| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सम्मोहविनोदनी-अट्ठकथा • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā |
२. अभिधम्मभाजनीयवण्णना
2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
७२५. तत्थ तिस्सो पटिसम्भिदा लोकिया। अत्थपटिसम्भिदा लोकियलोकुत्तरमिस्सका । सा हि निब्बानारम्मणानं मग्गफलञाणानं वसेन लोकुत्तरापि होति। अभिधम्मभाजनीये कुसलाकुसलविपाककिरियानं वसेन चतूहि वारेहि विभत्तं। तत्थ यत्तकानि हेट्ठा चित्तुप्पादकण्डे (ध॰ स॰ १ आदयो) कुसलचित्तानि विभत्तानि, तेसं सब्बेसम्पि वसेन एकेकस्मिं चित्तनिद्देसे चतस्सो चतस्सो पटिसम्भिदा विभत्ताति वेदितब्बा। अकुसलचित्तेसुपि एसेव नयो। विपाककिरियवारेसु विपाककिरियानं अत्थेन सङ्गहितत्ता, धम्मपटिसम्भिदं छड्डेत्वा, एकेकस्मिं विपाकचित्ते च किरियचित्ते च तिस्सो तिस्सोव पटिसम्भिदा विभत्ता। पाळि पन मुखमत्तमेव दस्सेत्वा संखित्ता। सा हेट्ठा आगतवित्थारवसेनेव वेदितब्बा।
725. Tattha tisso paṭisambhidā lokiyā. Atthapaṭisambhidā lokiyalokuttaramissakā . Sā hi nibbānārammaṇānaṃ maggaphalañāṇānaṃ vasena lokuttarāpi hoti. Abhidhammabhājanīye kusalākusalavipākakiriyānaṃ vasena catūhi vārehi vibhattaṃ. Tattha yattakāni heṭṭhā cittuppādakaṇḍe (dha. sa. 1 ādayo) kusalacittāni vibhattāni, tesaṃ sabbesampi vasena ekekasmiṃ cittaniddese catasso catasso paṭisambhidā vibhattāti veditabbā. Akusalacittesupi eseva nayo. Vipākakiriyavāresu vipākakiriyānaṃ atthena saṅgahitattā, dhammapaṭisambhidaṃ chaḍḍetvā, ekekasmiṃ vipākacitte ca kiriyacitte ca tisso tissova paṭisambhidā vibhattā. Pāḷi pana mukhamattameva dassetvā saṃkhittā. Sā heṭṭhā āgatavitthāravaseneva veditabbā.
कस्मा पन यथा कुसलाकुसलवारेसु ‘‘तेसं विपाके ञाणं अत्थपटिसम्भिदा’’ति वुत्तं, एवमिध ‘‘येसं धम्मानं इमे विपाका, तेसु ञाणं धम्मपटिसम्भिदा’’ति एवं न वुत्तन्ति? हेट्ठा वुत्तत्ता। यदि एवं, ‘‘तेसं विपाके ञाणं अत्थपटिसम्भिदा’’ति हेट्ठा वुत्तत्ता अयं अत्थपटिसम्भिदापि इध न वत्तब्बा सियाति? नो न वत्तब्बा। कस्मा? हेट्ठा विपाककिरियचित्तुप्पादवसेन अवुत्तत्ता। किरियवारे च ‘‘येसं धम्मानं इमे किरिया’’ति वचनमेव न युज्जतीति द्वीसुपि इमेसु वारेसु तिस्सो तिस्सोव पटिसम्भिदा विभत्ता।
Kasmā pana yathā kusalākusalavāresu ‘‘tesaṃ vipāke ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā’’ti vuttaṃ, evamidha ‘‘yesaṃ dhammānaṃ ime vipākā, tesu ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā’’ti evaṃ na vuttanti? Heṭṭhā vuttattā. Yadi evaṃ, ‘‘tesaṃ vipāke ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā’’ti heṭṭhā vuttattā ayaṃ atthapaṭisambhidāpi idha na vattabbā siyāti? No na vattabbā. Kasmā? Heṭṭhā vipākakiriyacittuppādavasena avuttattā. Kiriyavāre ca ‘‘yesaṃ dhammānaṃ ime kiriyā’’ti vacanameva na yujjatīti dvīsupi imesu vāresu tisso tissova paṭisambhidā vibhattā.
तत्थ याय निरुत्तिया तेसं धम्मानं पञ्ञत्ति होतीति याय निरुत्तिया तेसं फस्सो होतीतिआदिना नयेन वुत्तानं धम्मानं ‘‘अयं फस्सो, अयं वेदना’’ति एवं पञ्ञत्ति होति। तत्थ धम्मनिरुत्ताभिलापे ञाणन्ति तस्मिं अत्थे धम्मे च पवत्तमानाय तस्सा धम्मनिरुत्तिया सभावपञ्ञत्तिया अभिलापे ञाणं। अभिलापसद्दं आरम्मणं कत्वा उप्पन्नञाणमेव इधापि कथितं। येन ञाणेनाति येन पटिभानपटिसम्भिदाञाणेन। तानि ञाणानि जानातीति इतरानि तीणि पटिसम्भिदाञाणानि जानाति।
Tattha yāya niruttiyā tesaṃ dhammānaṃ paññatti hotīti yāya niruttiyā tesaṃ phasso hotītiādinā nayena vuttānaṃ dhammānaṃ ‘‘ayaṃ phasso, ayaṃ vedanā’’ti evaṃ paññatti hoti. Tattha dhammaniruttābhilāpe ñāṇanti tasmiṃ atthe dhamme ca pavattamānāya tassā dhammaniruttiyā sabhāvapaññattiyā abhilāpe ñāṇaṃ. Abhilāpasaddaṃ ārammaṇaṃ katvā uppannañāṇameva idhāpi kathitaṃ. Yena ñāṇenāti yena paṭibhānapaṭisambhidāñāṇena. Tāniñāṇāni jānātīti itarāni tīṇi paṭisambhidāñāṇāni jānāti.
इदानि यथा यं ञाणं तानि ञाणानि जानाति, तथा तस्स तेसु पवत्तिं दस्सेतुं इमानि ञाणानि इदमत्थजोतकानीति वुत्तं। तत्थ इदमत्थजोतकानीति इमस्स अत्थस्स जोतकानि पकासकानि; इमं नाम अत्थं जोतेन्ति पकासेन्ति परिच्छिन्दन्तीति अत्थो। इति ञाणेसु ञाणन्ति इमिना आकारेन पवत्तं तीसु ञाणेसु ञाणं पटिभानपटिसम्भिदा नाम।
Idāni yathā yaṃ ñāṇaṃ tāni ñāṇāni jānāti, tathā tassa tesu pavattiṃ dassetuṃ imāni ñāṇāni idamatthajotakānīti vuttaṃ. Tattha idamatthajotakānīti imassa atthassa jotakāni pakāsakāni; imaṃ nāma atthaṃ jotenti pakāsenti paricchindantīti attho. Iti ñāṇesu ñāṇanti iminā ākārena pavattaṃ tīsu ñāṇesu ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā nāma.
तत्थ किञ्चापि अयं पटिभानपटिसम्भिदा ‘इमिस्सा इदं किच्चं, इमिस्सा इदं किच्च’न्ति इतरासं पटिसम्भिदानं किच्चं जानाति, सयं पन तासं किच्चं कातुं न सक्कोति, बहुस्सुतधम्मकथिको विय अप्पस्सुतधम्मकथिकस्स। द्वे किर भिक्खू। एको बहुस्सुतो, एको अप्पस्सुतो। ते एकतोव एकं धम्मकथामग्गं उग्गण्हिंसु। तत्थ अप्पस्सुतो सरसम्पन्नो अहोसि, इतरो मन्दस्सरो। तेसु अप्पस्सुतो गतगतट्ठाने अत्तनो सरसम्पत्तिया सकलपरिसं खोभेत्वा धम्मं कथेसि। धम्मं सुणमाना हट्ठतुट्ठमानसा हुत्वा – ‘यथा एस धम्मं कथेसि, एको तिपिटकधरो मञ्ञे भविस्सती’ति वदन्ति। बहुस्सुतभिक्खु पन – ‘धम्मसवने जानिस्सथ अयं तिपिटकधरो वा नो वा’ति आह। सो किञ्चापि एवमाह, यथा पन सकलपरिसं खोभेत्वा धम्मं कथेतुं सक्कोति, एवमस्स कथनसमत्थता नत्थि। तत्थ किञ्चापि पटिभानपटिसम्भिदा, बहुस्सुतो विय अप्पस्सुतस्स, इतरासं किच्चं जानाति, सयं पन तं किच्चं कातुं न सक्कोतीति वेदितब्बं। सेसं उत्तानत्थमेव।
Tattha kiñcāpi ayaṃ paṭibhānapaṭisambhidā ‘imissā idaṃ kiccaṃ, imissā idaṃ kicca’nti itarāsaṃ paṭisambhidānaṃ kiccaṃ jānāti, sayaṃ pana tāsaṃ kiccaṃ kātuṃ na sakkoti, bahussutadhammakathiko viya appassutadhammakathikassa. Dve kira bhikkhū. Eko bahussuto, eko appassuto. Te ekatova ekaṃ dhammakathāmaggaṃ uggaṇhiṃsu. Tattha appassuto sarasampanno ahosi, itaro mandassaro. Tesu appassuto gatagataṭṭhāne attano sarasampattiyā sakalaparisaṃ khobhetvā dhammaṃ kathesi. Dhammaṃ suṇamānā haṭṭhatuṭṭhamānasā hutvā – ‘yathā esa dhammaṃ kathesi, eko tipiṭakadharo maññe bhavissatī’ti vadanti. Bahussutabhikkhu pana – ‘dhammasavane jānissatha ayaṃ tipiṭakadharo vā no vā’ti āha. So kiñcāpi evamāha, yathā pana sakalaparisaṃ khobhetvā dhammaṃ kathetuṃ sakkoti, evamassa kathanasamatthatā natthi. Tattha kiñcāpi paṭibhānapaṭisambhidā, bahussuto viya appassutassa, itarāsaṃ kiccaṃ jānāti, sayaṃ pana taṃ kiccaṃ kātuṃ na sakkotīti veditabbaṃ. Sesaṃ uttānatthameva.
७४६. एवं कुसलचित्तुप्पादादिवसेन पटिसम्भिदा विभजित्वा इदानि तासं उप्पत्तिट्ठानभूतं खेत्तं दस्सेतुं पुन चतस्सो पटिसम्भिदातिआदिमाह। तत्थ तिस्सो पटिसम्भिदा कामावचरकुसलतो चतूसु ञाणसम्पयुत्तेसु चित्तुप्पादेसूति इदं सेक्खानं वसेन वुत्तं। तेसञ्हिपि धम्मपच्चवेक्खणकाले हेट्ठा वुत्तं पञ्चप्पकारं धम्मं आरम्मणं कत्वा चतूसु ञाणसम्पयुत्तकुसलचित्तेसु धम्मपटिसम्भिदा उप्पज्जति। तथा निरुत्तिपच्चवेक्खणकाले सद्दं आरम्मणं कत्वा निरुत्तिपटिसम्भिदा; ञाणं पच्चवेक्खणकाले सब्बत्थकञाणं आरम्मणं कत्वा पटिभानपटिसम्भिदाति।
746. Evaṃ kusalacittuppādādivasena paṭisambhidā vibhajitvā idāni tāsaṃ uppattiṭṭhānabhūtaṃ khettaṃ dassetuṃ puna catasso paṭisambhidātiādimāha. Tattha tisso paṭisambhidā kāmāvacarakusalato catūsu ñāṇasampayuttesu cittuppādesūti idaṃ sekkhānaṃ vasena vuttaṃ. Tesañhipi dhammapaccavekkhaṇakāle heṭṭhā vuttaṃ pañcappakāraṃ dhammaṃ ārammaṇaṃ katvā catūsu ñāṇasampayuttakusalacittesu dhammapaṭisambhidā uppajjati. Tathā niruttipaccavekkhaṇakāle saddaṃ ārammaṇaṃ katvā niruttipaṭisambhidā; ñāṇaṃ paccavekkhaṇakāle sabbatthakañāṇaṃ ārammaṇaṃ katvā paṭibhānapaṭisambhidāti.
किरियतो चतूसूति इदं पन असेक्खानं वसेन वुत्तं। तेसञ्हि धम्मं पच्चवेक्खणकाले हेट्ठा वुत्तं पञ्चप्पकारं धम्मं आरम्मणं कत्वा चतूसु ञाणसम्पयुत्तकिरियचित्तेसु धम्मपटिसम्भिदा उप्पज्जति। तथा निरुत्तिपच्चवेक्खणकाले सद्दं आरम्मणं कत्वा निरुत्तिपटिसम्भिदा; ञाणं पच्चवेक्खणकाले सब्बत्थकञाणं आरम्मणं कत्वा पटिभानपटिसम्भिदाति।
Kiriyato catūsūti idaṃ pana asekkhānaṃ vasena vuttaṃ. Tesañhi dhammaṃ paccavekkhaṇakāle heṭṭhā vuttaṃ pañcappakāraṃ dhammaṃ ārammaṇaṃ katvā catūsu ñāṇasampayuttakiriyacittesu dhammapaṭisambhidā uppajjati. Tathā niruttipaccavekkhaṇakāle saddaṃ ārammaṇaṃ katvā niruttipaṭisambhidā; ñāṇaṃ paccavekkhaṇakāle sabbatthakañāṇaṃ ārammaṇaṃ katvā paṭibhānapaṭisambhidāti.
अत्थपटिसम्भिदा एतेसु चेव उप्पज्जतीति इदं पन सेक्खासेक्खानं वसेन वुत्तं। तथा हि सेक्खानं अत्थपच्चवेक्खणकाले हेट्ठा वुत्तप्पभेदं अत्थं आरम्मणं कत्वा चतूसु ञाणसम्पयुत्तकुसलचित्तेसु अयं उप्पज्जति, मग्गफलकाले च मग्गफलेसु। असेक्खस्स पन अत्थं पच्चवेक्खणकाले हेट्ठा वुत्तप्पभेदमेव अत्थं आरम्मणं कत्वा चतूसु ञाणसम्पयुत्तकिरियचित्तेसु उप्पज्जति, फलकाले च उपरिमे सामञ्ञफलेति। एवमेता सेक्खासेक्खानं उप्पज्जमाना इमासु भूमीसु उप्पज्जन्तीति भूमिदस्सनत्थं अयं नयो दस्सितोति।
Atthapaṭisambhidā etesu ceva uppajjatīti idaṃ pana sekkhāsekkhānaṃ vasena vuttaṃ. Tathā hi sekkhānaṃ atthapaccavekkhaṇakāle heṭṭhā vuttappabhedaṃ atthaṃ ārammaṇaṃ katvā catūsu ñāṇasampayuttakusalacittesu ayaṃ uppajjati, maggaphalakāle ca maggaphalesu. Asekkhassa pana atthaṃ paccavekkhaṇakāle heṭṭhā vuttappabhedameva atthaṃ ārammaṇaṃ katvā catūsu ñāṇasampayuttakiriyacittesu uppajjati, phalakāle ca uparime sāmaññaphaleti. Evametā sekkhāsekkhānaṃ uppajjamānā imāsu bhūmīsu uppajjantīti bhūmidassanatthaṃ ayaṃ nayo dassitoti.
अभिधम्मभाजनीयवण्णना।
Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / विभङ्गपाळि • Vibhaṅgapāḷi / १५. पटिसम्भिदाविभङ्गो • 15. Paṭisambhidāvibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-मूलटीका • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / १५. पटिसम्भिदाविभङ्गो • 15. Paṭisambhidāvibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-अनुटीका • Vibhaṅga-anuṭīkā / १५. पटिसम्भिदाविभङ्गो • 15. Paṭisambhidāvibhaṅgo
