोहोयेव। सेसानि तत्थ सरूपेनेवागतानि।
‘Lakkhaṇādīhī’ti lakkhaṇarasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānehipi cakkhādīnaṃ vinicchayaṃ vijāniyāti attho. Tāni nesaṃ lakkhaṇādīni heṭṭhā vuttanayāneva. Paññindriyādīni hi cattāri atthato amohoyeva. Sesāni tattha sarūpenevāgatāni.
‘कमतो’ति अयम्पि देसनाक्कमोव। तत्थ अज्झत्तधम्मं परिञ्ञाय अरियभूमिपटिलाभो होतीति अत्तभावपरियापन्नानि चक्खुन्द्रियादीनि पठमं देसितानि। सो पनत्तभावो यं धम्मं उपादाय इत्थीति वा पुरिसोति वा सङ्खं गच्छति, अयं सोति निदस्सनत्थं ततो इत्थिन्द्रियं पुरिसिन्द्रियञ्च । सो दुविधोपि जीवितिन्द्रियपटिबद्धवुत्तीति ञापनत्थं ततो जीवितिन्द्रियं। याव तस्स पवत्ति ताव एतेसं वेदयितानं अनिवत्ति। यं किञ्चि वेदयितं सब्बं तं सुखदुक्खन्ति ञापनत्थं ततो सुखिन्द्रियादीनि। तंनिरोधत्थं पन एते धम्मा भावेतब्बाति पटिपत्तिदस्सनत्थं ततो सद्धादीनि। इमाय पटिपत्तिया एस धम्मो पठमं अत्तनि पातुभवतीति पटिपत्तिया अमोघभावदस्सनत्थं ततो अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियं। तस्सेव फलत्ता ततो अनन्तरं भावेतब्बत्ता च ततो अञ्ञिन्द्रियं। इतो परं भावनाय इमस्स अधिगमो, अधिगते च पनिमस्मिं नत्थि किञ्चि उत्तरि करणीयन्ति ञापनत्थं अन्ते परमस्सासभूतं अञ्ञाताविन्द्रियं देसितन्ति अयमेत्थ कमो।
‘Kamato’ti ayampi desanākkamova. Tattha ajjhattadhammaṃ pariññāya ariyabhūmipaṭilābho hotīti attabhāvapariyāpannāni cakkhundriyādīni paṭhamaṃ desitāni. So panattabhāvo yaṃ dhammaṃ upādāya itthīti vā purisoti vā saṅkhaṃ gacchati, ayaṃ soti nidassanatthaṃ tato itthindriyaṃ purisindriyañca . So duvidhopi jīvitindriyapaṭibaddhavuttīti ñāpanatthaṃ tato jīvitindriyaṃ. Yāva tassa pavatti tāva etesaṃ vedayitānaṃ anivatti. Yaṃ kiñci vedayitaṃ sabbaṃ taṃ sukhadukkhanti ñāpanatthaṃ tato sukhindriyādīni. Taṃnirodhatthaṃ pana ete dhammā bhāvetabbāti paṭipattidassanatthaṃ tato saddhādīni. Imāya paṭipattiyā esa dhammo paṭhamaṃ attani pātubhavatīti paṭipattiyā amoghabhāvadassanatthaṃ tato anaññātaññassāmītindriyaṃ. Tasseva phalattā tato anantaraṃ bhāvetabbattā ca tato aññindriyaṃ. Ito paraṃ bhāvanāya imassa adhigamo, adhigate ca panimasmiṃ natthi kiñci uttari karaṇīyanti ñāpanatthaṃ ante paramassāsabhūtaṃ aññātāvindriyaṃ desitanti ayamettha kamo.
‘भेदाभेदा’ति जीवितिन्द्रियस्सेव चेत्थ भेदो। तञ्हि रूपजीवितिन्द्रियं अरूपजीवितिन्द्रियन्ति दुविधं होति। सेसानं अभेदोति एवमेत्थ भेदाभेदतो विनिच्छयं विजानिया।
‘Bhedābhedā’ti jīvitindriyasseva cettha bhedo. Tañhi rūpajīvitindriyaṃ arūpajīvitindriyanti duvidhaṃ hoti. Sesānaṃ abhedoti evamettha bhedābhedato vinicchayaṃ vijāniyā.
‘किच्चा’ति किं इन्द्रियानं किच्चन्ति चे? चक्खुन्द्रियस्स ताव ‘‘चक्खायतनं चक्खुविञ्ञाणधातुया तंसम्पयुत्तकानञ्च धम्मानं इन्द्रियपच्चयेन पच्चयो’’ति वचनतो यं तं इन्द्रियपच्चयभावेन साधेतब्बं अत्तनो तिक्खमन्दादिभावेन चक्खुविञ्ञाणादिधम्मानं तिक्खमन्दादिसङ्खातं अत्ताकारानुवत्तापनं इदं ‘किच्चं’। एवं सोतघानजिव्हाकायानं। मनिन्द्रियस्स पन सहजातधम्मानं अत्तनो वसवत्तापनं, जीवितिन्द्रियस्स सहजातधम्मानुपालनं, इत्थिन्द्रियपुरिसिन्द्रियानं इत्थिपुरिसनिमित्तकुत्ताकप्पाकारानुविधानं, सुखदुक्खसोमनस्सदोमनस्सिन्द्रियानं सहजातधम्मे अभिभवित्वा यथासकं ओळारिकाकारानुपापनं, उपेक्खिन्द्रियस्स सन्तपणीतमज्झत्ताकारानुपापनं, सद्धादीनं पटिपक्खाभिभवनं सम्पयुत्तधम्मानञ्च पसन्नाकारादिभावसम्पापनं, अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियस्स संयोजनत्तयप्पहानञ्चेव सम्पयुत्तकानञ्च तप्पहानाभिमुखभावकरणं, अञ्ञिन्द्रियस्स कामरागब्यापादादितनुकरणपहानञ्चेव सहजातानञ्च अत्तनो वसानुवत्तापनं, अञ्ञाताविन्द्रियस्स सब्बकिच्चेसु उस्सुक्कप्पहानञ्चेव अमताभिमुखभावपच्चयता च सम्पयुत्तानन्ति एवमेत्थ किच्चतो विनिच्छयं विजानिया।
‘Kiccā’ti kiṃ indriyānaṃ kiccanti ce? Cakkhundriyassa tāva ‘‘cakkhāyatanaṃ cakkhuviññāṇadhātuyā taṃsampayuttakānañca dhammānaṃ indriyapaccayena paccayo’’ti vacanato yaṃ taṃ indriyapaccayabhāvena sādhetabbaṃ attano tikkhamandādibhāvena cakkhuviññāṇādidhammānaṃ tikkhamandādisaṅkhātaṃ attākārānuvattāpanaṃ idaṃ ‘kiccaṃ’. Evaṃ sotaghānajivhākāyānaṃ. Manindriyassa pana sahajātadhammānaṃ attano vasavattāpanaṃ, jīvitindriyassa sahajātadhammānupālanaṃ, itthindriyapurisindriyānaṃ itthipurisanimittakuttākappākārānuvidhānaṃ, sukhadukkhasomanassadomanassindriyānaṃ sahajātadhamme abhibhavitvā yathāsakaṃ oḷārikākārānupāpanaṃ, upekkhindriyassa santapaṇītamajjhattākārānupāpanaṃ, saddhādīnaṃ paṭipakkhābhibhavanaṃ sampayuttadhammānañca pasannākārādibhāvasampāpanaṃ, anaññātaññassāmītindriyassa saṃyojanattayappahānañceva sampayuttakānañca tappahānābhimukhabhāvakaraṇaṃ, aññindriyassa kāmarāgabyāpādāditanukaraṇapahānañceva sahajātānañca attano vasānuvattāpanaṃ, aññātāvindriyassa sabbakiccesu ussukkappahānañceva amatābhimukhabhāvapaccayatā ca sampayuttānanti evamettha kiccato vinicchayaṃ vijāniyā.
‘भूमितो’ति चक्खुसोतघानजिव्हाकायइत्थिपुरिससुखदुक्खदोमनस्सिन्द्रियानि चेत्थ कामावचरानेव । मनिन्द्रियजीवितिन्द्रियउपेक्खिन्द्रियानि, सद्धावीरियसतिसमाधिपञ्ञिन्द्रियानि च चतुभूमिपरियापन्नानि। सोमनस्सिन्द्रियं कामावचर-रूपावचर-लोकुत्तरवसेन भूमित्तयपरियापन्नं। अवसाने तीणि लोकुत्तरानेवाति एवं भूमितो विनिच्छयं विजानिया। एवञ्हि विजानन्तो –
‘Bhūmito’ti cakkhusotaghānajivhākāyaitthipurisasukhadukkhadomanassindriyāni cettha kāmāvacarāneva . Manindriyajīvitindriyaupekkhindriyāni, saddhāvīriyasatisamādhipaññindriyāni ca catubhūmipariyāpannāni. Somanassindriyaṃ kāmāvacara-rūpāvacara-lokuttaravasena bhūmittayapariyāpannaṃ. Avasāne tīṇi lokuttarānevāti evaṃ bhūmito vinicchayaṃ vijāniyā. Evañhi vijānanto –
संवेगबहुलो भिक्खु, ठितो इन्द्रियसंवरे।
Saṃvegabahulo bhikkhu, ṭhito indriyasaṃvare;
इन्द्रियानि परिञ्ञाय, दुक्खस्सन्तं निगच्छतीति॥
Indriyāni pariññāya, dukkhassantaṃ nigacchatīti.
२२०. निद्देसवारे ‘‘यं चक्खु चतुन्नं महाभूतान’’न्तिआदि सब्बं धम्मसङ्गणियं पदभाजने (ध॰ स॰ अट्ठ॰ ५९५ आदयो) वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। वीरियिन्द्रियसमाधिन्द्रियनिद्देसादीसु च सम्मावायामो मिच्छावायामो सम्मासमाधि मिच्छासमाधीतिआदीनि न वुत्तानि। कस्मा? सब्बसङ्गाहकत्ता। सब्बसङ्गाहकानि हि इध इन्द्रियानि कथितानि। एवं सन्तेपेत्थ दस इन्द्रियानि लोकियानि कामावचरानेव, तीणि लोकुत्तरानि, नव लोकियलोकुत्तरमिस्सकानीति।
220. Niddesavāre ‘‘yaṃ cakkhu catunnaṃ mahābhūtāna’’ntiādi sabbaṃ dhammasaṅgaṇiyaṃ padabhājane (dha. sa. aṭṭha. 595 ādayo) vuttanayeneva veditabbaṃ. Vīriyindriyasamādhindriyaniddesādīsu ca sammāvāyāmo micchāvāyāmo sammāsamādhi micchāsamādhītiādīni na vuttāni. Kasmā? Sabbasaṅgāhakattā. Sabbasaṅgāhakāni hi idha indriyāni kathitāni. Evaṃ santepettha dasa indriyāni lokiyāni kāmāvacarāneva, tīṇi lokuttarāni, nava lokiyalokuttaramissakānīti.
अभिधम्मभाजनीयवण्णना।
Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / विभङ्गपाळि • Vibhaṅgapāḷi / ५. इन्द्रियविभङ्गो • 5. Indriyavibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-मूलटीका • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / ५. इन्द्रियविभङ्गो • 5. Indriyavibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-अनुटीका • Vibhaṅga-anuṭīkā / ५. इन्द्रियविभङ्गो • 5. Indriyavibhaṅgo
