| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / សម្មោហវិនោទនី-អដ្ឋកថា • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā |
២. អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា
2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
១៨៣. អភិធម្មភាជនីយេ សរូបេនេវ សព្ពាបិ ធាតុយោ ទស្សេន្តោ អដ្ឋារស ធាតុយោ – ចក្ខុធាតុ រូបធាតូតិអាទិមាហ។ តត្ថ ឧទ្ទេសវារេ តាវ –
183. Abhidhammabhājanīye sarūpeneva sabbāpi dhātuyo dassento aṭṭhārasa dhātuyo – cakkhudhātu rūpadhātūtiādimāha. Tattha uddesavāre tāva –
អត្ថតោ លក្ខណាទិតោ, កមតាវត្វសង្ខតោ;
Atthato lakkhaṇādito, kamatāvatvasaṅkhato;
បច្ចយា អថ ទដ្ឋព្ពា, វេទិតព្ពោ វិនិច្ឆយោ។
Paccayā atha daṭṭhabbā, veditabbo vinicchayo.
តត្ថ ‘អត្ថតោ’តិ ចក្ខតីតិ ចក្ខុ។ រូបយតីតិ រូបំ។ ចក្ខុស្ស វិញ្ញាណំ ចក្ខុវិញ្ញាណន្តិ ឯវមាទិនា តាវ នយេន ចក្ខាទីនំ វិសេសត្ថតោ វេទិតព្ពោ វិនិច្ឆយោ។ អវិសេសេន បន វិទហតិ, ធីយតេ, វិធានំ, វិធីយតេ ឯតាយ, ឯត្ថ វា ធីយតីតិ ធាតុ។ លោកិយា ហិ ធាតុយោ ការណភាវេន វវត្ថិតា ហុត្វា សុវណ្ណរជតាទិធាតុយោ វិយ សុវណ្ណរជតាទិំ អនេកប្បការំ សំសារទុក្ខំ វិទហន្តិ ; ភារហារេហិ ច ភារោ វិយ សត្តេហិ ធីយន្តេ ធារីយន្តេតិ អត្ថោ។ ទុក្ខវិធានមត្តមេវ ចេតា អវសវត្តនតោ។ ឯតាហិ ច ករណភូតាហិ សំសារទុក្ខំ សត្តេហិ អនុវិធីយតិ; តថាវិហិតញ្ចេតំ ឯតាស្វេវ ធីយតិ ឋបីយតីតិ អត្ថោ។ ឥតិ ចក្ខាទីសុ ឯកេកោ ធម្មោ យថាសម្ភវំ វិទហតិ ធីយតេតិអាទិអត្ថវសេន ធាតូតិ វុច្ចតិ។
Tattha ‘atthato’ti cakkhatīti cakkhu. Rūpayatīti rūpaṃ. Cakkhussa viññāṇaṃ cakkhuviññāṇanti evamādinā tāva nayena cakkhādīnaṃ visesatthato veditabbo vinicchayo. Avisesena pana vidahati, dhīyate, vidhānaṃ, vidhīyate etāya, ettha vā dhīyatīti dhātu. Lokiyā hi dhātuyo kāraṇabhāvena vavatthitā hutvā suvaṇṇarajatādidhātuyo viya suvaṇṇarajatādiṃ anekappakāraṃ saṃsāradukkhaṃ vidahanti ; bhārahārehi ca bhāro viya sattehi dhīyante dhārīyanteti attho. Dukkhavidhānamattameva cetā avasavattanato. Etāhi ca karaṇabhūtāhi saṃsāradukkhaṃ sattehi anuvidhīyati; tathāvihitañcetaṃ etāsveva dhīyati ṭhapīyatīti attho. Iti cakkhādīsu ekeko dhammo yathāsambhavaṃ vidahati dhīyatetiādiatthavasena dhātūti vuccati.
អបិច យថា តិត្ថិយានំ អត្តា នាម សភាវតោ នត្ថិ, ន ឯវមេតា។ ឯតា បន អត្តនោ សភាវំ ធារេន្តីតិ ធាតុយោ។ យថា ច លោកេ វិចិត្តា ហរិតាលមនោសិលាទយោ សិលាវយវា ធាតុយោតិ វុច្ចន្តិ, ឯវមេតាបិ ធាតុយោ វិយ ធាតុយោ។ វិចិត្តា ហេតា ញាណញេយ្យាវយវាតិ។ យថា វា សរីរសង្ខាតស្ស សមុទាយស្ស អវយវភូតេសុ រសសោណិតាទីសុ អញ្ញមញ្ញំ វិសភាគលក្ខណបរិច្ឆិន្នេសុ ធាតុសមញ្ញា, ឯវមេតេសុបិ បញ្ចក្ខន្ធសង្ខាតស្ស អត្តភាវស្ស អវយវេសុ ធាតុសមញ្ញា វេទិតព្ពា។ អញ្ញមញ្ញវិសភាគលក្ខណបរិច្ឆិន្នា ហេតេ ចក្ខាទយោតិ។ អបិច ធាតូតិ និជ្ជីវមត្តស្សេតំ អធិវចនំ។ តថា ហិ ភគវា – ‘‘ឆ ធាតុរោ អយំ, ភិក្ខុ, បុរិសោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.៣៤៣-៣៤៤) ជីវសញ្ញាសមូហនត្ថំ ធាតុទេសនំ អកាសីតិ។ តស្មា យថាវុត្តេនត្ថេន ចក្ខុ ច តំ ធាតុ ចាតិ ចក្ខុធាតុ …បេ.… មនោវិញ្ញាណញ្ច តំ ធាតុ ចាតិ មនោវិញ្ញាណធាតូតិ ឯវំ តាវេត្ថ អត្ថតោ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ។
Apica yathā titthiyānaṃ attā nāma sabhāvato natthi, na evametā. Etā pana attano sabhāvaṃ dhārentīti dhātuyo. Yathā ca loke vicittā haritālamanosilādayo silāvayavā dhātuyoti vuccanti, evametāpi dhātuyo viya dhātuyo. Vicittā hetā ñāṇañeyyāvayavāti. Yathā vā sarīrasaṅkhātassa samudāyassa avayavabhūtesu rasasoṇitādīsu aññamaññaṃ visabhāgalakkhaṇaparicchinnesu dhātusamaññā, evametesupi pañcakkhandhasaṅkhātassa attabhāvassa avayavesu dhātusamaññā veditabbā. Aññamaññavisabhāgalakkhaṇaparicchinnā hete cakkhādayoti. Apica dhātūti nijjīvamattassetaṃ adhivacanaṃ. Tathā hi bhagavā – ‘‘cha dhāturo ayaṃ, bhikkhu, puriso’’tiādīsu (ma. ni. 3.343-344) jīvasaññāsamūhanatthaṃ dhātudesanaṃ akāsīti. Tasmā yathāvuttenatthena cakkhu ca taṃ dhātu cāti cakkhudhātu …pe… manoviññāṇañca taṃ dhātu cāti manoviññāṇadhātūti evaṃ tāvettha atthato viññātabbo vinicchayo.
‘លក្ខណាទិតោ’តិ ចក្ខាទីនំ លក្ខណាទិតោ បេត្ថ វេទិតព្ពោ វិនិច្ឆយោ។ តានិ ច បន តេសំ លក្ខណាទីនិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ។
‘Lakkhaṇādito’ti cakkhādīnaṃ lakkhaṇādito pettha veditabbo vinicchayo. Tāni ca pana tesaṃ lakkhaṇādīni heṭṭhā vuttanayeneva veditabbāni.
‘កមតោ’តិ ឥធាបិ បុព្ពេ វុត្តេសុ ឧប្បត្តិក្កមាទីសុ ទេសនាក្កមោវ យុជ្ជតិ។ សោ ច បនាយំ ហេតុផលានុបុព្ពវវត្ថានវសេន វុត្តោ។ ចក្ខុធាតុ រូបធាតូតិ ឥទញ្ហិ ទ្វយំ ហេតុ។ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតូតិ ផលំ។ ឯវំ សព្ពត្ថ កមតោ វេទិតព្ពោ វិនិច្ឆយោ។
‘Kamato’ti idhāpi pubbe vuttesu uppattikkamādīsu desanākkamova yujjati. So ca panāyaṃ hetuphalānupubbavavatthānavasena vutto. Cakkhudhātu rūpadhātūti idañhi dvayaṃ hetu. Cakkhuviññāṇadhātūti phalaṃ. Evaṃ sabbattha kamato veditabbo vinicchayo.
‘តាវត្វតោ’តិ តាវភាវតោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – តេសុ តេសុ ហិ សុត្តាភិធម្មបទេសេសុ អាភាធាតុ, សុភធាតុ, អាកាសានញ្ចាយតនធាតុ, វិញ្ញាណញ្ចាយតនធាតុ, អាកិញ្ចញ្ញាយតនធាតុ , នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនធាតុ, សញ្ញាវេទយិតនិរោធធាតុ, កាមធាតុ, ព្យាបាទធាតុ, វិហិំសាធាតុ, នេក្ខម្មធាតុ, អព្យាបាទធាតុ, អវិហិំសាធាតុ, សុខធាតុ, ទុក្ខធាតុ, សោមនស្សធាតុ, ទោមនស្សធាតុ, ឧបេក្ខាធាតុ , អវិជ្ជាធាតុ, អារម្ភធាតុ, និក្កមធាតុ, បរក្កមធាតុ, ហីនធាតុ, មជ្ឈិមធាតុ, បណីតធាតុ, បថវីធាតុ, អាបោធាតុ, តេជោធាតុ, វាយោធាតុ, អាកាសធាតុ, វិញ្ញាណធាតុ, សង្ខតធាតុ, អសង្ខតធាតុ, អនេកធាតុនានាធាតុលោកោតិ ឯវមាទយោ អញ្ញាបិ ធាតុយោ ទិស្សន្តិ។
‘Tāvatvato’ti tāvabhāvato. Idaṃ vuttaṃ hoti – tesu tesu hi suttābhidhammapadesesu ābhādhātu, subhadhātu, ākāsānañcāyatanadhātu, viññāṇañcāyatanadhātu, ākiñcaññāyatanadhātu , nevasaññānāsaññāyatanadhātu, saññāvedayitanirodhadhātu, kāmadhātu, byāpādadhātu, vihiṃsādhātu, nekkhammadhātu, abyāpādadhātu, avihiṃsādhātu, sukhadhātu, dukkhadhātu, somanassadhātu, domanassadhātu, upekkhādhātu , avijjādhātu, ārambhadhātu, nikkamadhātu, parakkamadhātu, hīnadhātu, majjhimadhātu, paṇītadhātu, pathavīdhātu, āpodhātu, tejodhātu, vāyodhātu, ākāsadhātu, viññāṇadhātu, saṅkhatadhātu, asaṅkhatadhātu, anekadhātunānādhātulokoti evamādayo aññāpi dhātuyo dissanti.
ឯវំ សតិ សព្ពាសំ វសេន បរិច្ឆេទំ អកត្វា កស្មា អដ្ឋារសាតិ អយមេវ បរិច្ឆេទោ កតោតិ ចេ? សភាវតោ វិជ្ជមានានំ សព្ពធាតូនំ តទន្តោគធត្តា។ រូបធាតុយេវ ហិ អាភាធាតុ។ សុភធាតុ បន រូបាទិប្បដិពទ្ធា។ កស្មា? សុភនិមិត្តត្តា។ សុភនិមិត្តញ្ហិ សុភធាតុ។ តញ្ច រូបាទិវិនិមុត្តំ ន វិជ្ជតិ, កុសលវិបាការម្មណា វា រូបាទយោ ឯវ សុភធាតូតិ រូបាទិមត្តមេវេសា។ អាកាសានញ្ចាយតនធាតុអាទីសុ ចិត្តំ មនោវិញ្ញាណធាតុ។ សេសា ធម្មា ធម្មធាតុ។ សញ្ញាវេទយិតនិរោធធាតុ បន សភាវតោ នត្ថិ; ធាតុទ្វយនិរោធមត្តមេវ ហិ សា។ កាមធាតុ ធម្មធាតុមត្តំ វា ហោតិ, យថាហ ‘‘តត្ថ កតមា កាមធាតុ? កាមបដិសំយុត្តោ តក្កោ …បេ.… មិច្ឆាសង្កប្បោ’’តិ; អដ្ឋារសបិ ធាតុយោ វា, យថាហ ‘‘ហេដ្ឋតោ អវីចិនិរយំ បរិយន្តំ កត្វា ឧបរិតោ បរនិម្មិតវសវត្តិទេវេ អន្តោករិត្វា យំ ឯតស្មិំ អន្តរេ ឯត្ថាវចរា ឯត្ថ បរិយាបន្នា ខន្ធធាតុអាយតនា, រូបា, វេទនា, សញ្ញា, សង្ខារា, វិញ្ញាណំ – អយំ វុច្ចតិ កាមធាតូ’’តិ។ នេក្ខម្មធាតុ ធម្មធាតុ ឯវ; ‘‘សព្ពេបិ កុសលា ធម្មា នេក្ខម្មធាតូ’’តិ វា វចនតោ មនោវិញ្ញាណធាតុបិ ហោតិយេវ។ ព្យាបាទវិហិំសាអព្យាបាទអវិហិំសាសុខទុក្ខសោមនស្សទោមនស្សុបេក្ខាអវិជ្ជាអារម្ភនិក្កមបរក្កមធាតុយោ ធម្មធាតុយេវ។
Evaṃ sati sabbāsaṃ vasena paricchedaṃ akatvā kasmā aṭṭhārasāti ayameva paricchedo katoti ce? Sabhāvato vijjamānānaṃ sabbadhātūnaṃ tadantogadhattā. Rūpadhātuyeva hi ābhādhātu. Subhadhātu pana rūpādippaṭibaddhā. Kasmā? Subhanimittattā. Subhanimittañhi subhadhātu. Tañca rūpādivinimuttaṃ na vijjati, kusalavipākārammaṇā vā rūpādayo eva subhadhātūti rūpādimattamevesā. Ākāsānañcāyatanadhātuādīsu cittaṃ manoviññāṇadhātu. Sesā dhammā dhammadhātu. Saññāvedayitanirodhadhātu pana sabhāvato natthi; dhātudvayanirodhamattameva hi sā. Kāmadhātu dhammadhātumattaṃ vā hoti, yathāha ‘‘tattha katamā kāmadhātu? Kāmapaṭisaṃyutto takko …pe… micchāsaṅkappo’’ti; aṭṭhārasapi dhātuyo vā, yathāha ‘‘heṭṭhato avīcinirayaṃ pariyantaṃ katvā uparito paranimmitavasavattideve antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare etthāvacarā ettha pariyāpannā khandhadhātuāyatanā, rūpā, vedanā, saññā, saṅkhārā, viññāṇaṃ – ayaṃ vuccati kāmadhātū’’ti. Nekkhammadhātu dhammadhātu eva; ‘‘sabbepi kusalā dhammā nekkhammadhātū’’ti vā vacanato manoviññāṇadhātupi hotiyeva. Byāpādavihiṃsāabyāpādaavihiṃsāsukhadukkhasomanassadomanassupekkhāavijjāārambhanikkamaparakkamadhātuyo dhammadhātuyeva.
ហីនមជ្ឈិមបណីតធាតុយោ អដ្ឋារសធាតុមត្តមេវ។ ហីនា ហិ ចក្ខាទយោ ហីនធាតុ។ មជ្ឈិមបណីតា ចក្ខាទយោ មជ្ឈិមា ចេវ បណីតា ច ធាតូ។ និប្បរិយាយេន បន អកុសលា ធម្មធាតុមនោវិញ្ញាណធាតុយោ ហីនធាតុ។ លោកិយា កុសលាព្យាកតា ឧភោបិ ចក្ខុធាតុអាទយោ ច មជ្ឈិមធាតុ។ លោកុត្តរា បន ធម្មធាតុមនោវិញ្ញាណធាតុយោ បណីតធាតុ។ បថវីតេជោវាយោធាតុយោ ផោដ្ឋព្ពធាតុយេវ។ អាបោធាតុ អាកាសធាតុ ច ធម្មធាតុយេវ។ វិញ្ញាណធាតុ ចក្ខុវិញ្ញាណាទិសត្តវិញ្ញាណធាតុសង្ខេបោយេវ។ សត្តរស ធាតុយោ ធម្មធាតុឯកទេសោ ច សង្ខតធាតុ។ អសង្ខតធាតុ បន ធម្មធាតុឯកទេសោវ។ អនេកធាតុនានាធាតុលោកោ បន អដ្ឋារសធាតុប្បភេទមត្តមេវាតិ។ ឥតិ សភាវតោ វិជ្ជមានានំ សព្ពធាតូនំ តទន្តោគធត្តា អដ្ឋារសេវ វុត្តាតិ។
Hīnamajjhimapaṇītadhātuyo aṭṭhārasadhātumattameva. Hīnā hi cakkhādayo hīnadhātu. Majjhimapaṇītā cakkhādayo majjhimā ceva paṇītā ca dhātū. Nippariyāyena pana akusalā dhammadhātumanoviññāṇadhātuyo hīnadhātu. Lokiyā kusalābyākatā ubhopi cakkhudhātuādayo ca majjhimadhātu. Lokuttarā pana dhammadhātumanoviññāṇadhātuyo paṇītadhātu. Pathavītejovāyodhātuyo phoṭṭhabbadhātuyeva. Āpodhātu ākāsadhātu ca dhammadhātuyeva. Viññāṇadhātu cakkhuviññāṇādisattaviññāṇadhātusaṅkhepoyeva. Sattarasa dhātuyo dhammadhātuekadeso ca saṅkhatadhātu. Asaṅkhatadhātu pana dhammadhātuekadesova. Anekadhātunānādhātuloko pana aṭṭhārasadhātuppabhedamattamevāti. Iti sabhāvato vijjamānānaṃ sabbadhātūnaṃ tadantogadhattā aṭṭhāraseva vuttāti.
អបិច វិជាននសភាវេ វិញ្ញាណេ ជីវសញ្ញីនំ ជីវសញ្ញាសមូហនត្ថម្បិ អដ្ឋារសេវ វុត្តា ។ សន្តិ ហិ សត្តា វិជាននសភាវេ វិញ្ញាណេ ជីវសញ្ញិនោ។ តេសំ ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណមនោវិញ្ញាណធាតុភេទេន តស្សា អនេកត្តំ, ចក្ខុរូបាទិបច្ចយាយត្តវុត្តិតាយ អនិច្ចតញ្ច បកាសេត្វា ទីឃរត្តានុសយិតំ ជីវសញ្ញំ សមូហនិតុកាមេន ភគវតា អដ្ឋារស ធាតុយោ បកាសិតា។ កិញ្ច ភិយ្យោ? តថា វេនេយ្យជ្ឈាសយវសេន; យេ ច ឥមាយ នាតិសង្ខេបវិត្ថារាយ ទេសនាយ វេនេយ្យា សត្តា, តទជ្ឈាសយវសេន ច អដ្ឋារសេវ បកាសិតា។
Apica vijānanasabhāve viññāṇe jīvasaññīnaṃ jīvasaññāsamūhanatthampi aṭṭhāraseva vuttā . Santi hi sattā vijānanasabhāve viññāṇe jīvasaññino. Tesaṃ cakkhusotaghānajivhākāyaviññāṇamanoviññāṇadhātubhedena tassā anekattaṃ, cakkhurūpādipaccayāyattavuttitāya aniccatañca pakāsetvā dīgharattānusayitaṃ jīvasaññaṃ samūhanitukāmena bhagavatā aṭṭhārasa dhātuyo pakāsitā. Kiñca bhiyyo? Tathā veneyyajjhāsayavasena; ye ca imāya nātisaṅkhepavitthārāya desanāya veneyyā sattā, tadajjhāsayavasena ca aṭṭhāraseva pakāsitā.
សង្ខេបវិត្ថារនយេន តថា តថា ហិ,
Saṅkhepavitthāranayena tathā tathā hi,
ធម្មំ បកាសយតិ ឯស យថា យថាស្ស;
Dhammaṃ pakāsayati esa yathā yathāssa;
សទ្ធម្មតេជវិហតំ វិលយំ ខណេន,
Saddhammatejavihataṃ vilayaṃ khaṇena,
វេនេយ្យសត្តហទយេសុ តមោ បយាតីតិ។
Veneyyasattahadayesu tamo payātīti.
ឯវមេត្ថ ‘តាវត្វតោ’ វេទិតព្ពោ វិនិច្ឆយោ។
Evamettha ‘tāvatvato’ veditabbo vinicchayo.
‘សង្ខតោ’តិ ចក្ខុធាតុ តាវ ជាតិតោ ឯកោ ធម្មោត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតិ ចក្ខុបសាទវសេន។ តថា សោតឃានជិវ្ហាកាយរូបសទ្ទគន្ធរសធាតុយោ សោតបសាទាទិវសេន។ ផោដ្ឋព្ពធាតុ បន បថវីតេជោវាយោវសេន តយោ ធម្មាតិ សង្ខំ គច្ឆតិ។ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ កុសលាកុសលវិបាកវសេន ទ្វេ ធម្មាតិ សង្ខំ គច្ឆតិ។ តថា សោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណធាតុយោ។ មនោធាតុ បន បញ្ចទ្វារាវជ្ជនកុសលាកុសលវិបាកសម្បដិច្ឆនវសេន តយោ ធម្មាតិ សង្ខំ គច្ឆតិ។ ធម្មធាតុ តិណ្ណំ អរូបក្ខន្ធានំ, សោឡសន្នំ សុខុមរូបានំ, អសង្ខតាយ ច ធាតុយា វសេន វីសតិធម្មាតិ សង្ខំ គច្ឆតិ។ មនោវិញ្ញាណធាតុ សេសកុសលាកុសលាព្យាកតវិញ្ញាណវសេន ឆសត្តតិធម្មាតិ សង្ខំ គច្ឆតីតិ ឯវមេត្ថ ‘សង្ខតោ’ វេទិតព្ពោ វិនិច្ឆយោ។
‘Saṅkhato’ti cakkhudhātu tāva jātito eko dhammotveva saṅkhaṃ gacchati cakkhupasādavasena. Tathā sotaghānajivhākāyarūpasaddagandharasadhātuyo sotapasādādivasena. Phoṭṭhabbadhātu pana pathavītejovāyovasena tayo dhammāti saṅkhaṃ gacchati. Cakkhuviññāṇadhātu kusalākusalavipākavasena dve dhammāti saṅkhaṃ gacchati. Tathā sotaghānajivhākāyaviññāṇadhātuyo. Manodhātu pana pañcadvārāvajjanakusalākusalavipākasampaṭicchanavasena tayo dhammāti saṅkhaṃ gacchati. Dhammadhātu tiṇṇaṃ arūpakkhandhānaṃ, soḷasannaṃ sukhumarūpānaṃ, asaṅkhatāya ca dhātuyā vasena vīsatidhammāti saṅkhaṃ gacchati. Manoviññāṇadhātu sesakusalākusalābyākataviññāṇavasena chasattatidhammāti saṅkhaṃ gacchatīti evamettha ‘saṅkhato’ veditabbo vinicchayo.
‘បច្ចយា’តិ ចក្ខុធាតុអាទីនំ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុអាទីសុ បច្ចយតោ វេទិតព្ពោ វិនិច្ឆយោ។ សោ បនេតេសំ បច្ចយភាវោ និទ្ទេសវារេ អាវិ ភវិស្សតិ។
‘Paccayā’ti cakkhudhātuādīnaṃ cakkhuviññāṇadhātuādīsu paccayato veditabbo vinicchayo. So panetesaṃ paccayabhāvo niddesavāre āvi bhavissati.
‘ទដ្ឋព្ពា’តិ ទដ្ឋព្ពតោបេត្ថ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោតិ អត្ថោ។ សព្ពា ឯវ ហិ សង្ខតា ធាតុយោ បុព្ពន្តាបរន្តវិវិត្តតោ, ធុវសុភសុខត្តភាវសុញ្ញតោ, បច្ចយាយត្តវុត្តិតោ ច ទដ្ឋព្ពា។ វិសេសតោ បនេត្ថ ភេរិតលំ វិយ ចក្ខុធាតុ ទដ្ឋព្ពា, ទណ្ឌោ វិយ រូបធាតុ, សទ្ទោ វិយ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ ។ តថា អាទាសតលំ វិយ ចក្ខុធាតុ, មុខំ វិយ រូបធាតុ, មុខនិមិត្តំ វិយ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ។ អថ វា ឧច្ឆុតិលានិ វិយ ចក្ខុធាតុ, យន្តចក្កយដ្ឋិ វិយ រូបធាតុ, ឧច្ឆុរសតេលានិ វិយ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ។ តថា អធរារណី វិយ ចក្ខុធាតុ, ឧត្តរារណី វិយ រូបធាតុ, អគ្គិ វិយ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ។ ឯស នយោ សោតធាតុអាទីសុបិ។
‘Daṭṭhabbā’ti daṭṭhabbatopettha vinicchayo veditabboti attho. Sabbā eva hi saṅkhatā dhātuyo pubbantāparantavivittato, dhuvasubhasukhattabhāvasuññato, paccayāyattavuttito ca daṭṭhabbā. Visesato panettha bheritalaṃ viya cakkhudhātu daṭṭhabbā, daṇḍo viya rūpadhātu, saddo viya cakkhuviññāṇadhātu . Tathā ādāsatalaṃ viya cakkhudhātu, mukhaṃ viya rūpadhātu, mukhanimittaṃ viya cakkhuviññāṇadhātu. Atha vā ucchutilāni viya cakkhudhātu, yantacakkayaṭṭhi viya rūpadhātu, ucchurasatelāni viya cakkhuviññāṇadhātu. Tathā adharāraṇī viya cakkhudhātu, uttarāraṇī viya rūpadhātu, aggi viya cakkhuviññāṇadhātu. Esa nayo sotadhātuādīsupi.
មនោធាតុ បន យថាសម្ភវតោ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុអាទីនំ បុរេចរានុចរា វិយ ទដ្ឋព្ពា។ ធម្មធាតុយា វេទនាក្ខន្ធោ សល្លមិវ សូលមិវ ច ទដ្ឋព្ពោ ; សញ្ញាសង្ខារក្ខន្ធា វេទនាសល្លសូលយោគា អាតុរា វិយ; បុថុជ្ជនានំ វា សញ្ញា អាសាទុក្ខជននតោ រិត្តមុដ្ឋិ វិយ, អយថាភុច្ចនិមិត្តគ្គាហកតោ វនមិគោ វិយ; សង្ខារា បដិសន្ធិយំ បក្ខិបនតោ អង្គារកាសុយំ ខិបនកបុរិសោ វិយ, ជាតិទុក្ខានុពន្ធនតោ រាជបុរិសានុពន្ធចោរា វិយ, សព្ពានត្ថាវហស្ស ខន្ធសន្តានស្ស ហេតុតោ វិសរុក្ខពីជានិ វិយ; រូបំ នានាវិធូបទ្ទវនិមិត្តតោ ខុរចក្កំ វិយ ទដ្ឋព្ពំ។
Manodhātu pana yathāsambhavato cakkhuviññāṇadhātuādīnaṃ purecarānucarā viya daṭṭhabbā. Dhammadhātuyā vedanākkhandho sallamiva sūlamiva ca daṭṭhabbo ; saññāsaṅkhārakkhandhā vedanāsallasūlayogā āturā viya; puthujjanānaṃ vā saññā āsādukkhajananato rittamuṭṭhi viya, ayathābhuccanimittaggāhakato vanamigo viya; saṅkhārā paṭisandhiyaṃ pakkhipanato aṅgārakāsuyaṃ khipanakapuriso viya, jātidukkhānubandhanato rājapurisānubandhacorā viya, sabbānatthāvahassa khandhasantānassa hetuto visarukkhabījāni viya; rūpaṃ nānāvidhūpaddavanimittato khuracakkaṃ viya daṭṭhabbaṃ.
អសង្ខតា បន ធាតុ អមតតោ សន្តតោ ខេមតោ ច ទដ្ឋព្ពា។ កស្មា? សព្ពានត្ថបដិបក្ខភូតត្តា។ មនោវិញ្ញាណធាតុ គហិតារម្មណំ មុញ្ចិត្វាបិ អញ្ញំ គហេត្វាវ បវតនតោ វនមក្កដោ វិយ, ទុទ្ទមនតោ អស្សខឡុង្កោ វិយ, យត្ថកាមនិបាតិតោ វេហាសំ ខិត្តទណ្ឌោ វិយ, លោភទោសាទិនានប្បការកិលេសយោគតោ រង្គនដោ វិយ ទដ្ឋព្ពោតិ។
Asaṅkhatā pana dhātu amatato santato khemato ca daṭṭhabbā. Kasmā? Sabbānatthapaṭipakkhabhūtattā. Manoviññāṇadhātu gahitārammaṇaṃ muñcitvāpi aññaṃ gahetvāva pavatanato vanamakkaṭo viya, duddamanato assakhaḷuṅko viya, yatthakāmanipātito vehāsaṃ khittadaṇḍo viya, lobhadosādinānappakārakilesayogato raṅganaṭo viya daṭṭhabboti.
១៨៤. និទ្ទេសវារេ ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ចាតិ ឥទញ្ច ទ្វយំ បដិច្ច អញ្ញញ្ច កិរិយាមនោធាតុញ្ចេវ សម្បយុត្តខន្ធត្តយញ្ចាតិ អត្ថោ។ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុយា ហិ ចក្ខុ និស្សយបច្ចយោ ហោតិ, រូបំ អារម្មណបច្ចយោ, កិរិយមនោធាតុ វិគតបច្ចយោ, តយោ អរូបក្ខន្ធា សហជាតបច្ចយោ។ តស្មា ឯសា ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ ឥមេ ចត្តារោ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ នាម។ សោតញ្ច បដិច្ចាតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។
184. Niddesavāre cakkhuñca paṭicca rūpe cāti idañca dvayaṃ paṭicca aññañca kiriyāmanodhātuñceva sampayuttakhandhattayañcāti attho. Cakkhuviññāṇadhātuyā hi cakkhu nissayapaccayo hoti, rūpaṃ ārammaṇapaccayo, kiriyamanodhātu vigatapaccayo, tayo arūpakkhandhā sahajātapaccayo. Tasmā esā cakkhuviññāṇadhātu ime cattāro paṭicca uppajjati nāma. Sotañca paṭiccātiādīsupi eseva nayo.
និរុទ្ធសមនន្តរាតិ និរុទ្ធាយ សមនន្តរា។ តជ្ជា មនោធាតូតិ តស្មិំ អារម្មណេ ជាតា កុសលាកុសលវិបាកតោ ទុវិធា មនោធាតុ សម្បដិច្ឆនកិច្ចា។ សព្ពធម្មេសុ វា បន បឋមសមន្នាហារោតិ ឯតេសុ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីសុ សព្ពធម្មេសុ ឧប្បជ្ជមានេសុ បឋមសមន្នាហារោ; ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុអាទីនំ វា អារម្មណសង្ខាតេសុ សព្ពធម្មេសុ បឋមសមន្នាហារោតិ អយមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ឯតេន បញ្ចទ្វារាវជ្ជនកិច្ចា កិរិយមនោធាតុ គហិតាតិ វេទិតព្ពា។
Niruddhasamanantarāti niruddhāya samanantarā. Tajjā manodhātūti tasmiṃ ārammaṇe jātā kusalākusalavipākato duvidhā manodhātu sampaṭicchanakiccā. Sabbadhammesu vā pana paṭhamasamannāhāroti etesu cakkhuviññāṇādīsu sabbadhammesu uppajjamānesu paṭhamasamannāhāro; cakkhuviññāṇadhātuādīnaṃ vā ārammaṇasaṅkhātesu sabbadhammesu paṭhamasamannāhāroti ayamettha attho veditabbo. Etena pañcadvārāvajjanakiccā kiriyamanodhātu gahitāti veditabbā.
មនោធាតុយាបិ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធសមនន្តរាតិ ឯត្ថ បិ-ការោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ។ តស្មា មនោធាតុយាបិ មនោវិញ្ញាណធាតុយាបីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ តេន យា ច វិបាកមនោធាតុយា ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធាយ សមនន្តរា ឧប្បជ្ជតិ សន្តីរណកិច្ចា វិបាកមនោវិញ្ញាណធាតុ, យា ច តស្សា ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធាយ សមនន្តរា ឧប្បជ្ជតិ វោដ្ឋព្ពនកិច្ចា កិរិយមនោវិញ្ញាណធាតុ, យា ច តស្សា ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធាយ សមនន្តរា ឧប្បជ្ជតិ ជវនកិច្ចា មនោវិញ្ញាណធាតុ – តា សព្ពាបិ កថិតា ហោតីតិ វេទិតព្ពា។ មនញ្ច បដិច្ចាតិ ភវង្គមនំ។ ធម្មេ ចាតិ ចតុភូមិកធម្មារម្មណំ។ ឧប្បជ្ជតិ មនោវិញ្ញាណន្តិ សហាវជ្ជនកំ ជវនំ និព្ពត្តតិ។
Manodhātuyāpi uppajjitvā niruddhasamanantarāti ettha pi-kāro sampiṇḍanattho. Tasmā manodhātuyāpi manoviññāṇadhātuyāpīti ayamettha attho veditabbo. Tena yā ca vipākamanodhātuyā uppajjitvā niruddhāya samanantarā uppajjati santīraṇakiccā vipākamanoviññāṇadhātu, yā ca tassā uppajjitvā niruddhāya samanantarā uppajjati voṭṭhabbanakiccā kiriyamanoviññāṇadhātu, yā ca tassā uppajjitvā niruddhāya samanantarā uppajjati javanakiccā manoviññāṇadhātu – tā sabbāpi kathitā hotīti veditabbā. Manañca paṭiccāti bhavaṅgamanaṃ. Dhamme cāti catubhūmikadhammārammaṇaṃ. Uppajjati manoviññāṇanti sahāvajjanakaṃ javanaṃ nibbattati.
ឥមស្មិំ បន ឋានេ ហត្ថេ គហិតបញ្ហំ នាម គណ្ហិំសុ។ មហាធម្មរក្ខិតត្ថេរោ កិរ នាម ទីឃភាណកាភយត្ថេរំ ហត្ថេ គហេត្វា អាហ – ‘បដិច្ចាតិ នាម អាគតដ្ឋានេ អាវជ្ជនំ វិសុំ ន កាតព្ពំ, ភវង្គនិស្សិតកមេវ កាតព្ព’ន្តិ។ តស្មា ឥធ មនោតិ សហាវជ្ជនកំ ភវង្គំ។ មនោវិញ្ញាណន្តិ ជវនមនោវិញ្ញាណំ។ ឥមស្មិំ បន អភិធម្មភាជនីយេ សោឡស ធាតុយោ កាមាវចរា, ទ្វេ ចតុភូមិកា លោកិយលោកុត្តរមិស្សកា កថិតាតិ។
Imasmiṃ pana ṭhāne hatthe gahitapañhaṃ nāma gaṇhiṃsu. Mahādhammarakkhitatthero kira nāma dīghabhāṇakābhayattheraṃ hatthe gahetvā āha – ‘paṭiccāti nāma āgataṭṭhāne āvajjanaṃ visuṃ na kātabbaṃ, bhavaṅganissitakameva kātabba’nti. Tasmā idha manoti sahāvajjanakaṃ bhavaṅgaṃ. Manoviññāṇanti javanamanoviññāṇaṃ. Imasmiṃ pana abhidhammabhājanīye soḷasa dhātuyo kāmāvacarā, dve catubhūmikā lokiyalokuttaramissakā kathitāti.
អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា។
Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / វិភង្គបាឡិ • Vibhaṅgapāḷi / ៣. ធាតុវិភង្គោ • 3. Dhātuvibhaṅgo
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / វិភង្គ-មូលដីកា • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / ៣. ធាតុវិភង្គោ • 3. Dhātuvibhaṅgo
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / វិភង្គ-អនុដីកា • Vibhaṅga-anuṭīkā / ៣. ធាតុវិភង្គោ • 3. Dhātuvibhaṅgo
