| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
अभिञ्ञेय्यनिद्देसवण्णना
Abhiññeyyaniddesavaṇṇanā
२. इदानि विस्सज्जनुद्देससङ्गहिते धम्मे पभेदतो दस्सेतुं कथं इमे धम्मा अभिञ्ञेय्यातिआदि निद्देसवारो आरद्धो। तत्थ अभिञ्ञेय्यनिद्देसादीसु पञ्चसु आदितो एककादिवसेन दस दस विस्सज्जनानि दसुत्तरपरियायेन संसन्देत्वा उद्दिट्ठानि। तेसु अभिञ्ञेय्यनिद्देसे ताव सब्बे सत्ताति कामभवादीसु सञ्ञाभवादीसु एकवोकारभवादीसु च सब्बभवेसु सब्बे सत्ता। आहारट्ठितिकाति आहारतो ठिति एतेसन्ति आहारट्ठितिका। ठितीति चेत्थ सकक्खणे अत्थिता अधिप्पेता। इति सब्बसत्तानं ठितिहेतु आहारो ना एको धम्मो अधिकेन ञाणेन जानितब्बो। पच्चये हि अभिञ्ञाते पच्चयुप्पन्नापि अभिञ्ञाता होन्ति उभिन्नम्पि अञ्ञमञ्ञापेक्खत्ता। एतेन ञातपरिञ्ञा वुत्ता होति। ननु च एवं सन्ते यं वुत्तं ‘‘असञ्ञसत्ता देवा अहेतुका अनाहारा अफस्सका’’तिआदि (विभ॰ १०१७), तं विरुज्झतीति। तञ्च न विरुज्झति। तेसञ्हि झानं आहारोति। एवं सन्तेपि ‘‘चत्तारोमे, भिक्खवे, आहारा भूतानं वा सत्तानं ठितिया, सम्भवेसीनं वा अनुग्गहाय। कतमे चत्तारो? कबळीकारो आहारो ओळारिको वा सुखुमो वा, फस्सो दुतियो, मनोसञ्चेतना ततिया, विञ्ञाणं चतुत्थ’’न्ति (सं॰ नि॰ २.११) इदं विरुज्झतीति। इदम्पि न विरुज्झति। एतस्मिञ्हि सुत्ते निप्परियायेन आहारलक्खणाव धम्मा आहाराति वुत्ता। इध पन परियायेन पच्चयो आहारोति वुत्तो। सब्बसङ्खतधम्मानञ्हि पच्चयो लद्धुं वट्टति, सो च यं यं फलं जनेति, तं तं आहरति नाम। तस्मा आहारोति वुच्चति। तेनेवाह –
2. Idāni vissajjanuddesasaṅgahite dhamme pabhedato dassetuṃ kathaṃ ime dhammā abhiññeyyātiādi niddesavāro āraddho. Tattha abhiññeyyaniddesādīsu pañcasu ādito ekakādivasena dasa dasa vissajjanāni dasuttarapariyāyena saṃsandetvā uddiṭṭhāni. Tesu abhiññeyyaniddese tāva sabbe sattāti kāmabhavādīsu saññābhavādīsu ekavokārabhavādīsu ca sabbabhavesu sabbe sattā. Āhāraṭṭhitikāti āhārato ṭhiti etesanti āhāraṭṭhitikā. Ṭhitīti cettha sakakkhaṇe atthitā adhippetā. Iti sabbasattānaṃ ṭhitihetu āhāro nā eko dhammo adhikena ñāṇena jānitabbo. Paccaye hi abhiññāte paccayuppannāpi abhiññātā honti ubhinnampi aññamaññāpekkhattā. Etena ñātapariññā vuttā hoti. Nanu ca evaṃ sante yaṃ vuttaṃ ‘‘asaññasattā devā ahetukā anāhārā aphassakā’’tiādi (vibha. 1017), taṃ virujjhatīti. Tañca na virujjhati. Tesañhi jhānaṃ āhāroti. Evaṃ santepi ‘‘cattārome, bhikkhave, āhārā bhūtānaṃ vā sattānaṃ ṭhitiyā, sambhavesīnaṃ vā anuggahāya. Katame cattāro? Kabaḷīkāro āhāro oḷāriko vā sukhumo vā, phasso dutiyo, manosañcetanā tatiyā, viññāṇaṃ catuttha’’nti (saṃ. ni. 2.11) idaṃ virujjhatīti. Idampi na virujjhati. Etasmiñhi sutte nippariyāyena āhāralakkhaṇāva dhammā āhārāti vuttā. Idha pana pariyāyena paccayo āhāroti vutto. Sabbasaṅkhatadhammānañhi paccayo laddhuṃ vaṭṭati, so ca yaṃ yaṃ phalaṃ janeti, taṃ taṃ āharati nāma. Tasmā āhāroti vuccati. Tenevāha –
‘‘अविज्जम्पाहं, भिक्खवे, साहारं वदामि, नो अनाहारं। को च, भिक्खवे, अविज्जाय आहारो? ‘पञ्च नीवरणा’तिस्स वचनीयं। पञ्च नीवरणेपाहं, भिक्खवे, साहारे वदामि, नो अनाहारे। को च, भिक्खवे, पञ्चन्नं नीवरणानं आहारो। ‘अयोनिसो मनसिकारो’तिस्स वचनीय’’न्तिआदि (अ॰ नि॰ १०.६१)। अयं इध अधिप्पेतो।
‘‘Avijjampāhaṃ, bhikkhave, sāhāraṃ vadāmi, no anāhāraṃ. Ko ca, bhikkhave, avijjāya āhāro? ‘Pañca nīvaraṇā’tissa vacanīyaṃ. Pañca nīvaraṇepāhaṃ, bhikkhave, sāhāre vadāmi, no anāhāre. Ko ca, bhikkhave, pañcannaṃ nīvaraṇānaṃ āhāro. ‘Ayoniso manasikāro’tissa vacanīya’’ntiādi (a. ni. 10.61). Ayaṃ idha adhippeto.
एतस्मिञ्हि पच्चयाहारे गहिते परियायाहारोपि निप्परियायाहारोपि सब्बो गहितोव होति।
Etasmiñhi paccayāhāre gahite pariyāyāhāropi nippariyāyāhāropi sabbo gahitova hoti.
तत्थ असञ्ञभवे पच्चयाहारो लब्भति। अनुप्पन्ने हि बुद्धे तित्थायतने पब्बजित्वा वायोकसिणे परिकम्मं कत्वा चतुत्थज्झानं निब्बत्तेत्वा ततो वुट्ठाय ‘‘धी चित्तं, धी चित्तं, चित्तस्स नाम अभावोयेव साधु। चित्तञ्हि निस्साय वधबन्धनादिपच्चयं दुक्खं उप्पज्जति, चित्ते असति नत्थेत’’न्ति खन्तिं रुचिं उप्पादेत्वा अपरिहीनज्झाना कालंकत्वा असञ्ञभवे निब्बत्तन्ति। यो यस्स इरियापथो मनुस्सलोके पणिहितो अहोसि, सो तेन इरियापथेन निब्बत्तित्वा पञ्च कप्पसतानि तिट्ठति। एत्तकं अद्धानं निपन्नो विय निसिन्नो विय ठितो विय होति। एवरूपानञ्च सत्तानं पच्चयाहारो लब्भति। ते हि यं झानं भावेत्वा निब्बत्ता , तदे नेसं पच्चयो होति। यथा जियावेगेन खित्तसरो याव जियावेगो अत्थि, ताव गच्छति, एवं याव झानपच्चयो अत्थि, ताव तिट्ठन्ति। तस्मिं निट्ठिते खीणवेगो सरो विय पतन्ति।
Tattha asaññabhave paccayāhāro labbhati. Anuppanne hi buddhe titthāyatane pabbajitvā vāyokasiṇe parikammaṃ katvā catutthajjhānaṃ nibbattetvā tato vuṭṭhāya ‘‘dhī cittaṃ, dhī cittaṃ, cittassa nāma abhāvoyeva sādhu. Cittañhi nissāya vadhabandhanādipaccayaṃ dukkhaṃ uppajjati, citte asati nattheta’’nti khantiṃ ruciṃ uppādetvā aparihīnajjhānā kālaṃkatvā asaññabhave nibbattanti. Yo yassa iriyāpatho manussaloke paṇihito ahosi, so tena iriyāpathena nibbattitvā pañca kappasatāni tiṭṭhati. Ettakaṃ addhānaṃ nipanno viya nisinno viya ṭhito viya hoti. Evarūpānañca sattānaṃ paccayāhāro labbhati. Te hi yaṃ jhānaṃ bhāvetvā nibbattā , tade nesaṃ paccayo hoti. Yathā jiyāvegena khittasaro yāva jiyāvego atthi, tāva gacchati, evaṃ yāva jhānapaccayo atthi, tāva tiṭṭhanti. Tasmiṃ niṭṭhite khīṇavego saro viya patanti.
ये पन ते नेरयिका ‘‘नेवुट्ठानफलूपजीविनो न पुञ्ञफलूपजीविनो’’ति वुत्ता, तेसं को आहारोति? तेसं कम्ममेव आहारोति। किं पञ्च आहारा अत्थीति? ‘‘पञ्च, न पञ्चा’’ति इदं न वत्तब्बं। ननु ‘‘पच्चयो आहारो’’ति वुत्तो, तस्मा येन कम्मेन ते निरये निब्बत्ता, तदेव तेसं ठितिपच्चयत्ता आहारो। यं सन्धाय इदं वुत्तं ‘‘न ताव कालं करोति, याव न तं पापकम्मं ब्यन्ती होती’’ति (अ॰ नि॰ ३.३६; म॰ नि॰ ३.२५०)। तस्मा आहारट्ठितिकाति पच्चयट्ठितिकाति अत्थो। कबळीकारं आहारं आरब्भाति चेत्थ विवादो न कातब्बो। मुखे उप्पन्नखेळोपि हि तेसं आहारकिच्चं साधेति। खेळो हि निरये दुक्खवेदनीयो हुत्वा पच्चयो होति, सग्गे सुखवेदनीयो। इति कामभवे निप्परियायेन चत्तारो आहारा, रूपारूपभवेसु ठपेत्वा असञ्ञभवं सेसानं तयो , असञ्ञानञ्चेव अवसेसानञ्च पच्चयाहारोति इमिना आहारेन सब्बे सत्ता आहारट्ठितिका।
Ye pana te nerayikā ‘‘nevuṭṭhānaphalūpajīvino na puññaphalūpajīvino’’ti vuttā, tesaṃ ko āhāroti? Tesaṃ kammameva āhāroti. Kiṃ pañca āhārā atthīti? ‘‘Pañca, na pañcā’’ti idaṃ na vattabbaṃ. Nanu ‘‘paccayo āhāro’’ti vutto, tasmā yena kammena te niraye nibbattā, tadeva tesaṃ ṭhitipaccayattā āhāro. Yaṃ sandhāya idaṃ vuttaṃ ‘‘na tāva kālaṃ karoti, yāva na taṃ pāpakammaṃ byantī hotī’’ti (a. ni. 3.36; ma. ni. 3.250). Tasmā āhāraṭṭhitikāti paccayaṭṭhitikāti attho. Kabaḷīkāraṃ āhāraṃ ārabbhāti cettha vivādo na kātabbo. Mukhe uppannakheḷopi hi tesaṃ āhārakiccaṃ sādheti. Kheḷo hi niraye dukkhavedanīyo hutvā paccayo hoti, sagge sukhavedanīyo. Iti kāmabhave nippariyāyena cattāro āhārā, rūpārūpabhavesu ṭhapetvā asaññabhavaṃ sesānaṃ tayo , asaññānañceva avasesānañca paccayāhāroti iminā āhārena sabbe sattā āhāraṭṭhitikā.
सब्बे सत्ताति च पुग्गलाधिट्ठाना धम्मदेसना, सब्बे सङ्खाराति अधिप्पायो। भगवतोपि हि धम्मपुग्गलानं वसेन चतुब्बिधा देसना – धम्माधिट्ठाना धम्मदेसना, धम्माधिट्ठाना पुग्गलदेसना, पुग्गलाधिट्ठाना पुग्गलदेसना, पुग्गलाधिट्ठाना धम्मदेसनाति। ‘‘नाहं, भिक्खवे, अञ्ञं एकधम्मम्पि समनुपस्सामि, यं एवं भावितं कम्मनियं होति, यथयिदं चित्तं। चित्तं, भिक्खवे, भावितं कम्मनियं होती’’ति (अ॰ नि॰ १.२२) एवरूपी धम्माधिट्ठाना धम्मदेसना। ‘‘अट्ठानमेतं, भिक्खवे, अनवकासो यं दिट्ठिसम्पन्नो पुग्गलो कञ्चि सङ्खारं निच्चतो उपगच्छेय्य, नेतं ठानं विज्जती’’ति (अ॰ नि॰ १.२६८) एवरूपी धम्माधिट्ठाना पुग्गलदेसना। ‘‘एकपुग्गलो, भिक्खवे, लोके उप्पज्जमानो उप्पज्जति बहुजनहिताय बहुजनसुखाय लोकानुकम्पाय अत्थाय हिताय सुखाय देवमनुस्सान’’न्ति (अ॰ नि॰ १.१७०, ३०९), एवरूपी पुग्गलाधिट्ठाना पुग्गलदेसना। ‘‘एकपुग्गलस्स भिक्खवे, पातुभावा महतो चक्खुस्स पातुभावो होती’’ति (अ॰ नि॰ १.१७५-१८६) एवरूपी पुग्गलाधिट्ठाना धम्मदेसना। तासु इध पुग्गलाधिट्ठाना धम्मदेसना । उपरि याव दसका धम्मानंयेव गहितत्ता सत्तग्गहणेन धम्मग्गहणं कतन्ति वेदितब्बं, विसेसेन वा सत्तसन्तानपरियापन्नधम्मानंयेव अधिकेन ञाणेन सभावतो उपपरिक्खितब्बत्ता सत्तग्गहणं कतन्ति वेदितब्बं, सङ्खारे उपादाय सत्तोति पञ्ञत्तिमत्तसम्भवतो वा फलोपचारेन सङ्खारा ‘‘सत्ता’’ति वुत्ताति वेदितब्बं। न हि कोचि सत्तो पच्चयट्ठितिको अत्थि अञ्ञत्र सङ्खारेहि, वोहारवसेन पन एवं वुच्चति। एवमेतेन ञातपरिञ्ञा वुत्ता होति।
Sabbe sattāti ca puggalādhiṭṭhānā dhammadesanā, sabbe saṅkhārāti adhippāyo. Bhagavatopi hi dhammapuggalānaṃ vasena catubbidhā desanā – dhammādhiṭṭhānā dhammadesanā, dhammādhiṭṭhānā puggaladesanā, puggalādhiṭṭhānā puggaladesanā, puggalādhiṭṭhānā dhammadesanāti. ‘‘Nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekadhammampi samanupassāmi, yaṃ evaṃ bhāvitaṃ kammaniyaṃ hoti, yathayidaṃ cittaṃ. Cittaṃ, bhikkhave, bhāvitaṃ kammaniyaṃ hotī’’ti (a. ni. 1.22) evarūpī dhammādhiṭṭhānā dhammadesanā. ‘‘Aṭṭhānametaṃ, bhikkhave, anavakāso yaṃ diṭṭhisampanno puggalo kañci saṅkhāraṃ niccato upagaccheyya, netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti (a. ni. 1.268) evarūpī dhammādhiṭṭhānā puggaladesanā. ‘‘Ekapuggalo, bhikkhave, loke uppajjamāno uppajjati bahujanahitāya bahujanasukhāya lokānukampāya atthāya hitāya sukhāya devamanussāna’’nti (a. ni. 1.170, 309), evarūpī puggalādhiṭṭhānā puggaladesanā. ‘‘Ekapuggalassa bhikkhave, pātubhāvā mahato cakkhussa pātubhāvo hotī’’ti (a. ni. 1.175-186) evarūpī puggalādhiṭṭhānā dhammadesanā. Tāsu idha puggalādhiṭṭhānā dhammadesanā . Upari yāva dasakā dhammānaṃyeva gahitattā sattaggahaṇena dhammaggahaṇaṃ katanti veditabbaṃ, visesena vā sattasantānapariyāpannadhammānaṃyeva adhikena ñāṇena sabhāvato upaparikkhitabbattā sattaggahaṇaṃ katanti veditabbaṃ, saṅkhāre upādāya sattoti paññattimattasambhavato vā phalopacārena saṅkhārā ‘‘sattā’’ti vuttāti veditabbaṃ. Na hi koci satto paccayaṭṭhitiko atthi aññatra saṅkhārehi, vohāravasena pana evaṃ vuccati. Evametena ñātapariññā vuttā hoti.
द्वे धातुयोति सङ्खता च धातु असङ्खता च धातु। तत्थ अनेकेहि पच्चयेहि सङ्गम्म कता पञ्चक्खन्धा सङ्खता धातु, केहिचि पच्चयेहि अकतं निब्बानं असङ्खता धातु।
Dve dhātuyoti saṅkhatā ca dhātu asaṅkhatā ca dhātu. Tattha anekehi paccayehi saṅgamma katā pañcakkhandhā saṅkhatā dhātu, kehici paccayehi akataṃ nibbānaṃ asaṅkhatā dhātu.
तिस्सो धातुयोति कामधातु रूपधातु अरूपधातु (विभ॰ १८१-१८२)। तत्थ कतमा कामधातु? हेट्ठतो अवीचिनिरयं परियन्तं करित्वा उपरितो परनिम्मितवसवत्ती देवे अन्तोकरित्वा यं एतस्मिं अन्तरे एत्थावचरा एत्थ परियापन्ना खन्धा धातू आयतना रूपा वेदना सञ्ञा सङ्खारा विञ्ञाणं। अयं वुच्चति कामधातु (विभ॰ १८२; ध॰ स॰ १२८७)। तत्थ कतमा रूपधातु? हेट्ठतो ब्रह्मलोकं परियन्तं करित्वा उपरितो अकनिट्ठे देवे अन्तोकरित्वा यं एतस्मिं अन्तरे एत्थावचरा एत्थ परियापन्ना समापन्नस्स वा उपपन्नस्स वा दिट्ठधम्मसुखविहारिस्स वा चित्तचेतसिका धम्मा। अयं वुच्चति रूपधातु। तत्थ कतमा अरूपधातु? हेट्ठतो आकासानञ्चायतनूपगे देवे परियन्तं करित्वा उपरितो नेवसञ्ञानासञ्ञायतनूपगे देवे अन्तोकरित्वा यं एतस्मिं अन्तरे एत्थावचरा एत्थ परियापन्ना समापन्नस्स वा उपपन्नस्स वा दिट्ठधम्मसुखविहारिस्स वा चित्तचेतसिका धम्मा। अयं वुच्चति अरूपधातु। अट्ठकथायं पन ‘‘कामधातूति कामभवो पञ्चक्खन्धा लब्भन्ति, रूपधातूति रूपभवो पञ्चक्खन्धा लब्भन्ति। अरूपधातूति अरूपभवो चत्तारो खन्धा लब्भन्ती’’ति वुत्तं। अयं दसुत्तरपरियायेन योजना।
Tisso dhātuyoti kāmadhātu rūpadhātu arūpadhātu (vibha. 181-182). Tattha katamā kāmadhātu? Heṭṭhato avīcinirayaṃ pariyantaṃ karitvā uparito paranimmitavasavattī deve antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare etthāvacarā ettha pariyāpannā khandhā dhātū āyatanā rūpā vedanā saññā saṅkhārā viññāṇaṃ. Ayaṃ vuccati kāmadhātu (vibha. 182; dha. sa. 1287). Tattha katamā rūpadhātu? Heṭṭhato brahmalokaṃ pariyantaṃ karitvā uparito akaniṭṭhe deve antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare etthāvacarā ettha pariyāpannā samāpannassa vā upapannassa vā diṭṭhadhammasukhavihārissa vā cittacetasikā dhammā. Ayaṃ vuccati rūpadhātu. Tattha katamā arūpadhātu? Heṭṭhato ākāsānañcāyatanūpage deve pariyantaṃ karitvā uparito nevasaññānāsaññāyatanūpage deve antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare etthāvacarā ettha pariyāpannā samāpannassa vā upapannassa vā diṭṭhadhammasukhavihārissa vā cittacetasikā dhammā. Ayaṃ vuccati arūpadhātu. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘kāmadhātūti kāmabhavo pañcakkhandhā labbhanti, rūpadhātūti rūpabhavo pañcakkhandhā labbhanti. Arūpadhātūti arūpabhavo cattāro khandhā labbhantī’’ti vuttaṃ. Ayaṃ dasuttarapariyāyena yojanā.
सङ्गीतिपरियायेन पन ‘‘तिस्सो कुसलधातुयो – नेक्खम्मधातु अब्यापादधातु अविहिंसाधातु। अपरापि तिस्सो धातुयो – रूपधातु अरूपधातु निरोधधातु। अपरापि तिस्सो धातुयो – हीना धातु मज्झिमा धातु पणीता धातू’’ति (दी॰ नि॰ १.३.३०५) वुत्ता धातुयोपि एत्थ युज्जन्ति (विभ॰ १८१-१८२)। नेक्खम्मपटिसंयुत्तो तक्को वितक्को…पे॰… सम्मासङ्कप्पो। अयं वुच्चति नेक्खम्मधातु। सब्बेपि कुसला धम्मा नेक्खम्मधातु। अब्यापादपटिसंयुत्तो तक्को वितक्को…पे॰… सम्मासङ्कप्पो अब्यापादधातु। या सत्तेसु मेत्ति मेत्तायना मेत्तायितत्तं मेत्ताचेतोविमुत्ति। अयं वुच्चति अब्यापादधातु। अविहिंसापटिसंयुत्तो तक्को वितक्को…पे॰… सम्मासङ्कप्पो अविहिंसाधातु। या सत्तेसु करुणा करुणायना करुणायितत्तं करुणाचेतोविमुत्ति। अयं वुच्चति अविहिंसाधातु (विभ॰ १८२)। रूपारूपधातुयो वुत्तायेव। निरोधधातु निब्बानं। हीना धातु द्वादसाकुसलचित्तुप्पादा, मज्झिमा धातु अवसेसा तेभूमकधम्मा। पणीता धातु नव लोकुत्तरधम्मा। सब्बापि च निज्जीवट्ठेन धातु।
Saṅgītipariyāyena pana ‘‘tisso kusaladhātuyo – nekkhammadhātu abyāpādadhātu avihiṃsādhātu. Aparāpi tisso dhātuyo – rūpadhātu arūpadhātu nirodhadhātu. Aparāpi tisso dhātuyo – hīnā dhātu majjhimā dhātu paṇītā dhātū’’ti (dī. ni. 1.3.305) vuttā dhātuyopi ettha yujjanti (vibha. 181-182). Nekkhammapaṭisaṃyutto takko vitakko…pe… sammāsaṅkappo. Ayaṃ vuccati nekkhammadhātu. Sabbepi kusalā dhammā nekkhammadhātu. Abyāpādapaṭisaṃyutto takko vitakko…pe… sammāsaṅkappo abyāpādadhātu. Yā sattesu metti mettāyanā mettāyitattaṃ mettācetovimutti. Ayaṃ vuccati abyāpādadhātu. Avihiṃsāpaṭisaṃyutto takko vitakko…pe… sammāsaṅkappo avihiṃsādhātu. Yā sattesu karuṇā karuṇāyanā karuṇāyitattaṃ karuṇācetovimutti. Ayaṃ vuccati avihiṃsādhātu (vibha. 182). Rūpārūpadhātuyo vuttāyeva. Nirodhadhātu nibbānaṃ. Hīnā dhātu dvādasākusalacittuppādā, majjhimā dhātu avasesā tebhūmakadhammā. Paṇītā dhātu nava lokuttaradhammā. Sabbāpi ca nijjīvaṭṭhena dhātu.
चत्तारि अरियसच्चानीति दुक्खं अरियसच्चं, दुक्खसमुदयं अरियसच्चं, दुक्खनिरोधं अरियसच्चं, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं। इमेसं वण्णना सच्चविस्सज्जनेसुयेव भविस्सति।
Cattāri ariyasaccānīti dukkhaṃ ariyasaccaṃ, dukkhasamudayaṃ ariyasaccaṃ, dukkhanirodhaṃ ariyasaccaṃ, dukkhanirodhagāminī paṭipadā ariyasaccaṃ. Imesaṃ vaṇṇanā saccavissajjanesuyeva bhavissati.
पञ्च विमुत्तायतनानीति अत्तनो हितत्थाय परेहि पवत्तितधम्मदेसनासवनं, परेसं हितत्थाय अत्तनो यथासुतधम्मदेसना, यथासुतस्स धम्मस्स सज्झायकरणं, यथासुतस्स धम्मस्स चेतसा अनुवितक्कनं, कसिणासुभादीसु अनुकूलं आरम्मणन्ति, इमानि पञ्च विमुच्चनकारणानि। यथाह –
Pañca vimuttāyatanānīti attano hitatthāya parehi pavattitadhammadesanāsavanaṃ, paresaṃ hitatthāya attano yathāsutadhammadesanā, yathāsutassa dhammassa sajjhāyakaraṇaṃ, yathāsutassa dhammassa cetasā anuvitakkanaṃ, kasiṇāsubhādīsu anukūlaṃ ārammaṇanti, imāni pañca vimuccanakāraṇāni. Yathāha –
‘‘इध, भिक्खवे, भिक्खुनो सत्था धम्मं देसेति अञ्ञतरो वा गरुट्ठानियो सब्रह्मचारी, यथा यथा खो, भिक्खवे, भिक्खुनो सत्था धम्मं देसेति अञ्ञतरो वा गरुट्ठानियो सब्रह्मचारी, तथा तथा सो तस्मिं धम्मे अत्थपटिसंवेदी च होति धम्मपटिसंवेदी च, तस्स अत्थपटिसंवेदिनो धम्मपटिसंवेदिनो पामोज्जं जायति, पमुदितस्स पीति जायति, पीतिमनस्स कायो पस्सम्भति, पस्सद्धकायो सुखं वेदेति, सुखिनो चित्तं समाधियति, इदं पठमं विमुत्तायतनं।
‘‘Idha, bhikkhave, bhikkhuno satthā dhammaṃ deseti aññataro vā garuṭṭhāniyo sabrahmacārī, yathā yathā kho, bhikkhave, bhikkhuno satthā dhammaṃ deseti aññataro vā garuṭṭhāniyo sabrahmacārī, tathā tathā so tasmiṃ dhamme atthapaṭisaṃvedī ca hoti dhammapaṭisaṃvedī ca, tassa atthapaṭisaṃvedino dhammapaṭisaṃvedino pāmojjaṃ jāyati, pamuditassa pīti jāyati, pītimanassa kāyo passambhati, passaddhakāyo sukhaṃ vedeti, sukhino cittaṃ samādhiyati, idaṃ paṭhamaṃ vimuttāyatanaṃ.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो न हेव खो सत्था धम्मं देसेति अञ्ञतरो वा गरुट्ठानियो सब्रह्मचारी, अपि च खो यथासुतं यथापरियत्तं धम्मं वित्थारेन परेसं देसेति। यथा यथा खो, भिक्खवे, भिक्खुनो…पे॰… सुखिनो चित्तं समाधियति। इदं दुतियं विमुत्तायतनं।
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhuno na heva kho satthā dhammaṃ deseti aññataro vā garuṭṭhāniyo sabrahmacārī, api ca kho yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ vitthārena paresaṃ deseti. Yathā yathā kho, bhikkhave, bhikkhuno…pe… sukhino cittaṃ samādhiyati. Idaṃ dutiyaṃ vimuttāyatanaṃ.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो नहेव खो सत्था धम्मं देसेति अञ्ञतरो वा गरुट्ठानियो सब्रह्मचारी, नापि यथासुतं यथापरियत्तं धम्मं वित्थारेन परेसं देसेति, अपि च खो यथासुतं यथापरियत्तं धम्मं वित्थारेन सज्झायं करोति। यथा यथा खो, भिक्खवे, भिक्खुनो…पे॰… सुखिनो चित्तं समाधियति। इदं ततियं विमुत्तायतनं।
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhuno naheva kho satthā dhammaṃ deseti aññataro vā garuṭṭhāniyo sabrahmacārī, nāpi yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ vitthārena paresaṃ deseti, api ca kho yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ vitthārena sajjhāyaṃ karoti. Yathā yathā kho, bhikkhave, bhikkhuno…pe… sukhino cittaṃ samādhiyati. Idaṃ tatiyaṃ vimuttāyatanaṃ.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो नहेव खो सत्था धम्मं देसेति अञ्ञतरो वा गरुट्ठानियो सब्रह्मचारी, नापि यथासुतं यथापरियत्तं धम्मं वित्थारेन परेसं देसेति, नापि यथासुतं यथापरियत्तं धम्मं वित्थारेन सज्झायं करोति, अपि च खो यथासुतं यथापरियत्तं धम्मं चेतसा अनुवितक्केति अनुविचारेति मनसानुपेक्खति। यथा यथा खो, भिक्खवे, भिक्खुनो…पे॰… सुखिनो चित्तं समाधियति। इदं चतुत्थं विमुत्तायतनं।
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhuno naheva kho satthā dhammaṃ deseti aññataro vā garuṭṭhāniyo sabrahmacārī, nāpi yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ vitthārena paresaṃ deseti, nāpi yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ vitthārena sajjhāyaṃ karoti, api ca kho yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ cetasā anuvitakketi anuvicāreti manasānupekkhati. Yathā yathā kho, bhikkhave, bhikkhuno…pe… sukhino cittaṃ samādhiyati. Idaṃ catutthaṃ vimuttāyatanaṃ.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो नहेव खो सत्था धम्मं देसेति अञ्ञतरो वा गरुट्ठानियो सब्रह्मचारी, नापि यथासुतं यथापरियत्तं धम्मं वित्थारेन परेसं देसेति, नापि यथासुतं यथापरियत्तं धम्मं वित्थारेन सज्झायं करोति, नापि यथासुतं यथापरियत्तं धम्मं चेतसा अनुवितक्केति अनुविचारेति मनसानुपेक्खति, अपि च ख्वस्स अञ्ञतरं समाधिनिमित्तं सुग्गहितं होति सुमनसिकतं सूपधारितं सुप्पटिविद्धं पञ्ञाय, यथा यथा खो, भिक्खवे, भिक्खुनो अञ्ञतरं समाधिनिमित्तं सुग्गहितं होति सुमनसिकतं सूपधारितं सुप्पटिविद्धं पञ्ञाय तथा तथा सो तस्मिं धम्मे अत्थपटिसंवेदी च होति धम्मपटिसंवेदी च। तस्स अत्थपटिसंवेदिनो धम्मपटिसंवेदिनो पामोज्जं जायति , पमुदितस्स पीति जायति, पीतिमनस्स कायो पस्सम्भति, पस्सद्धकायो सुखं वेदेति, सुखिनो चित्तं समाधियति। इदं पञ्चमं विमुत्तायतन’’न्ति (अ॰ नि॰ ५.२६; दी॰ नि॰ ३.३२२)।
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhuno naheva kho satthā dhammaṃ deseti aññataro vā garuṭṭhāniyo sabrahmacārī, nāpi yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ vitthārena paresaṃ deseti, nāpi yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ vitthārena sajjhāyaṃ karoti, nāpi yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ cetasā anuvitakketi anuvicāreti manasānupekkhati, api ca khvassa aññataraṃ samādhinimittaṃ suggahitaṃ hoti sumanasikataṃ sūpadhāritaṃ suppaṭividdhaṃ paññāya, yathā yathā kho, bhikkhave, bhikkhuno aññataraṃ samādhinimittaṃ suggahitaṃ hoti sumanasikataṃ sūpadhāritaṃ suppaṭividdhaṃ paññāya tathā tathā so tasmiṃ dhamme atthapaṭisaṃvedī ca hoti dhammapaṭisaṃvedī ca. Tassa atthapaṭisaṃvedino dhammapaṭisaṃvedino pāmojjaṃ jāyati , pamuditassa pīti jāyati, pītimanassa kāyo passambhati, passaddhakāyo sukhaṃ vedeti, sukhino cittaṃ samādhiyati. Idaṃ pañcamaṃ vimuttāyatana’’nti (a. ni. 5.26; dī. ni. 3.322).
छ अनुत्तरियानीति एत्थ नत्थि एतेसं उत्तरन्ति अनुत्तरानि, अनुत्तरानि एव अनुत्तरियानि, जेट्ठकानीति अत्थो। वुत्तञ्हेतं भगवता –
Cha anuttariyānīti ettha natthi etesaṃ uttaranti anuttarāni, anuttarāni eva anuttariyāni, jeṭṭhakānīti attho. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘छयिमानि (अ॰ नि॰ ६.८, ३०), भिक्खवे, अनुत्तरियानि। कतमानि छ? दस्सनानुत्तरियं, सवनानुत्तरियं, लाभानुत्तरियं, सिक्खानुत्तरियं, पारिचरियानुत्तरियं, अनुस्सतानुत्तरियन्ति।
‘‘Chayimāni (a. ni. 6.8, 30), bhikkhave, anuttariyāni. Katamāni cha? Dassanānuttariyaṃ, savanānuttariyaṃ, lābhānuttariyaṃ, sikkhānuttariyaṃ, pāricariyānuttariyaṃ, anussatānuttariyanti.
‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, दस्सनानुत्तरियं? इध, भिक्खवे, एकच्चो हत्थिरतनम्पि दस्सनाय गच्छति, अस्सरतनम्पि दस्सनाय गच्छति, मणिरतनम्पि दस्सनाय गच्छति, उच्चावचं वा पन दस्सनाय गच्छति, समणं वा ब्राह्मणं वा मिच्छादिट्ठिकं मिच्छापटिपन्नं दस्सनाय गच्छति। अत्थेतं, भिक्खवे, दस्सनं, नेतं नत्थीति वदामि। तञ्च खो एतं, भिक्खवे, दस्सनं हीनं गम्मं पोथुज्जनिकं अनरियं अनत्थसंहितं न निब्बिदाय न विरागाय न निरोधाय न उपसमाय न अभिञ्ञाय न सम्बोधाय न निब्बानाय संवत्तति। यो च खो, भिक्खवे, तथागतं वा तथागतसावकं वा दस्सनाय गच्छति निविट्ठसद्धो निविट्ठपेमो एकन्तगतो अभिप्पसन्नो। एतदानुत्तरियं, भिक्खवे, दस्सनानं सत्तानं विसुद्धिया सोकपरिदेवानं समतिक्कमाय दुक्खदोमनस्सानं अत्थङ्गमाय ञायस्स अधिगमाय निब्बानस्स सच्छिकिरियाय, यदिदं तथागतं वा तथागतसावकं वा दस्सनाय गच्छति निविट्ठसद्धो निविट्ठपेमो एकन्तगतो अभिप्पसन्नो। इदं वुच्चति, भिक्खवे, दस्सनानुत्तरियं। इति दस्सनानुत्तरियं।
‘‘Katamañca, bhikkhave, dassanānuttariyaṃ? Idha, bhikkhave, ekacco hatthiratanampi dassanāya gacchati, assaratanampi dassanāya gacchati, maṇiratanampi dassanāya gacchati, uccāvacaṃ vā pana dassanāya gacchati, samaṇaṃ vā brāhmaṇaṃ vā micchādiṭṭhikaṃ micchāpaṭipannaṃ dassanāya gacchati. Atthetaṃ, bhikkhave, dassanaṃ, netaṃ natthīti vadāmi. Tañca kho etaṃ, bhikkhave, dassanaṃ hīnaṃ gammaṃ pothujjanikaṃ anariyaṃ anatthasaṃhitaṃ na nibbidāya na virāgāya na nirodhāya na upasamāya na abhiññāya na sambodhāya na nibbānāya saṃvattati. Yo ca kho, bhikkhave, tathāgataṃ vā tathāgatasāvakaṃ vā dassanāya gacchati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Etadānuttariyaṃ, bhikkhave, dassanānaṃ sattānaṃ visuddhiyā sokaparidevānaṃ samatikkamāya dukkhadomanassānaṃ atthaṅgamāya ñāyassa adhigamāya nibbānassa sacchikiriyāya, yadidaṃ tathāgataṃ vā tathāgatasāvakaṃ vā dassanāya gacchati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Idaṃ vuccati, bhikkhave, dassanānuttariyaṃ. Iti dassanānuttariyaṃ.
‘‘सवनानुत्तरियञ्च कथं होति? इध, भिक्खवे, एकच्चो भेरिसद्दम्पि सवनाय गच्छति, वीणासद्दम्पि सवनाय गच्छति, गीतसद्दम्पि सवनाय गच्छति, उच्चावचं वा पन सवनाय गच्छति, समणस्स वा ब्राह्मणस्स वा मिच्छादिट्ठिकस्स मिच्छापटिपन्नस्स धम्मस्सवनाय गच्छति। अत्थेतं, भिक्खवे, सवनं, नेतं नत्थीति वदामि । तञ्च खो एतं, भिक्खवे, सवनं हीनं…पे॰… न निब्बानाय संवत्तति। यो च खो, भिक्खवे, तथागतस्स वा तथागतसावकस्स वा धम्मस्सवनाय गच्छति निविट्ठसद्धो निविट्ठपेमो एकन्तगतो अभिप्पसन्नो। एतदानुत्तरियं, भिक्खवे, सवनानं सत्तानं विसुद्धिया…पे॰… निब्बानस्स सच्छिकिरियाय, यदिदं तथागतस्स वा तथागतसावकस्स वा धम्मस्सवनाय गच्छति निविट्ठसद्धो निविट्ठपेमो एकन्तगतो अभिप्पसन्नो। इदं वुच्चति, भिक्खवे, सवनानुत्तरियं। इति दस्सनानुत्तरियं, सवनानुत्तरियं।
‘‘Savanānuttariyañca kathaṃ hoti? Idha, bhikkhave, ekacco bherisaddampi savanāya gacchati, vīṇāsaddampi savanāya gacchati, gītasaddampi savanāya gacchati, uccāvacaṃ vā pana savanāya gacchati, samaṇassa vā brāhmaṇassa vā micchādiṭṭhikassa micchāpaṭipannassa dhammassavanāya gacchati. Atthetaṃ, bhikkhave, savanaṃ, netaṃ natthīti vadāmi . Tañca kho etaṃ, bhikkhave, savanaṃ hīnaṃ…pe… na nibbānāya saṃvattati. Yo ca kho, bhikkhave, tathāgatassa vā tathāgatasāvakassa vā dhammassavanāya gacchati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Etadānuttariyaṃ, bhikkhave, savanānaṃ sattānaṃ visuddhiyā…pe… nibbānassa sacchikiriyāya, yadidaṃ tathāgatassa vā tathāgatasāvakassa vā dhammassavanāya gacchati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Idaṃ vuccati, bhikkhave, savanānuttariyaṃ. Iti dassanānuttariyaṃ, savanānuttariyaṃ.
‘‘लाभानुत्तरियञ्च कथं होति? इध, भिक्खवे, एकच्चो पुत्तलाभम्पि लभति, दारलाभम्पि लभति, धनलाभम्पि लभति, उच्चावचं वा पन लाभम्पि लभति। समणे वा ब्राह्मणे वा मिच्छादिट्ठिके मिच्छापटिपन्ने सद्धं पटिलभति। अत्थेसो, भिक्खवे, लाभो, नेसो नत्थीति वदामि। सो च खो एसो, भिक्खवे, लाभो हीनो…पे॰… न निब्बानाय संवत्तति। यो च खो, भिक्खवे, तथागते वा तथागतसावके वा सद्धं पटिलभति निविट्ठसद्धो निविट्ठपेमो एकन्तगतो अभिप्पसन्नो। एतदानुत्तरियं, भिक्खवे, लाभानं सत्तानं विसुद्धिया…पे॰… निब्बानस्स सच्छिकिरियाय, यदिदं तथागते वा तथागतसावके वा सद्धं पटिलभति निविट्ठसद्धो निविट्ठपेमो एकन्तगतो अभिप्पसन्नो। इदं वुच्चति, भिक्खवे, लाभानुत्तरियं । इति दस्सनानुत्तरियं, सवनानुत्तरियं, लाभानुत्तरियं।
‘‘Lābhānuttariyañca kathaṃ hoti? Idha, bhikkhave, ekacco puttalābhampi labhati, dāralābhampi labhati, dhanalābhampi labhati, uccāvacaṃ vā pana lābhampi labhati. Samaṇe vā brāhmaṇe vā micchādiṭṭhike micchāpaṭipanne saddhaṃ paṭilabhati. Attheso, bhikkhave, lābho, neso natthīti vadāmi. So ca kho eso, bhikkhave, lābho hīno…pe… na nibbānāya saṃvattati. Yo ca kho, bhikkhave, tathāgate vā tathāgatasāvake vā saddhaṃ paṭilabhati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Etadānuttariyaṃ, bhikkhave, lābhānaṃ sattānaṃ visuddhiyā…pe… nibbānassa sacchikiriyāya, yadidaṃ tathāgate vā tathāgatasāvake vā saddhaṃ paṭilabhati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Idaṃ vuccati, bhikkhave, lābhānuttariyaṃ . Iti dassanānuttariyaṃ, savanānuttariyaṃ, lābhānuttariyaṃ.
‘‘सिक्खानुत्तरियञ्च कथं होति? इध, भिक्खवे, एकच्चो हत्थिस्मिम्पि सिक्खति, अस्सस्मिम्पि सिक्खति, रथस्मिम्पि सिक्खति, धनुस्मिम्पि सिक्खति, थरुस्मिम्पि सिक्खति, उच्चावचं वा पन सिक्खति, समणस्स वा ब्राह्मणस्स वा मिच्छादिट्ठिकस्स मिच्छापटिपन्नस्स सिक्खति। अत्थेसा, भिक्खवे, सिक्खा, नेसा नत्थीति वदामि। सा च खो एसा, भिक्खवे, सिक्खा हीना…पे॰… न निब्बानाय संवत्तति। यो च खो, भिक्खवे, तथागतप्पवेदिते धम्मविनये अधिसीलम्पि सिक्खति, अधिचित्तम्पि सिक्खति, अधिपञ्ञम्पि सिक्खति निविट्ठसद्धो निविट्ठपेमो एकन्तगतो अभिप्पसन्नो। एतदानुत्तरियं, भिक्खवे , सिक्खानं सत्तानं विसुद्धिया…पे॰… निब्बानस्स सच्छिकिरियाय, यदिदं तथागतप्पवेदिते धम्मविनये अधिसीलम्पि सिक्खति, अधिचित्तम्पि सिक्खति, अधिपञ्ञम्पि सिक्खति निविट्ठसद्धो निविट्ठपेमो एकन्तगतो अभिप्पसन्नो। इदं वुच्चति, भिक्खवे, सिक्खानुत्तरियं। इति दस्सनानुत्तरियं, सवनानुत्तरियं, लाभानुत्तरियं, सिक्खानुत्तरियं।
‘‘Sikkhānuttariyañca kathaṃ hoti? Idha, bhikkhave, ekacco hatthismimpi sikkhati, assasmimpi sikkhati, rathasmimpi sikkhati, dhanusmimpi sikkhati, tharusmimpi sikkhati, uccāvacaṃ vā pana sikkhati, samaṇassa vā brāhmaṇassa vā micchādiṭṭhikassa micchāpaṭipannassa sikkhati. Atthesā, bhikkhave, sikkhā, nesā natthīti vadāmi. Sā ca kho esā, bhikkhave, sikkhā hīnā…pe… na nibbānāya saṃvattati. Yo ca kho, bhikkhave, tathāgatappavedite dhammavinaye adhisīlampi sikkhati, adhicittampi sikkhati, adhipaññampi sikkhati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Etadānuttariyaṃ, bhikkhave , sikkhānaṃ sattānaṃ visuddhiyā…pe… nibbānassa sacchikiriyāya, yadidaṃ tathāgatappavedite dhammavinaye adhisīlampi sikkhati, adhicittampi sikkhati, adhipaññampi sikkhati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Idaṃ vuccati, bhikkhave, sikkhānuttariyaṃ. Iti dassanānuttariyaṃ, savanānuttariyaṃ, lābhānuttariyaṃ, sikkhānuttariyaṃ.
‘‘पारिचरियानुत्तरियञ्च कथं होति? इध, भिक्खवे, एकच्चो खत्तियम्पि परिचरति, ब्राह्मणम्पि परिचरति, गहपतिम्पि परिचरति, उच्चावचं वा पन परिचरति, समणं वा ब्राह्मणं वा मिच्छादिट्ठिकं मिच्छापटिपन्नं परिचरति। अत्थेसा, भिक्खवे, पारिचरिया, नेसा नत्थीति वदामि। सा च खो एसा, भिक्खवे, पारिचरिया हीना…पे॰… न निब्बानाय संवत्तति। यो च खो, भिक्खवे, तथागतं वा तथागतसावकं वा परिचरति निविट्ठसद्धो निविट्ठपेमो एकन्तगतो अभिप्पसन्नो। एतदानुत्तरियं, भिक्खवे, पारिचरियानं सत्तानं विसुद्धिया…पे॰… निब्बानस्स सच्छिकिरियाय, यदिदं तथागतं वा तथागतसावकं वा परिचरति निविट्ठसद्धो निविट्ठपेमो एकन्तगतो अभिप्पसन्नो। इदं वुच्चति, भिक्खवे, पारिचरियानुत्तरियं। इति दस्सनानुत्तरियं, सवनानुत्तरियं, लाभानुत्तरियं, सिक्खानुत्तरियं, पारिचरियानुत्तरियं।
‘‘Pāricariyānuttariyañca kathaṃ hoti? Idha, bhikkhave, ekacco khattiyampi paricarati, brāhmaṇampi paricarati, gahapatimpi paricarati, uccāvacaṃ vā pana paricarati, samaṇaṃ vā brāhmaṇaṃ vā micchādiṭṭhikaṃ micchāpaṭipannaṃ paricarati. Atthesā, bhikkhave, pāricariyā, nesā natthīti vadāmi. Sā ca kho esā, bhikkhave, pāricariyā hīnā…pe… na nibbānāya saṃvattati. Yo ca kho, bhikkhave, tathāgataṃ vā tathāgatasāvakaṃ vā paricarati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Etadānuttariyaṃ, bhikkhave, pāricariyānaṃ sattānaṃ visuddhiyā…pe… nibbānassa sacchikiriyāya, yadidaṃ tathāgataṃ vā tathāgatasāvakaṃ vā paricarati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Idaṃ vuccati, bhikkhave, pāricariyānuttariyaṃ. Iti dassanānuttariyaṃ, savanānuttariyaṃ, lābhānuttariyaṃ, sikkhānuttariyaṃ, pāricariyānuttariyaṃ.
‘‘अनुस्सतानुत्तरियञ्च कथं होति? इध, भिक्खवे, एकच्चो पुत्तलाभम्पि अनुस्सरति, दारलाभम्पि अनुस्सरति, धनलाभम्पि अनुस्सरति, उच्चावचं वा पन अनुस्सरति, समणं वा ब्राह्मणं वा मिच्छादिट्ठिकं मिच्छापटिपन्नं अनुस्सरति। अत्थेसा, भिक्खवे, अनुस्सति, नेसा नत्थीति वदामि। सा च खो एसा, भिक्खवे, अनुस्सति हीना…पे॰… न निब्बानाय संवत्तति। यो च खो, भिक्खवे, तथागतं वा तथागतसावकं वा अनुस्सरति निविट्ठसद्धो निविट्ठपेमो एकन्तगतो अभिप्पसन्नो। एतदानुत्तरियं, भिक्खवे, अनुस्सतीनं सत्तानं विसुद्धिया…पे॰… निब्बानस्स सच्छिकिरियाय, यदिदं तथागतं वा तथागतसावकं वा अनुस्सरति निविट्ठसद्धो निविट्ठपेमो एकन्तगतो अभिप्पसन्नो। इदं वुच्चति, भिक्खवे, अनुस्सतानुत्तरियं। इमानि खो, भिक्खवे, छ अनुत्तरियानी’’ति (अ॰ नि॰ ६.३०)।
‘‘Anussatānuttariyañca kathaṃ hoti? Idha, bhikkhave, ekacco puttalābhampi anussarati, dāralābhampi anussarati, dhanalābhampi anussarati, uccāvacaṃ vā pana anussarati, samaṇaṃ vā brāhmaṇaṃ vā micchādiṭṭhikaṃ micchāpaṭipannaṃ anussarati. Atthesā, bhikkhave, anussati, nesā natthīti vadāmi. Sā ca kho esā, bhikkhave, anussati hīnā…pe… na nibbānāya saṃvattati. Yo ca kho, bhikkhave, tathāgataṃ vā tathāgatasāvakaṃ vā anussarati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Etadānuttariyaṃ, bhikkhave, anussatīnaṃ sattānaṃ visuddhiyā…pe… nibbānassa sacchikiriyāya, yadidaṃ tathāgataṃ vā tathāgatasāvakaṃ vā anussarati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Idaṃ vuccati, bhikkhave, anussatānuttariyaṃ. Imāni kho, bhikkhave, cha anuttariyānī’’ti (a. ni. 6.30).
सत्त निद्दसवत्थूनीति एत्थ नत्थि एतस्स दसाति निद्दसो। निद्दसस्स निद्दसभावस्स वत्थूनि कारणानि निद्दसवत्थूनि। खीणासवो हि दसवस्सकाले परिनिब्बुतो पुन पटिसन्धिया अभावा पुन दसवस्सो न होतीति निद्दसोति वुच्चति। न केवलञ्च दसवस्सोव न होति, नववस्सोपि…पे॰… एकमुहुत्तिकोपि न होतियेव। न केवलञ्च दसवस्सकाले परिनिब्बुतो, सत्तवस्सिककाले परिनिब्बुतोपि निस्सत्तो निद्दसो निमुहुत्तो होतियेव। तित्थियसमये उप्पन्नवोहारं पन सासने खीणासवस्स आरोपेत्वा तत्थ तादिसस्स अभावं, इध च सब्भावं दस्सेन्तो भगवा तादिससभावस्स कारणानि ‘‘सत्त निद्दसवत्थूनी’’ति आह। यथाह –
Satta niddasavatthūnīti ettha natthi etassa dasāti niddaso. Niddasassa niddasabhāvassa vatthūni kāraṇāni niddasavatthūni. Khīṇāsavo hi dasavassakāle parinibbuto puna paṭisandhiyā abhāvā puna dasavasso na hotīti niddasoti vuccati. Na kevalañca dasavassova na hoti, navavassopi…pe… ekamuhuttikopi na hotiyeva. Na kevalañca dasavassakāle parinibbuto, sattavassikakāle parinibbutopi nissatto niddaso nimuhutto hotiyeva. Titthiyasamaye uppannavohāraṃ pana sāsane khīṇāsavassa āropetvā tattha tādisassa abhāvaṃ, idha ca sabbhāvaṃ dassento bhagavā tādisasabhāvassa kāraṇāni ‘‘satta niddasavatthūnī’’ti āha. Yathāha –
‘‘सत्तिमानि, भिक्खवे, निद्दसवत्थूनि। कतमानि सत्त? इध, भिक्खवे, भिक्खु सिक्खासमादाने तिब्बच्छन्दो होति, आयतिञ्च सिक्खासमादाने अविगतपेमो। धम्मनिसन्तिया तिब्बच्छन्दो होति, आयतिञ्च धम्मनिसन्तिया अविगतपेमो। इच्छाविनये तिब्बच्छन्दो होति, आयतिञ्च इच्छाविनये अविगतपेमो। पटिसल्लाने तिब्बच्छन्दो होति, आयतिञ्च पटिसल्लाने अविगतपेमो। वीरियारम्भे तिब्बच्छन्दो होति, आयतिञ्च वीरियारम्भे अविगतपेमो । सतिनेपक्के तिब्बच्छन्दो होति, आयतिञ्च सतिनेपक्के अविगतपेमो। दिट्ठिपटिवेधे तिब्बच्छन्दो होति, आयतिञ्च दिट्ठिपटिवेधे अविगतपेमो। इमानि खो, भिक्खवे, सत्त निद्दसवत्थूनी’’ति (अ॰ नि॰ ७.२०)।
‘‘Sattimāni, bhikkhave, niddasavatthūni. Katamāni satta? Idha, bhikkhave, bhikkhu sikkhāsamādāne tibbacchando hoti, āyatiñca sikkhāsamādāne avigatapemo. Dhammanisantiyā tibbacchando hoti, āyatiñca dhammanisantiyā avigatapemo. Icchāvinaye tibbacchando hoti, āyatiñca icchāvinaye avigatapemo. Paṭisallāne tibbacchando hoti, āyatiñca paṭisallāne avigatapemo. Vīriyārambhe tibbacchando hoti, āyatiñca vīriyārambhe avigatapemo . Satinepakke tibbacchando hoti, āyatiñca satinepakke avigatapemo. Diṭṭhipaṭivedhe tibbacchando hoti, āyatiñca diṭṭhipaṭivedhe avigatapemo. Imāni kho, bhikkhave, satta niddasavatthūnī’’ti (a. ni. 7.20).
थेरोपि तथेव देसनं उद्धरित्वा ‘‘सत्त निद्दसवत्थूनी’’ति आह।
Theropi tatheva desanaṃ uddharitvā ‘‘satta niddasavatthūnī’’ti āha.
अट्ठ अभिभायतनानीति एत्थ अभिभुय्यमानानि आयतनानि एतेसं झानानन्ति अभिभायतनानि, झानानि। आयतनानीति अधिट्ठानट्ठेन आयतनसङ्खातानि कसिणारम्मणानि। ञाणुत्तरिको हि पुग्गलो विसदञाणो ‘‘किं एत्थ आरम्मणे समापज्जितब्बं। न मय्हं चित्तेकग्गताकरणे भारो अत्थी’’ति, तानि आरम्मणानि अभिभवित्वा समापज्जति, सह निमित्तुप्पादेनेवेत्थ अप्पनं निब्बत्तेतीति अत्थो। एवं उप्पादितानि झानानि ‘‘अभिभायतनानी’’ति वुच्चन्ति।
Aṭṭha abhibhāyatanānīti ettha abhibhuyyamānāni āyatanāni etesaṃ jhānānanti abhibhāyatanāni, jhānāni. Āyatanānīti adhiṭṭhānaṭṭhena āyatanasaṅkhātāni kasiṇārammaṇāni. Ñāṇuttariko hi puggalo visadañāṇo ‘‘kiṃ ettha ārammaṇe samāpajjitabbaṃ. Na mayhaṃ cittekaggatākaraṇe bhāro atthī’’ti, tāni ārammaṇāni abhibhavitvā samāpajjati, saha nimittuppādenevettha appanaṃ nibbattetīti attho. Evaṃ uppāditāni jhānāni ‘‘abhibhāyatanānī’’ti vuccanti.
‘‘कतमानि (अ॰ नि॰ ८.६५) अट्ठ? अज्झत्तं रूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति परित्तानि सुवण्णदुब्बण्णानि, ‘तानि अभिभुय्य जानामि पस्सामी’ति एवंसञ्ञी होति। इदं पठमं अभिभायतनं।
‘‘Katamāni (a. ni. 8.65) aṭṭha? Ajjhattaṃ rūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati parittāni suvaṇṇadubbaṇṇāni, ‘tāni abhibhuyya jānāmi passāmī’ti evaṃsaññī hoti. Idaṃ paṭhamaṃ abhibhāyatanaṃ.
‘‘अज्झत्तं रूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति अप्पमाणानि सुवण्णदुब्बण्णानि, ‘तानि अभिभुय्य जानामि पस्सामी’ति एवंसञ्ञी होति। इदं दुतियं अभिभायतनं।
‘‘Ajjhattaṃ rūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati appamāṇāni suvaṇṇadubbaṇṇāni, ‘tāni abhibhuyya jānāmi passāmī’ti evaṃsaññī hoti. Idaṃ dutiyaṃ abhibhāyatanaṃ.
‘‘अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति परित्तानि सुवण्णदुब्बण्णानि, ‘तानि अभिभुय्य जानामि पस्सामी’ति एवंसञ्ञी होति। इदं ततियं अभिभायतनं।
‘‘Ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati parittāni suvaṇṇadubbaṇṇāni, ‘tāni abhibhuyya jānāmi passāmī’ti evaṃsaññī hoti. Idaṃ tatiyaṃ abhibhāyatanaṃ.
‘‘अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति अप्पमाणानि सुवण्णदुब्बण्णानि, ‘तानि अभिभुय्य जानामि पस्सामी’ति एवंसञ्ञी होति। इदं चतुत्थं अभिभायतनं।
‘‘Ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati appamāṇāni suvaṇṇadubbaṇṇāni, ‘tāni abhibhuyya jānāmi passāmī’ti evaṃsaññī hoti. Idaṃ catutthaṃ abhibhāyatanaṃ.
‘‘अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति नीलानि नीलवण्णानि नीलनिदस्सनानि नीलनिभासानि। सेय्यथापि नाम उमापुप्फं नीलं नीलवण्णं नीलनिदस्सनं नीलनिभासं, सेय्यथापि वा पन तं वत्थं बाराणसेय्यकं उभतोभागविमट्ठं नीलं नीलवण्णं नीलनिदस्सनं नीलनिभासं, एवमेव अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति नीलानि नीलवण्णानि नीलनिदस्सनानि नीलनिभासानि, ‘तानि अभिभुय्य जानामि पस्सामी’ति एवंसञ्ञी होति। इदं पञ्चमं अभिभायतनं।
‘‘Ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati nīlāni nīlavaṇṇāni nīlanidassanāni nīlanibhāsāni. Seyyathāpi nāma umāpupphaṃ nīlaṃ nīlavaṇṇaṃ nīlanidassanaṃ nīlanibhāsaṃ, seyyathāpi vā pana taṃ vatthaṃ bārāṇaseyyakaṃ ubhatobhāgavimaṭṭhaṃ nīlaṃ nīlavaṇṇaṃ nīlanidassanaṃ nīlanibhāsaṃ, evameva ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati nīlāni nīlavaṇṇāni nīlanidassanāni nīlanibhāsāni, ‘tāni abhibhuyya jānāmi passāmī’ti evaṃsaññī hoti. Idaṃ pañcamaṃ abhibhāyatanaṃ.
‘‘अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति पीतानि पीतवण्णानि पीतनिदस्सनानि पीतनिभासानि। सेय्यथापि नाम कणिकारपुप्फं पीतं पीतवण्णं पीतनिदस्सनं पीतनिभासं, सेय्यथापि वा पन तं वत्थं बाराणसेय्यकं उभतोभागविमट्ठं पीतं पीतवण्णं पीतनिदस्सनं पीतनिभासं, एवमेव अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति पीतानि पीतवण्णानि पीतनिदस्सनानि पीतनिभासानि, ‘तानि अभिभुय्य जानामि पस्सामी’ति एवंसञ्ञी होति। इदं छट्ठं अभिभायतनं।
‘‘Ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati pītāni pītavaṇṇāni pītanidassanāni pītanibhāsāni. Seyyathāpi nāma kaṇikārapupphaṃ pītaṃ pītavaṇṇaṃ pītanidassanaṃ pītanibhāsaṃ, seyyathāpi vā pana taṃ vatthaṃ bārāṇaseyyakaṃ ubhatobhāgavimaṭṭhaṃ pītaṃ pītavaṇṇaṃ pītanidassanaṃ pītanibhāsaṃ, evameva ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati pītāni pītavaṇṇāni pītanidassanāni pītanibhāsāni, ‘tāni abhibhuyya jānāmi passāmī’ti evaṃsaññī hoti. Idaṃ chaṭṭhaṃ abhibhāyatanaṃ.
‘‘अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति लोहितकानि लोहितकवण्णानि लोहितकनिदस्सनानि लोहितकनिभासानि। सेय्यथापि नाम बन्धुजीवकपुप्फं लोहितकं लोहितकवण्णं लोहितकनिदस्सनं लोहितकनिभासं, सेय्यथापि वा पन तं वत्थं बाराणसेय्यकं उभतोभागविमट्ठं लोहितकं लोहितकवण्णं लोहितकनिदस्सनं लोहितकनिभासं, एवमेव अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति लोहितकानि लोहितकवण्णानि लोहितकनिदस्सनानि लोहितकनिभासानि, ‘तानि अभिभुय्य जानामि पस्सामी’ति एवंसञ्ञी होति। इदं सत्तमं अभिभायतनं।
‘‘Ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati lohitakāni lohitakavaṇṇāni lohitakanidassanāni lohitakanibhāsāni. Seyyathāpi nāma bandhujīvakapupphaṃ lohitakaṃ lohitakavaṇṇaṃ lohitakanidassanaṃ lohitakanibhāsaṃ, seyyathāpi vā pana taṃ vatthaṃ bārāṇaseyyakaṃ ubhatobhāgavimaṭṭhaṃ lohitakaṃ lohitakavaṇṇaṃ lohitakanidassanaṃ lohitakanibhāsaṃ, evameva ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati lohitakāni lohitakavaṇṇāni lohitakanidassanāni lohitakanibhāsāni, ‘tāni abhibhuyya jānāmi passāmī’ti evaṃsaññī hoti. Idaṃ sattamaṃ abhibhāyatanaṃ.
‘‘अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति ओदातानि ओदातवण्णानि ओदातनिदस्सनानि ओदातनिभासानि। सेय्यथापि नाम ओसधितारका ओदाता ओदातवण्णा ओदातनिदस्सना ओदातनिभासा, सेय्यथापि वा पन तं वत्थं बाराणसेय्यकं उभतोभागविमट्ठं ओदातं ओदातवण्णं ओदातनिदस्सनं ओदातनिभासं, एवमेव अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति ओदातानि ओदातवण्णानि ओदातनिदस्सनानि ओदातनिभासानि, ‘तानि अभिभुय्य जानामि पस्सामी’ति एवंसञ्ञी होति। इदं अट्ठमं अभिभायतनं। इमानि अट्ठ अभिभायतनानि (अ॰ नि॰ ८.६५; दी॰ नि॰ ३.३५८)।
‘‘Ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati odātāni odātavaṇṇāni odātanidassanāni odātanibhāsāni. Seyyathāpi nāma osadhitārakā odātā odātavaṇṇā odātanidassanā odātanibhāsā, seyyathāpi vā pana taṃ vatthaṃ bārāṇaseyyakaṃ ubhatobhāgavimaṭṭhaṃ odātaṃ odātavaṇṇaṃ odātanidassanaṃ odātanibhāsaṃ, evameva ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati odātāni odātavaṇṇāni odātanidassanāni odātanibhāsāni, ‘tāni abhibhuyya jānāmi passāmī’ti evaṃsaññī hoti. Idaṃ aṭṭhamaṃ abhibhāyatanaṃ. Imāni aṭṭha abhibhāyatanāni (a. ni. 8.65; dī. ni. 3.358).
नव अनुपुब्बविहाराति पुब्बं पुब्बं अनु अनुपुब्बं, अनुपुब्बं विहरितब्बतो समापज्जितब्बतो विहारा अनुपुब्बविहारा, अनुपटिपाटिया समापज्जितब्बविहाराति अत्थो।
Nava anupubbavihārāti pubbaṃ pubbaṃ anu anupubbaṃ, anupubbaṃ viharitabbato samāpajjitabbato vihārā anupubbavihārā, anupaṭipāṭiyā samāpajjitabbavihārāti attho.
‘‘कतमे नव? इध, भिक्खवे, भिक्खु विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति। वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति। पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरति सतो सम्पजानो, सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेति, यं तं अरिया आचिक्खन्ति ‘उपेक्खको सतिमा सुखविहारी’ति, ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति। सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति। सब्बसो रूपसञ्ञानं समतिक्कमा पटिघसञ्ञानं अत्थङ्गमा नानत्तसञ्ञानं अमनसिकारा ‘अनन्तो आकासो’ति आकासानञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति। सब्बसो आकासानञ्चायतनं समतिक्कम्म ‘अनन्तं विञ्ञाण’न्ति विञ्ञाणञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति। सब्बसो विञ्ञाणञ्चायतनं समतिक्कम्म ‘नत्थि किञ्ची’ति आकिञ्चञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति। सब्बसो आकिञ्चञ्ञायतनं समतिक्कम्म नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति। सब्बसो नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं समतिक्कम्म सञ्ञावेदयितनिरोधं उपसम्पज्ज विहरती’’ति (अ॰ नि॰ ९.३३; दी॰ नि॰ ३.३४३, ३५९) वुत्ता नव अनुपुब्बविहाराव।
‘‘Katame nava? Idha, bhikkhave, bhikkhu vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehi savitakkaṃ savicāraṃ vivekajaṃ pītisukhaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Vitakkavicārānaṃ vūpasamā ajjhattaṃ sampasādanaṃ cetaso ekodibhāvaṃ avitakkaṃ avicāraṃ samādhijaṃ pītisukhaṃ dutiyaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Pītiyā ca virāgā upekkhako ca viharati sato sampajāno, sukhañca kāyena paṭisaṃvedeti, yaṃ taṃ ariyā ācikkhanti ‘upekkhako satimā sukhavihārī’ti, tatiyaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Sukhassa ca pahānā dukkhassa ca pahānā pubbeva somanassadomanassānaṃ atthaṅgamā adukkhamasukhaṃ upekkhāsatipārisuddhiṃ catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Sabbaso rūpasaññānaṃ samatikkamā paṭighasaññānaṃ atthaṅgamā nānattasaññānaṃ amanasikārā ‘ananto ākāso’ti ākāsānañcāyatanaṃ upasampajja viharati. Sabbaso ākāsānañcāyatanaṃ samatikkamma ‘anantaṃ viññāṇa’nti viññāṇañcāyatanaṃ upasampajja viharati. Sabbaso viññāṇañcāyatanaṃ samatikkamma ‘natthi kiñcī’ti ākiñcaññāyatanaṃ upasampajja viharati. Sabbaso ākiñcaññāyatanaṃ samatikkamma nevasaññānāsaññāyatanaṃ upasampajja viharati. Sabbaso nevasaññānāsaññāyatanaṃ samatikkamma saññāvedayitanirodhaṃ upasampajja viharatī’’ti (a. ni. 9.33; dī. ni. 3.343, 359) vuttā nava anupubbavihārāva.
दस निज्जरवत्थूनीति मिच्छादिट्ठादीनि निज्जरयन्ति नासयन्तीति निज्जरानि। वत्थूनीति कारणानि। निज्जरानि च तानि वत्थूनि चाति निज्जरवत्थूनि। सम्मादिट्ठादीनं एतं अधिवचनं।
Dasa nijjaravatthūnīti micchādiṭṭhādīni nijjarayanti nāsayantīti nijjarāni. Vatthūnīti kāraṇāni. Nijjarāni ca tāni vatthūni cāti nijjaravatthūni. Sammādiṭṭhādīnaṃ etaṃ adhivacanaṃ.
‘‘कतमानि (अ॰ नि॰ १०.१०६; दी॰ नि॰ ३.३६०) दस? सम्मादिट्ठिकस्स, भिक्खवे, मिच्छादिट्ठि निज्जिण्णा होति। ये च मिच्छादिट्ठिपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, ते चस्स निज्जिण्णा होन्ति, सम्मादिट्ठिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति।
‘‘Katamāni (a. ni. 10.106; dī. ni. 3.360) dasa? Sammādiṭṭhikassa, bhikkhave, micchādiṭṭhi nijjiṇṇā hoti. Ye ca micchādiṭṭhipaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammādiṭṭhipaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.
‘‘सम्मासङ्कप्पस्स, भिक्खवे, मिच्छासङ्कप्पो निज्जिण्णो होति। ये च मिच्छासङ्कप्पपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति , ते चस्स निज्जिण्णा होन्ति, सम्मासङ्कप्पपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति।
‘‘Sammāsaṅkappassa, bhikkhave, micchāsaṅkappo nijjiṇṇo hoti. Ye ca micchāsaṅkappapaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti , te cassa nijjiṇṇā honti, sammāsaṅkappapaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.
‘‘सम्मावाचस्स, भिक्खवे, मिच्छावाचा निज्जिण्णा होति। ये च मिच्छावाचापच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, ते चस्स निज्जिण्णा होन्ति, सम्मावाचापच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति।
‘‘Sammāvācassa, bhikkhave, micchāvācā nijjiṇṇā hoti. Ye ca micchāvācāpaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammāvācāpaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.
‘‘सम्माकम्मन्तस्स, भिक्खवे, मिच्छाकम्मन्तो निज्जिण्णो होति। ये च मिच्छाकम्मन्तपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, ते चस्स निज्जिण्णा होन्ति, सम्माकम्मन्तपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति।
‘‘Sammākammantassa, bhikkhave, micchākammanto nijjiṇṇo hoti. Ye ca micchākammantapaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammākammantapaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.
‘‘सम्माआजीवस्स, भिक्खवे, मिच्छाआजीवो निज्जिण्णो होति। ये च मिच्छाआजीवपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, ते चस्स निज्जिण्णा होन्ति, सम्माआजीवपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति।
‘‘Sammāājīvassa, bhikkhave, micchāājīvo nijjiṇṇo hoti. Ye ca micchāājīvapaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammāājīvapaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.
‘‘सम्मावायामस्स, भिक्खवे, मिच्छावायामो निज्जिण्णो होति। ये च मिच्छावायामपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, ते चस्स निज्जिण्णा होन्ति, सम्मावायामपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति।
‘‘Sammāvāyāmassa, bhikkhave, micchāvāyāmo nijjiṇṇo hoti. Ye ca micchāvāyāmapaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammāvāyāmapaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.
‘‘सम्मासतिस्स, भिक्खवे, मिच्छासति निज्जिण्णा होति। ये च मिच्छासतिपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, ते चस्स निज्जिण्णा होन्ति, सम्मासतिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति।
‘‘Sammāsatissa, bhikkhave, micchāsati nijjiṇṇā hoti. Ye ca micchāsatipaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammāsatipaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.
‘‘सम्मासमाधिस्स, भिक्खवे, मिच्छासमाधि निज्जिण्णो होति। ये च मिच्छासमाधिपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, ते चस्स निज्जिण्णा होन्ति, सम्मासमाधिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति।
‘‘Sammāsamādhissa, bhikkhave, micchāsamādhi nijjiṇṇo hoti. Ye ca micchāsamādhipaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammāsamādhipaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.
‘‘सम्माञाणिस्स, भिक्खवे, मिच्छाञाणं निज्जिण्णं होति। ये च मिच्छाञाणपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, ते चस्स निज्जिण्णा होन्ति, सम्माञाणपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति।
‘‘Sammāñāṇissa, bhikkhave, micchāñāṇaṃ nijjiṇṇaṃ hoti. Ye ca micchāñāṇapaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammāñāṇapaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.
‘‘सम्माविमुत्तिस्स , भिक्खवे, मिच्छाविमुत्ति निज्जिण्णा होति। ये च मिच्छाविमुत्तिपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, ते चस्स निज्जिण्णा होन्ति, सम्माविमुत्तिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ती’’ति (अ॰ नि॰ १०.१०६; दी॰ नि॰ ३.३६०) वुत्तानि दस निज्जरवत्थूनि।
‘‘Sammāvimuttissa , bhikkhave, micchāvimutti nijjiṇṇā hoti. Ye ca micchāvimuttipaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammāvimuttipaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchantī’’ti (a. ni. 10.106; dī. ni. 3.360) vuttāni dasa nijjaravatthūni.
३. सब्बं, भिक्खवे, अभिञ्ञेय्यन्तिआदि भगवता वुत्तं इध आहरित्वा दस्सितन्ति वेदितब्बं। किञ्च-इति च-कारो पदपूरणमत्ते निपातो। चक्खादीनि तिंस विस्सज्जनानि छसु द्वारेसु एकेकस्मिं पञ्च पञ्च कत्वा द्वारारम्मणपवत्तिक्कमेन निद्दिट्ठानि। तत्थ दुविधं चक्खु – मंसचक्खु पञ्ञाचक्खु च। तेसु बुद्धचक्खु समन्तचक्खु ञाणचक्खु दिब्बचक्खु धम्मचक्खूति पञ्चविधं पञ्ञाचक्खु। ‘‘अद्दसं खो अहं, भिक्खवे, बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेन्तो’’ति (म॰ नि॰ १.२८३; २.३३९; महाव॰ ९) इदं बुद्धचक्खु नाम। ‘‘समन्तचक्खु वुच्चति सब्बञ्ञुतञ्ञाण’’न्ति (चूळनि॰ धोतकमाणवपुच्छानिद्देस ३२; मोघराजमाणवपुच्छानिद्देस ८५) इदं समन्तचक्खु नाम। ‘‘चक्खुं उदपादि ञाणं उदपादी’’ति (सं॰ नि॰ ५.१०८१; महाव॰ १५) इदं ञाणचक्खु नाम। ‘‘अद्दसं खो अहं, भिक्खवे, दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेना’’ति (म॰ नि॰ १.२८५) इदं दिब्बचक्खु नाम। ‘‘विरजं वीतमलं धम्मचक्खुं उदपादी’’ति (म॰ नि॰ २.३९५) इदं हेट्ठिममग्गत्तयसङ्खातं ञाणं धम्मचक्खु नाम।
3.Sabbaṃ, bhikkhave, abhiññeyyantiādi bhagavatā vuttaṃ idha āharitvā dassitanti veditabbaṃ. Kiñca-iti ca-kāro padapūraṇamatte nipāto. Cakkhādīni tiṃsa vissajjanāni chasu dvāresu ekekasmiṃ pañca pañca katvā dvārārammaṇapavattikkamena niddiṭṭhāni. Tattha duvidhaṃ cakkhu – maṃsacakkhu paññācakkhu ca. Tesu buddhacakkhu samantacakkhu ñāṇacakkhu dibbacakkhu dhammacakkhūti pañcavidhaṃ paññācakkhu. ‘‘Addasaṃ kho ahaṃ, bhikkhave, buddhacakkhunā lokaṃ volokento’’ti (ma. ni. 1.283; 2.339; mahāva. 9) idaṃ buddhacakkhu nāma. ‘‘Samantacakkhu vuccati sabbaññutaññāṇa’’nti (cūḷani. dhotakamāṇavapucchāniddesa 32; mogharājamāṇavapucchāniddesa 85) idaṃ samantacakkhu nāma. ‘‘Cakkhuṃ udapādi ñāṇaṃ udapādī’’ti (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 15) idaṃ ñāṇacakkhu nāma. ‘‘Addasaṃ kho ahaṃ, bhikkhave, dibbena cakkhunā visuddhenā’’ti (ma. ni. 1.285) idaṃ dibbacakkhu nāma. ‘‘Virajaṃ vītamalaṃ dhammacakkhuṃ udapādī’’ti (ma. ni. 2.395) idaṃ heṭṭhimamaggattayasaṅkhātaṃ ñāṇaṃ dhammacakkhu nāma.
मंसचक्खुपि ससम्भारचक्खु , पसादचक्खूति दुविधं होति। य्वायं अक्खिकूपके पतिट्ठितो हेट्ठा अक्खिकूपकट्ठिकेन उपरि भमुकट्ठिकेन उभतो अक्खिकूटेहि बहिद्धा अक्खिपखुमेहि परिच्छिन्नो अक्खिकूपकमज्झा निक्खन्तेन न्हारुसुत्तकेन मत्थलुङ्गे आबद्धो सेतकण्हातिकण्हमण्डलविचित्तो मंसपिण्डो, इदं ससम्भारचक्खु नाम। यो पन एत्थ सितो एत्थ पटिबद्धो चतुन्नं महाभूतानं उपादाय पसादो, इदं पसादचक्खु नाम। इदमिधाधिप्पेतं। तदेतं तस्स ससम्भारचक्खुनो सेतमण्डलपरिक्खित्तस्स कण्हमण्डलस्स मज्झे अभिमुखे ठितानं सरीरसण्ठानुप्पत्तिदेसे दिट्ठिमण्डले सत्तसु पिचुपटलेसु आसित्ततेलं पिचुपटलानि विय सत्त अक्खिपटलानि ब्यापेत्वा पमाणतो मुग्गविदलमत्तं चक्खुविञ्ञाणादीनं यथारहं वत्थुद्वारभावं साधयमानं तिट्ठति। तं चक्खतीति चक्खु, रूपं अस्सादेति विभावेति चाति अत्थो। रूपयन्तीति रूपा, वण्णविकारं आपज्जमाना हदयङ्गतभावं पकासेन्तीति अत्थो। चक्खुतो पवत्तं विञ्ञाणं, चक्खुस्स वा विञ्ञाणं चक्खुविञ्ञाणं। फुसतीति फस्सो। उपसग्गेन पदं मण्डेत्वा सम्फस्सोति वुत्तं। चक्खुतो पवत्तो सम्फस्सो चक्खुसम्फस्सो। चक्खुसम्फस्सपच्चयाति चक्खुविञ्ञाणसम्पयुत्तफस्सपच्चया। वेदयितन्ति विन्दनं, वेदनाति अत्थो। तदेव सुखयतीति सुखं, यस्सुप्पज्जति, तं सुखितं करोतीति अत्थो। सुट्ठु वा खादति, खनति च कायचित्ताबाधन्ति सुखं। दुक्खयतीति दुक्खं, यस्सुप्पज्जति, तं दुक्खितं करोतीति अत्थो। न दुक्खं न सुखन्ति अदुक्खमसुखं। म-कारो पदसन्धिवसेन वुत्तो। सो पन चक्खुसम्फस्सो अत्तना सम्पयुत्ताय वेदनाय सहजात अञ्ञमञ्ञनिस्सय विपाकआहारसम्पयुत्तअत्थिअविगतवसेन अट्ठधा पच्चयो होति, सम्पटिच्छनसम्पयुत्ताय अनन्तरसमनन्तरअनन्तरूपनिस्सयनत्थिविगतवसेनपञ्चधा, सन्तीरणादिसम्पयुत्तानं उपनिस्सयवसेनेव पच्चयो होति।
Maṃsacakkhupi sasambhāracakkhu , pasādacakkhūti duvidhaṃ hoti. Yvāyaṃ akkhikūpake patiṭṭhito heṭṭhā akkhikūpakaṭṭhikena upari bhamukaṭṭhikena ubhato akkhikūṭehi bahiddhā akkhipakhumehi paricchinno akkhikūpakamajjhā nikkhantena nhārusuttakena matthaluṅge ābaddho setakaṇhātikaṇhamaṇḍalavicitto maṃsapiṇḍo, idaṃ sasambhāracakkhu nāma. Yo pana ettha sito ettha paṭibaddho catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya pasādo, idaṃ pasādacakkhu nāma. Idamidhādhippetaṃ. Tadetaṃ tassa sasambhāracakkhuno setamaṇḍalaparikkhittassa kaṇhamaṇḍalassa majjhe abhimukhe ṭhitānaṃ sarīrasaṇṭhānuppattidese diṭṭhimaṇḍale sattasu picupaṭalesu āsittatelaṃ picupaṭalāni viya satta akkhipaṭalāni byāpetvā pamāṇato muggavidalamattaṃ cakkhuviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati. Taṃ cakkhatīti cakkhu, rūpaṃ assādeti vibhāveti cāti attho. Rūpayantīti rūpā, vaṇṇavikāraṃ āpajjamānā hadayaṅgatabhāvaṃ pakāsentīti attho. Cakkhuto pavattaṃ viññāṇaṃ, cakkhussa vā viññāṇaṃ cakkhuviññāṇaṃ. Phusatīti phasso. Upasaggena padaṃ maṇḍetvā samphassoti vuttaṃ. Cakkhuto pavatto samphasso cakkhusamphasso. Cakkhusamphassapaccayāti cakkhuviññāṇasampayuttaphassapaccayā. Vedayitanti vindanaṃ, vedanāti attho. Tadeva sukhayatīti sukhaṃ, yassuppajjati, taṃ sukhitaṃ karotīti attho. Suṭṭhu vā khādati, khanati ca kāyacittābādhanti sukhaṃ. Dukkhayatīti dukkhaṃ, yassuppajjati, taṃ dukkhitaṃ karotīti attho. Na dukkhaṃ na sukhanti adukkhamasukhaṃ. Ma-kāro padasandhivasena vutto. So pana cakkhusamphasso attanā sampayuttāya vedanāya sahajāta aññamaññanissaya vipākaāhārasampayuttaatthiavigatavasena aṭṭhadhā paccayo hoti, sampaṭicchanasampayuttāya anantarasamanantaraanantarūpanissayanatthivigatavasenapañcadhā, santīraṇādisampayuttānaṃ upanissayavaseneva paccayo hoti.
सुणातीति सोतं। तं ससम्भारसोतबिलस्स अन्तो तनुतम्बलोमाचिते अङ्गुलिवेधकसण्ठाने पदेसे सोतविञ्ञाणादीनं यथारहं वत्थुद्वारभावं साधयमानं तिट्ठति। सप्पन्तीति सद्दा, उदाहरीयन्तीति अत्थो। घायतीति घानं। तं ससम्भारघानबिलस्स अन्तो अजपदसण्ठाने पदेसे घानविञ्ञाणादीनं यथारहं वत्थुद्वारभावं साधयमानं तिट्ठति। गन्धयन्तीति गन्धा, अत्तनो वत्थुं सूचेन्तीति अत्थो। जीवितमव्हायतीति जिव्हा, सायनट्ठेन वा जिव्हा। सा ससम्भारजिव्हाय अतिअग्गमूलपस्सानि वज्जेत्वा उपरिमतलमज्झे भिन्नउप्पलदलग्गसण्ठाने पदेसे जिव्हाविञ्ञाणादीनं यथारहं वत्थुद्वारभावं साधयमाना तिट्ठति। रसन्ति ते सत्ताति रसा, अस्सादेन्तीति अत्थो। कुच्छितानं सासवधम्मानं आयोति कायो। आयोति उप्पत्तिदेसो। सो यावता इमस्मिं काये उपादिण्णप्पवत्ति नाम अत्थि, तत्थ येभुय्येन कायपसादो कायविञ्ञाणादीनं यथारहं वत्थुद्वारभावं साधयमानो तिट्ठति। फुसीयन्तीति फोट्ठब्बा। मुनातीति मनो, विजानातीति अत्थो। अत्तनो लक्खणं धारेन्तीति धम्मा । मनोति सहावज्जनं भवङ्गं। धम्माति द्वादसपभेदा धम्मारम्मणा धम्मा। मनोविञ्ञाणन्ति जवनमनोविञ्ञाणं। मनोसम्फस्सोति तंसम्पयुत्तो फस्सो। सो सम्पयुत्ताय वेदनाय विपाकपच्चयवज्जेहि सेसेहि सत्तहि पच्चयो होति, अनन्तराय तेहेव, सेसानं उपनिस्सयवसेनेव पच्चयो होति।
Suṇātīti sotaṃ. Taṃ sasambhārasotabilassa anto tanutambalomācite aṅgulivedhakasaṇṭhāne padese sotaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati. Sappantīti saddā, udāharīyantīti attho. Ghāyatīti ghānaṃ. Taṃ sasambhāraghānabilassa anto ajapadasaṇṭhāne padese ghānaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati. Gandhayantīti gandhā, attano vatthuṃ sūcentīti attho. Jīvitamavhāyatīti jivhā, sāyanaṭṭhena vā jivhā. Sā sasambhārajivhāya atiaggamūlapassāni vajjetvā uparimatalamajjhe bhinnauppaladalaggasaṇṭhāne padese jivhāviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānā tiṭṭhati. Rasanti te sattāti rasā, assādentīti attho. Kucchitānaṃ sāsavadhammānaṃ āyoti kāyo. Āyoti uppattideso. So yāvatā imasmiṃ kāye upādiṇṇappavatti nāma atthi, tattha yebhuyyena kāyapasādo kāyaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamāno tiṭṭhati. Phusīyantīti phoṭṭhabbā. Munātīti mano, vijānātīti attho. Attano lakkhaṇaṃ dhārentīti dhammā. Manoti sahāvajjanaṃ bhavaṅgaṃ. Dhammāti dvādasapabhedā dhammārammaṇā dhammā. Manoviññāṇanti javanamanoviññāṇaṃ. Manosamphassoti taṃsampayutto phasso. So sampayuttāya vedanāya vipākapaccayavajjehi sesehi sattahi paccayo hoti, anantarāya teheva, sesānaṃ upanissayavaseneva paccayo hoti.
रूपादीनि पञ्च विस्सज्जनानि खन्धवसेन निद्दिट्ठानि। सीतादीहि रुप्पति पीळीयतीति रूपं। वेदयतीति वेदना। सञ्जानातीति सञ्ञा। सङ्खरोन्तीति सङ्खारा। विजानातीति विञ्ञाणं। चक्खादीनि धम्मविचारपरियन्तानि दस छक्कवसेन, सट्ठि विस्सज्जनानि पियरूपसातरूपवसेन निद्दिट्ठानि। चक्खुसम्फस्सजादिका वेदना तंतंसम्पयुत्ताव। रूपेसु सञ्ञा रूपसञ्ञा। सञ्चेतयतीति सञ्चेतना, अभिसन्दहतीति अत्थो। तसतीति तण्हा, पिपासतीति अत्थो। वितक्केतीति वितक्को, वितक्कनं वा वितक्को, ऊहनन्ति वुत्तं होति। आरम्मणे तेन चित्तं विचरतीति विचारो, विचरणं वा विचारो, अनुसञ्चरणन्ति वुत्तं होति।
Rūpādīni pañca vissajjanāni khandhavasena niddiṭṭhāni. Sītādīhi ruppati pīḷīyatīti rūpaṃ. Vedayatīti vedanā. Sañjānātīti saññā. Saṅkharontīti saṅkhārā. Vijānātīti viññāṇaṃ. Cakkhādīni dhammavicārapariyantāni dasa chakkavasena, saṭṭhi vissajjanāni piyarūpasātarūpavasena niddiṭṭhāni. Cakkhusamphassajādikā vedanā taṃtaṃsampayuttāva. Rūpesu saññā rūpasaññā. Sañcetayatīti sañcetanā, abhisandahatīti attho. Tasatīti taṇhā, pipāsatīti attho. Vitakketīti vitakko, vitakkanaṃ vā vitakko, ūhananti vuttaṃ hoti. Ārammaṇe tena cittaṃ vicaratīti vicāro, vicaraṇaṃ vā vicāro, anusañcaraṇanti vuttaṃ hoti.
४. पथवीधातादीनि छ विस्सज्जनानि संखित्तेन नामरूपववत्थानवसेन निद्दिट्ठानि। पत्थटत्ता पथवी। अप्पेति, आपीयति, अप्पायतीति वा आपो। तेजयतीति तेजो। वायतीति वायो। न कस्सति न निकस्सति, कसितुं छिन्दितुं भिन्दितुं वा न सक्काति आकासो। निस्सत्तट्ठेन धातु।
4.Pathavīdhātādīni cha vissajjanāni saṃkhittena nāmarūpavavatthānavasena niddiṭṭhāni. Patthaṭattā pathavī. Appeti, āpīyati, appāyatīti vā āpo. Tejayatīti tejo. Vāyatīti vāyo. Na kassati na nikassati, kasituṃ chindituṃ bhindituṃ vā na sakkāti ākāso. Nissattaṭṭhena dhātu.
पथवीकसिणादीनि दस विस्सज्जनानि कसिणभावनावसेन निद्दिट्ठानि। कसिणन्ति सकलफरणवसेन कसिणमण्डलम्पि तस्मिं उपट्ठितनिमित्तम्पि तदारम्मणं झानम्पि वुच्चति। इध पन झानं अधिप्पेतं। आदिम्हि चत्तारि महाभूतकसिणारम्मणानि झानानि, ततो परानि चत्तारि वण्णकसिणारम्मणानि। आकासकसिणन्ति परिच्छेदाकासो, तदारम्मणञ्च झानं, कसिणुग्घाटिमाकासो, तदारम्मणञ्च आकासानञ्चायतनं। विञ्ञाणकसिणन्ति आकासानञ्चायतनविञ्ञाणं, तदारम्मणञ्च विञ्ञाणञ्चायतनं।
Pathavīkasiṇādīni dasa vissajjanāni kasiṇabhāvanāvasena niddiṭṭhāni. Kasiṇanti sakalapharaṇavasena kasiṇamaṇḍalampi tasmiṃ upaṭṭhitanimittampi tadārammaṇaṃ jhānampi vuccati. Idha pana jhānaṃ adhippetaṃ. Ādimhi cattāri mahābhūtakasiṇārammaṇāni jhānāni, tato parāni cattāri vaṇṇakasiṇārammaṇāni. Ākāsakasiṇanti paricchedākāso, tadārammaṇañca jhānaṃ, kasiṇugghāṭimākāso, tadārammaṇañca ākāsānañcāyatanaṃ. Viññāṇakasiṇanti ākāsānañcāyatanaviññāṇaṃ, tadārammaṇañca viññāṇañcāyatanaṃ.
केसादीनि द्वत्तिंस विस्सज्जनानि द्वत्तिंसाकारकम्मट्ठानवसेन निद्दिट्ठानि। तेसु पन केसादीसु पटिकूलतो उपट्ठितेसु कायगतासतिवसेन असुभकम्मट्ठानं होति, वण्णतो उपट्ठितेसु कसिणकम्मट्ठानं होति, धातुतो उपट्ठितेसु चतुधातुववत्थानकम्मट्ठानं होति, केसातिआदीनि च पटिकूलतो वण्णतो वा उपट्ठितानं तदारम्मणानि झानानि, धातुतो उपट्ठितस्स ते च कोट्ठासा तदारम्मणा च धातुभावना वेदितब्बा।
Kesādīni dvattiṃsa vissajjanāni dvattiṃsākārakammaṭṭhānavasena niddiṭṭhāni. Tesu pana kesādīsu paṭikūlato upaṭṭhitesu kāyagatāsativasena asubhakammaṭṭhānaṃ hoti, vaṇṇato upaṭṭhitesu kasiṇakammaṭṭhānaṃ hoti, dhātuto upaṭṭhitesu catudhātuvavatthānakammaṭṭhānaṃ hoti, kesātiādīni ca paṭikūlato vaṇṇato vā upaṭṭhitānaṃ tadārammaṇāni jhānāni, dhātuto upaṭṭhitassa te ca koṭṭhāsā tadārammaṇā ca dhātubhāvanā veditabbā.
केसा उभोसु पस्सेसु कण्णचूळिकाहि पुरतो नलाटन्तेन, पच्छतो च गलवाटकेन परिच्छिन्ना सीसकटाहवेठनचम्मे वीहग्गमत्तं पविसित्वा ठिता अनेकसतसहस्ससङ्खा।
Kesā ubhosu passesu kaṇṇacūḷikāhi purato nalāṭantena, pacchato ca galavāṭakena paricchinnā sīsakaṭāhaveṭhanacamme vīhaggamattaṃ pavisitvā ṭhitā anekasatasahassasaṅkhā.
लोमा ठपेत्वा केसादीनं पतिट्ठितोकासं हत्थतलपादतलानि च येभुय्येन सरीरचम्मे नवनवुतिया लोमकूपसहस्सेसु लिक्खामत्तं पविसित्वा ठिता।
Lomā ṭhapetvā kesādīnaṃ patiṭṭhitokāsaṃ hatthatalapādatalāni ca yebhuyyena sarīracamme navanavutiyā lomakūpasahassesu likkhāmattaṃ pavisitvā ṭhitā.
नखा अङ्गुलीनं अग्गपिट्ठेसु ठिता वीसति।
Nakhā aṅgulīnaṃ aggapiṭṭhesu ṭhitā vīsati.
दन्ता द्वीसु हणुकट्ठिकेसु ठिता येभुय्येन द्वत्तिंस।
Dantā dvīsu haṇukaṭṭhikesu ṭhitā yebhuyyena dvattiṃsa.
तचो सकलसरीरं परियोनन्धित्वा पाकटकिलोमकस्स उपरि छविया हेट्ठा ठितं चम्मं।
Taco sakalasarīraṃ pariyonandhitvā pākaṭakilomakassa upari chaviyā heṭṭhā ṭhitaṃ cammaṃ.
मंसं साधिकानि तीणि अट्ठिसतानि अनुलिम्पित्वा ठितानि नवमंसपेसिसतानि।
Maṃsaṃ sādhikāni tīṇi aṭṭhisatāni anulimpitvā ṭhitāni navamaṃsapesisatāni.
न्हारू सकलसरीरे अट्ठीनि आबन्धित्वा ठितानि नव न्हारुसतानि।
Nhārū sakalasarīre aṭṭhīni ābandhitvā ṭhitāni nava nhārusatāni.
अट्ठी सकलसरीरे हेट्ठा अट्ठीनं उपरि ठितानि साधिकानि तीणि अट्ठिसतानि।
Aṭṭhī sakalasarīre heṭṭhā aṭṭhīnaṃ upari ṭhitāni sādhikāni tīṇi aṭṭhisatāni.
अट्ठिमिञ्जा तेसं तेसं अट्ठीनं अब्भन्तरे ठिता मिञ्जा।
Aṭṭhimiñjā tesaṃ tesaṃ aṭṭhīnaṃ abbhantare ṭhitā miñjā.
वक्कं गलवाटका निक्खन्तेन एकमूलेन थोकं गन्त्वा द्विधा भिन्नेन थूलन्हारुना विनिबद्धा हुत्वा हदयमंसं परिक्खिपित्वा ठिता द्वे मंसपिण्डिका।
Vakkaṃ galavāṭakā nikkhantena ekamūlena thokaṃ gantvā dvidhā bhinnena thūlanhārunā vinibaddhā hutvā hadayamaṃsaṃ parikkhipitvā ṭhitā dve maṃsapiṇḍikā.
हदयं सरीरब्भन्तरे द्विन्नं थनानं मज्झे ठितं अन्तो चित्तसन्निस्सयं अड्ढपसतमत्तलोहितपुण्णं पुन्नागट्ठिपतिट्ठानमत्तावाटकं हदयमंसं।
Hadayaṃ sarīrabbhantare dvinnaṃ thanānaṃ majjhe ṭhitaṃ anto cittasannissayaṃ aḍḍhapasatamattalohitapuṇṇaṃ punnāgaṭṭhipatiṭṭhānamattāvāṭakaṃ hadayamaṃsaṃ.
यकनं द्विन्नं थनानं अब्भन्तरे दक्खिणपस्सं निस्साय ठितं यमकमंसपटलं।
Yakanaṃ dvinnaṃ thanānaṃ abbhantare dakkhiṇapassaṃ nissāya ṭhitaṃ yamakamaṃsapaṭalaṃ.
किलोमकं हदयवक्कानि पटिच्छादेत्वा ठितं पटिच्छन्नकिलोमकसङ्खातञ्च सकलसरीरे चम्मस्स हेट्ठतो मंसं परियोनन्धित्वा ठितं अप्पटिच्छन्नकिलोमकसङ्खातञ्चाति दुविधं परियोनहनमंसं।
Kilomakaṃ hadayavakkāni paṭicchādetvā ṭhitaṃ paṭicchannakilomakasaṅkhātañca sakalasarīre cammassa heṭṭhato maṃsaṃ pariyonandhitvā ṭhitaṃ appaṭicchannakilomakasaṅkhātañcāti duvidhaṃ pariyonahanamaṃsaṃ.
पिहकं हदयस्स वामपस्से उदरपटलस्स मत्थकपस्सं निस्साय ठितं उदरजिव्हामंसं।
Pihakaṃ hadayassa vāmapasse udarapaṭalassa matthakapassaṃ nissāya ṭhitaṃ udarajivhāmaṃsaṃ.
पप्फासं सरीरब्भन्तरे द्विन्नं थनानं अन्तरे हदययकनानं उपरि छादेत्वा ओलम्बन्तं ठितं द्वत्तिंसमंसखण्डप्पभेदं पप्फासमंसं।
Papphāsaṃ sarīrabbhantare dvinnaṃ thanānaṃ antare hadayayakanānaṃ upari chādetvā olambantaṃ ṭhitaṃ dvattiṃsamaṃsakhaṇḍappabhedaṃ papphāsamaṃsaṃ.
अन्तं उपरि गलवाटके हेट्ठा करीसमग्गे विनिबन्धत्ता गलवाटककरीसमग्गपरियन्ते सरीरब्भन्तरे ठिता पुरिसस्स द्वत्तिंसहत्था इत्थिया अट्ठवीसतिहत्था एकवीसतिया ठानेसु ओभग्गा अन्तवट्टि।
Antaṃ upari galavāṭake heṭṭhā karīsamagge vinibandhattā galavāṭakakarīsamaggapariyante sarīrabbhantare ṭhitā purisassa dvattiṃsahatthā itthiyā aṭṭhavīsatihatthā ekavīsatiyā ṭhānesu obhaggā antavaṭṭi.
अन्तगुणं अन्तभोगे एकतो अगलन्ते आबन्धित्वा एकवीसतिया अन्तभोगानं अन्तरा ठितं बन्धनं।
Antaguṇaṃ antabhoge ekato agalante ābandhitvā ekavīsatiyā antabhogānaṃ antarā ṭhitaṃ bandhanaṃ.
उदरियं दन्तमुसलसञ्चुण्णितं जिव्हाहत्थपरिवत्तितं खेळलालापलिबुद्धं तंखणविगतवण्णगन्धरसादिसम्पदं तन्तवायखलिसुवानवमथुसदिसं निपतित्वा पित्तसेम्हवातपलिवेठितं हुत्वा उदरग्गिसन्तापवेगकुथितं किमिकुलाकुलं उपरूपरि फेणबुब्बुळकानि मुञ्चन्तं परमकसम्बुकदुग्गन्धजेगुच्छभावं आपज्जित्वा आमासयसङ्खाते उपरिनाभिअन्तपटले ठितं नानप्पकारकं असितपीतखायितसायितं।
Udariyaṃ dantamusalasañcuṇṇitaṃ jivhāhatthaparivattitaṃ kheḷalālāpalibuddhaṃ taṃkhaṇavigatavaṇṇagandharasādisampadaṃ tantavāyakhalisuvānavamathusadisaṃ nipatitvā pittasemhavātapaliveṭhitaṃ hutvā udaraggisantāpavegakuthitaṃ kimikulākulaṃ uparūpari pheṇabubbuḷakāni muñcantaṃ paramakasambukaduggandhajegucchabhāvaṃ āpajjitvā āmāsayasaṅkhāte uparinābhiantapaṭale ṭhitaṃ nānappakārakaṃ asitapītakhāyitasāyitaṃ.
करीसं पक्कासयसङ्खाते हेट्ठा नाभिपिट्ठिकण्टकमूलानं अन्तरे उब्बेधेन अट्ठङ्गुलमत्ते अन्तावसाने ठितं वच्चं।
Karīsaṃ pakkāsayasaṅkhāte heṭṭhā nābhipiṭṭhikaṇṭakamūlānaṃ antare ubbedhena aṭṭhaṅgulamatte antāvasāne ṭhitaṃ vaccaṃ.
पित्तं हदयमंसपप्फासानं अन्तरे यकनमंसं निस्साय ठितं महाकोसातकीकोसकसदिसे पित्तकोसके ठितं बद्धपित्तसङ्खातञ्च, केसलोमनखदन्तानं मंसविनिमुत्तट्ठानञ्चेव थद्धसुक्खचम्मञ्च ठपेत्वा अवसेसं सरीरं ब्यापेत्वा ठितं अबद्धपित्तसङ्खातञ्चाति दुविधं पित्तं।
Pittaṃ hadayamaṃsapapphāsānaṃ antare yakanamaṃsaṃ nissāya ṭhitaṃ mahākosātakīkosakasadise pittakosake ṭhitaṃ baddhapittasaṅkhātañca, kesalomanakhadantānaṃ maṃsavinimuttaṭṭhānañceva thaddhasukkhacammañca ṭhapetvā avasesaṃ sarīraṃ byāpetvā ṭhitaṃ abaddhapittasaṅkhātañcāti duvidhaṃ pittaṃ.
सेम्हं उदरपटले ठितं एकपत्थपूरप्पमाणं सेम्हं।
Semhaṃ udarapaṭale ṭhitaṃ ekapatthapūrappamāṇaṃ semhaṃ.
पुब्बो खाणुकण्टकपहरणग्गिजालादीहि अभिहते वा सरीरप्पदेसे अब्भन्तरधातुक्खोभवसेन वा उप्पन्नेसु गण्डपीळकादीसु परिपक्कलोहितपरिणामो। लोहितं यकनस्स हेट्ठाभागं पूरेत्वा हदयवक्कपप्फासानं उपरि थोकं थोकं पग्घरन्तं वक्कहदययकनपप्फासे तेमयमानं ठितं एकपत्थपूरमत्तं सन्निचितलोहितसङ्खातञ्च, केसलोमनखदन्तानं मंसविनिमुत्तट्ठानञ्चेव थद्धसुक्खचम्मञ्च ठपेत्वा धमनिजालानुसारेन सब्बं उपादिण्णसरीरं फरित्वा ठितं संसरणलोहितसङ्खातञ्चाति दुविधं लोहितं।
Pubbo khāṇukaṇṭakapaharaṇaggijālādīhi abhihate vā sarīrappadese abbhantaradhātukkhobhavasena vā uppannesu gaṇḍapīḷakādīsu paripakkalohitapariṇāmo. Lohitaṃ yakanassa heṭṭhābhāgaṃ pūretvā hadayavakkapapphāsānaṃ upari thokaṃ thokaṃ paggharantaṃ vakkahadayayakanapapphāse temayamānaṃ ṭhitaṃ ekapatthapūramattaṃ sannicitalohitasaṅkhātañca, kesalomanakhadantānaṃ maṃsavinimuttaṭṭhānañceva thaddhasukkhacammañca ṭhapetvā dhamanijālānusārena sabbaṃ upādiṇṇasarīraṃ pharitvā ṭhitaṃ saṃsaraṇalohitasaṅkhātañcāti duvidhaṃ lohitaṃ.
सेदो अग्गिसन्तापसूरियसन्तापउतुविकारादीहि सन्तत्ते सरीरे सब्बकेसलोमकूपविवरेहि पग्घरणकआपोधातु।
Sedo aggisantāpasūriyasantāpautuvikārādīhi santatte sarīre sabbakesalomakūpavivarehi paggharaṇakaāpodhātu.
मेदो थूलस्स सकलसरीरे चम्ममंसन्तरे किसस्स जङ्घमंसादीनि निस्साय ठितो थिनसिनेहो।
Medo thūlassa sakalasarīre cammamaṃsantare kisassa jaṅghamaṃsādīni nissāya ṭhito thinasineho.
अस्सु सोमनस्सदोमनस्सविसभागाहारउतूहि समुट्ठहित्वा अक्खिकूपके पूरेत्वा तिट्ठन्ती वा पग्घरन्ती वा आपोधातु।
Assu somanassadomanassavisabhāgāhārautūhi samuṭṭhahitvā akkhikūpake pūretvā tiṭṭhantī vā paggharantī vā āpodhātu.
वसा अग्गिसन्तापसूरियसन्तापउतुविसभागेहि उस्माजातेसु येभुय्येन हत्थतलहत्थपिट्ठिपादतलपादपिट्ठिनासापुटनलाटअंसकूटेसु ठितो विलीनसिनेहो।
Vasā aggisantāpasūriyasantāpautuvisabhāgehi usmājātesu yebhuyyena hatthatalahatthapiṭṭhipādatalapādapiṭṭhināsāpuṭanalāṭaaṃsakūṭesu ṭhito vilīnasineho.
खेळो तथारूपं आहारं पस्सन्तस्स वा सरन्तस्स वा मुखे वा ठपेन्तस्स हदयं वा आकिलायन्तस्स किस्मिञ्चिदेव वा जिगुच्छं उप्पादेन्तस्स भिय्यो उप्पज्जित्वा उभोहि कपोलपस्सेहि ओरुय्ह जिव्हाय तिट्ठमाना फेणमिस्सा आपोधातु।
Kheḷo tathārūpaṃ āhāraṃ passantassa vā sarantassa vā mukhe vā ṭhapentassa hadayaṃ vā ākilāyantassa kismiñcideva vā jigucchaṃ uppādentassa bhiyyo uppajjitvā ubhohi kapolapassehi oruyha jivhāya tiṭṭhamānā pheṇamissā āpodhātu.
सिङ्घाणिका विसभागाहारउतुवसेन सञ्जातधातुक्खोभस्स वा रोदन्तस्स वा अन्तोसीसे मत्थलुङ्गतो गलित्वा तालुमत्थकविवरेन ओतरित्वा नासापुटे पूरेत्वा तिट्ठन्तं वा पग्घरन्तं वा पूति असुचि पिच्छिलं।
Siṅghāṇikā visabhāgāhārautuvasena sañjātadhātukkhobhassa vā rodantassa vā antosīse matthaluṅgato galitvā tālumatthakavivarena otaritvā nāsāpuṭe pūretvā tiṭṭhantaṃ vā paggharantaṃ vā pūti asuci picchilaṃ.
लसिका अट्ठिसन्धीनं अब्भञ्जनकिच्चं साधयमानं असीतिसतसन्धीनं अब्भन्तरे ठितं पिच्छिलकुणपं।
Lasikā aṭṭhisandhīnaṃ abbhañjanakiccaṃ sādhayamānaṃ asītisatasandhīnaṃ abbhantare ṭhitaṃ picchilakuṇapaṃ.
मुत्तं आहारउतुवसेन वत्थिपुटब्भन्तरे ठिता आपोधातु।
Muttaṃ āhārautuvasena vatthipuṭabbhantare ṭhitā āpodhātu.
मत्थलुङ्गं सीसकटाहब्भन्तरे चत्तारो सिब्बिनिमग्गे निस्साय ठितो चतुपिण्डसमोधानो मिञ्जरासि।
Matthaluṅgaṃ sīsakaṭāhabbhantare cattāro sibbinimagge nissāya ṭhito catupiṇḍasamodhāno miñjarāsi.
चक्खायतनादीनि द्वादस विस्सज्जनानि द्वादसायतनवसेन निद्दिट्ठानि। आयतनतो, आयानं तननतो, आयतस्स च नयनतो आयतनं। चक्खुरूपादीसु हि तंतंद्वारारम्मणा चित्तचेतसिका धम्मा सेन सेन अनुभवनादिना किच्चेन आयतन्ति उट्ठहन्ति घटन्ति, वायमन्तीति वुत्तं होति। ते च पन आयभूते धम्मे एतानि तनोन्ति, वित्थारेन्तीति वुत्तं होति। इदञ्च अनमतग्गे संसारे पवत्तं अतीव आयतं संसारदुक्खं याव न निवत्तति, ताव नयन्ति, पवत्तयन्तीति वुत्तं होति।
Cakkhāyatanādīni dvādasa vissajjanāni dvādasāyatanavasena niddiṭṭhāni. Āyatanato, āyānaṃ tananato, āyatassa ca nayanato āyatanaṃ. Cakkhurūpādīsu hi taṃtaṃdvārārammaṇā cittacetasikā dhammā sena sena anubhavanādinā kiccena āyatanti uṭṭhahanti ghaṭanti, vāyamantīti vuttaṃ hoti. Te ca pana āyabhūte dhamme etāni tanonti, vitthārentīti vuttaṃ hoti. Idañca anamatagge saṃsāre pavattaṃ atīva āyataṃ saṃsāradukkhaṃ yāva na nivattati, tāva nayanti, pavattayantīti vuttaṃ hoti.
अपिच निवासट्ठानट्ठेन आकरट्ठेन समोसरणट्ठानट्ठेन सञ्जातिदेसट्ठेन कारणट्ठेन च आयतनं । तथा हि लोके ‘‘इस्सरायतनं वासुदेवायतन’’न्तिआदीसु निवासट्ठानं ‘‘आयतन’’न्ति वुच्चति। ‘‘सुवण्णायतनं रजतायतन’’न्तिआदीसु आकरो। सासने पन ‘‘मनोरमे आयतने, सेवन्ति नं विहङ्गमा’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ५.३८) समोसरणट्ठानं। ‘‘दक्खिणापथो गुन्नं आयतन’’न्तिआदीसु सञ्जातिदेसो। ‘‘तत्र तत्रेव सक्खिभब्बतं पापुणाति सति सतिआयतने’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ३.१०२; ५.२३) कारणं। चक्खुआदीसु चापि ते ते चित्तचेतसिका धम्मा निवसन्ति तदायत्तवुत्तितायाति चक्खादयो नेसं निवासट्ठानं , चक्खादीसु च ते आकिण्णा तन्निस्सयत्ता तदारम्मणत्ता चाति चक्खादयो च नेसं आकरो, तत्थ तत्थ वत्थुद्वारारम्मणवसेन समोसरणतो चक्खादयो च नेसं समोसरणट्ठानं, तंनिस्सयारम्मणभावेन तत्थेव उप्पत्तितो चक्खादयो च नेसं सञ्जातिदेसो, चक्खादीनं अभावे अभावतो चक्खादयो च नेसं कारणन्ति यथावुत्तेनत्थेन चक्खु च तं आयतनञ्चाति चक्खायतनं। एवं सेसानिपि।
Apica nivāsaṭṭhānaṭṭhena ākaraṭṭhena samosaraṇaṭṭhānaṭṭhena sañjātidesaṭṭhena kāraṇaṭṭhena ca āyatanaṃ . Tathā hi loke ‘‘issarāyatanaṃ vāsudevāyatana’’ntiādīsu nivāsaṭṭhānaṃ ‘‘āyatana’’nti vuccati. ‘‘Suvaṇṇāyatanaṃ rajatāyatana’’ntiādīsu ākaro. Sāsane pana ‘‘manorame āyatane, sevanti naṃ vihaṅgamā’’tiādīsu (a. ni. 5.38) samosaraṇaṭṭhānaṃ. ‘‘Dakkhiṇāpatho gunnaṃ āyatana’’ntiādīsu sañjātideso. ‘‘Tatra tatreva sakkhibhabbataṃ pāpuṇāti sati satiāyatane’’tiādīsu (a. ni. 3.102; 5.23) kāraṇaṃ. Cakkhuādīsu cāpi te te cittacetasikā dhammā nivasanti tadāyattavuttitāyāti cakkhādayo nesaṃ nivāsaṭṭhānaṃ , cakkhādīsu ca te ākiṇṇā tannissayattā tadārammaṇattā cāti cakkhādayo ca nesaṃ ākaro, tattha tattha vatthudvārārammaṇavasena samosaraṇato cakkhādayo ca nesaṃ samosaraṇaṭṭhānaṃ, taṃnissayārammaṇabhāvena tattheva uppattito cakkhādayo ca nesaṃ sañjātideso, cakkhādīnaṃ abhāve abhāvato cakkhādayo ca nesaṃ kāraṇanti yathāvuttenatthena cakkhu ca taṃ āyatanañcāti cakkhāyatanaṃ. Evaṃ sesānipi.
चक्खुधातादीनि अट्ठारस विस्सज्जनानि अट्ठारसधातुवसेन निद्दिट्ठानि। चक्खादीसु एकेको धम्मो यथासम्भवं विदहति, धीयते, विधानं विधीयते, एताय, एत्थ वा धीयतीति धातु। लोकिया हि धातुयो कारणभावेन ववत्थिता हुत्वा सुवण्णरजतादिधातुयो विय सुवण्णरजतादिं, अनेकप्पकारं संसारदुक्खं विदहन्ति। भारहारेहि च भारो विय सत्तेहि धीयन्ते, धारीयन्तीति अत्थो। दुक्खविधानमत्तमेव चेता अवसवत्तनतो। एताहि च करणभूताहि संसारदुक्खं सत्तेहि अनुविधीयति। तथाविहितञ्चेतं एतास्वेव धीयति, ठपीयतीति अत्थो। अपिच यथा तित्थियानं अत्ता नाम सभावतो नत्थि, न एवमेता। एता पन अत्तनो सभावं धारेन्तीति धातुयो। यथा च लोके विचित्ता हरितालमनोसिलादयो सेलावयवा धातुयोति वुच्चन्ति, एवमेतापि धातुयो वियाति धातुयो। विचित्ता हेता ञाणनेय्यावयवाति। यथा वा सरीरसङ्खातस्स समुदायस्स अवयवभूतेसु रससोणितादीसु अञ्ञमञ्ञविसभागलक्खणपरिच्छिन्नेसु धातुसमञ्ञा, एवमेवेतेसुपि पञ्चक्खन्धसङ्खातस्स अत्तभावस्स अवयवेसु धातुसमञ्ञा वेदितब्बा। अञ्ञमञ्ञविसभागलक्खणपरिच्छिन्ना हेते चक्खादयोति। अपिच धातूति निज्जीवमत्तस्सेतं अधिवचनं। तथा हि भगवा ‘‘छधातुरो अयं भिक्खु पुरिसो’’तिआदीसु (म॰ नि॰ ३.३४३-३४४) जीवसञ्ञासमूहननत्थं धातुदेसनं अकासीति। यथावुत्तेनत्थेन चक्खु च तं धातु चाति चक्खुधातु। एवं सेसापि। मनोधातूति च तिस्सो मनोधातुयो। धम्मधातूति वेदनासञ्ञासङ्खारक्खन्धा सोळस सुखुमरूपानि निब्बानञ्च। मनोविञ्ञाणधातूति छसत्तति मनोविञ्ञाणधातुयो।
Cakkhudhātādīni aṭṭhārasa vissajjanāni aṭṭhārasadhātuvasena niddiṭṭhāni. Cakkhādīsu ekeko dhammo yathāsambhavaṃ vidahati, dhīyate, vidhānaṃ vidhīyate, etāya, ettha vā dhīyatīti dhātu. Lokiyā hi dhātuyo kāraṇabhāvena vavatthitā hutvā suvaṇṇarajatādidhātuyo viya suvaṇṇarajatādiṃ, anekappakāraṃ saṃsāradukkhaṃ vidahanti. Bhārahārehi ca bhāro viya sattehi dhīyante, dhārīyantīti attho. Dukkhavidhānamattameva cetā avasavattanato. Etāhi ca karaṇabhūtāhi saṃsāradukkhaṃ sattehi anuvidhīyati. Tathāvihitañcetaṃ etāsveva dhīyati, ṭhapīyatīti attho. Apica yathā titthiyānaṃ attā nāma sabhāvato natthi, na evametā. Etā pana attano sabhāvaṃ dhārentīti dhātuyo. Yathā ca loke vicittā haritālamanosilādayo selāvayavā dhātuyoti vuccanti, evametāpi dhātuyo viyāti dhātuyo. Vicittā hetā ñāṇaneyyāvayavāti. Yathā vā sarīrasaṅkhātassa samudāyassa avayavabhūtesu rasasoṇitādīsu aññamaññavisabhāgalakkhaṇaparicchinnesu dhātusamaññā, evamevetesupi pañcakkhandhasaṅkhātassa attabhāvassa avayavesu dhātusamaññā veditabbā. Aññamaññavisabhāgalakkhaṇaparicchinnā hete cakkhādayoti. Apica dhātūti nijjīvamattassetaṃ adhivacanaṃ. Tathā hi bhagavā ‘‘chadhāturo ayaṃ bhikkhu puriso’’tiādīsu (ma. ni. 3.343-344) jīvasaññāsamūhananatthaṃ dhātudesanaṃ akāsīti. Yathāvuttenatthena cakkhu ca taṃ dhātu cāti cakkhudhātu. Evaṃ sesāpi. Manodhātūti ca tisso manodhātuyo. Dhammadhātūti vedanāsaññāsaṅkhārakkhandhā soḷasa sukhumarūpāni nibbānañca. Manoviññāṇadhātūti chasattati manoviññāṇadhātuyo.
चक्खुन्द्रियादीनि बावीसति विस्सज्जनानि बावीसतिन्द्रियवसेन निद्दिट्ठानि। चक्खुमेव दस्सनलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति चक्खुन्द्रियं। सोतमेव सवनलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति सोतिन्द्रियं। घानमेव घायनलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति घानिन्द्रियं। जिव्हा एव सायनलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति जिव्हिन्द्रियं। कायो एव फुसनलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति कायिन्द्रियं। मनते इति मनो, विजानातीति अत्थो। अट्ठकथाचरिया पनाहु – नालिया मिनमानो विय महातुलाय धारयमानो विय च आरम्मणं मनति जानातीति मनो, तदेव मननलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति मनिन्द्रियं।
Cakkhundriyādīni bāvīsati vissajjanāni bāvīsatindriyavasena niddiṭṭhāni. Cakkhumeva dassanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti cakkhundriyaṃ. Sotameva savanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti sotindriyaṃ. Ghānameva ghāyanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti ghānindriyaṃ. Jivhā eva sāyanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti jivhindriyaṃ. Kāyo eva phusanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti kāyindriyaṃ. Manate iti mano, vijānātīti attho. Aṭṭhakathācariyā panāhu – nāliyā minamāno viya mahātulāya dhārayamāno viya ca ārammaṇaṃ manati jānātīti mano, tadeva mananalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti manindriyaṃ.
जीवन्ति तेन तंसहजाता धम्माति जीवितं, तदेव अनुपालनलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति जीवितिन्द्रियं। तं रूपजीवितिन्द्रियं अरूपजीवितिन्द्रियन्ति दुविधं। सब्बकम्मजरूपसहजं सहजरूपानुपालनं रूपजीवितिन्द्रियं, सब्बचित्तसहजं सहजअरूपानुपालनं अरूपजीवितिन्द्रियं।
Jīvanti tena taṃsahajātā dhammāti jīvitaṃ, tadeva anupālanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti jīvitindriyaṃ. Taṃ rūpajīvitindriyaṃ arūpajīvitindriyanti duvidhaṃ. Sabbakammajarūpasahajaṃ sahajarūpānupālanaṃ rūpajīvitindriyaṃ, sabbacittasahajaṃ sahajaarūpānupālanaṃ arūpajīvitindriyaṃ.
थीयति सङ्घातं गच्छति एतिस्सा गब्भोति इत्थी, इत्थिलिङ्गादीसु इन्दट्ठं कारेतीति इन्द्रियं, नियमतो इत्थिया एव इन्द्रियं इत्थिन्द्रियं।
Thīyati saṅghātaṃ gacchati etissā gabbhoti itthī, itthiliṅgādīsu indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, niyamato itthiyā eva indriyaṃ itthindriyaṃ.
पुं-वुच्चति निरयो, पुं सङ्खाते निरये रिसीयति हिंसीयतीति पुरिसो, पुरिसलिङ्गादीसु इन्दट्ठं कारेतीति इन्द्रियं, नियमतो पुरिसस्सेव इन्द्रियं पुरिसिन्द्रियं। द्वीसुपेतेसु एकेकं सभावकस्स एकेकस्स कम्मजरूपसहजं होति।
Puṃ-vuccati nirayo, puṃ saṅkhāte niraye risīyati hiṃsīyatīti puriso, purisaliṅgādīsu indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, niyamato purisasseva indriyaṃ purisindriyaṃ. Dvīsupetesu ekekaṃ sabhāvakassa ekekassa kammajarūpasahajaṃ hoti.
कुसलविपाककायविञ्ञाणसम्पयुत्तं सुखं, कायिकसातलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति इन्द्रियं, सुखमेव इन्द्रियं सुखिन्द्रियं।
Kusalavipākakāyaviññāṇasampayuttaṃ sukhaṃ, kāyikasātalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, sukhameva indriyaṃ sukhindriyaṃ.
अकुसलविपाककायविञ्ञाणसम्पयुत्तं दुक्खं, कायिकअसातलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति इन्द्रियं, दुक्खमेव इन्द्रियं दुक्खिन्द्रियं।
Akusalavipākakāyaviññāṇasampayuttaṃ dukkhaṃ, kāyikaasātalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, dukkhameva indriyaṃ dukkhindriyaṃ.
पीतिसोमनस्सयोगतो सोभनं मनो अस्साति सुमनो, सुमनस्स भावो सोमनस्सं, चेतसिकसातलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति इन्द्रियं, सोमनस्समेव इन्द्रियं सोमनस्सिन्द्रियं।
Pītisomanassayogato sobhanaṃ mano assāti sumano, sumanassa bhāvo somanassaṃ, cetasikasātalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, somanassameva indriyaṃ somanassindriyaṃ.
दोमनस्सयोगतो दुट्ठु मनो अस्साति, हीनवेदनत्ता वा कुच्छितं मनो अस्साति दुम्मनो, दुम्मनस्स भावो दोमनस्सं, चेतसिकअसातलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति इन्द्रियं, दोमनस्समेव इन्द्रियं दोमनस्सिन्द्रियं। सुखदुक्खाकारपवत्तिं उपेक्खति मज्झत्ताकारसण्ठितत्ता तेनाकारेन पवत्ततीति उपेक्खा, मज्झत्तलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति इन्द्रियं, उपेक्खा एव इन्द्रियं उपेक्खिन्द्रियं।
Domanassayogato duṭṭhu mano assāti, hīnavedanattā vā kucchitaṃ mano assāti dummano, dummanassa bhāvo domanassaṃ, cetasikaasātalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, domanassameva indriyaṃ domanassindriyaṃ. Sukhadukkhākārapavattiṃ upekkhati majjhattākārasaṇṭhitattā tenākārena pavattatīti upekkhā, majjhattalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, upekkhā eva indriyaṃ upekkhindriyaṃ.
सद्दहन्ति एताय, सयं वा सद्दहति, सद्दहनमत्तमेव वा एसाति सद्धा, अस्सद्धियस्स अभिभवनतो अधिपतिअत्थेन इन्द्रियं, अधिमोक्खलक्खणे वा इन्दट्ठं कारेतीति इन्द्रियं, सद्धायेव इन्द्रियं सद्धिन्द्रियं।
Saddahanti etāya, sayaṃ vā saddahati, saddahanamattameva vā esāti saddhā, assaddhiyassa abhibhavanato adhipatiatthena indriyaṃ, adhimokkhalakkhaṇe vā indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, saddhāyeva indriyaṃ saddhindriyaṃ.
वीरभावो वीरियं, वीरानं वा कम्मं, विधिना वा नयेन ईरयितब्बं पवत्तयितब्बन्ति वीरियं, कोसज्जस्स अभिभवनतो अधिपतिअत्थेन इन्द्रियं, पग्गहणलक्खणे वा इन्दट्ठं कारेतीति इन्द्रियं, वीरियमेव इन्द्रियं वीरियिन्द्रियं।
Vīrabhāvo vīriyaṃ, vīrānaṃ vā kammaṃ, vidhinā vā nayena īrayitabbaṃ pavattayitabbanti vīriyaṃ, kosajjassa abhibhavanato adhipatiatthena indriyaṃ, paggahaṇalakkhaṇe vā indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, vīriyameva indriyaṃ vīriyindriyaṃ.
सरन्ति ताय, सयं वा सरति, सरणमत्तमेव वा एसाति सति, मुट्ठसच्चस्स अभिभवनतो अधिपतिअत्थेन इन्द्रियं, उपट्ठानलक्खणे वा इन्दट्ठं कारेतीति इन्द्रियं, सति एव इन्द्रियं सतिन्द्रियं।
Saranti tāya, sayaṃ vā sarati, saraṇamattameva vā esāti sati, muṭṭhasaccassa abhibhavanato adhipatiatthena indriyaṃ, upaṭṭhānalakkhaṇe vā indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, sati eva indriyaṃ satindriyaṃ.
आरम्मणे चित्तं सम्मा आधियति ठपेतीति समाधि, विक्खेपस्स अभिभवनतो अधिपतिअत्थेन इन्द्रियं, अविक्खेपलक्खणे वा इन्दट्ठं कारेतीति इन्द्रियं, समाधि एव इन्द्रियं समाधिन्द्रियं।
Ārammaṇe cittaṃ sammā ādhiyati ṭhapetīti samādhi, vikkhepassa abhibhavanato adhipatiatthena indriyaṃ, avikkhepalakkhaṇe vā indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, samādhi eva indriyaṃ samādhindriyaṃ.
‘‘इदं दुक्ख’’न्तिआदिना नयेन अरियसच्चानि पजानातीति पञ्ञा। अट्ठकथायं पन ‘‘अनिच्चं दुक्खमनत्ताति पञ्ञापनवसेन पञ्ञा’’ति वुत्तं। अविज्जाय अभिभवनतो अधिपतिअत्थेन इन्द्रियं, दस्सनलक्खणे वा इन्दट्ठं कारेतीति इन्द्रियं, पञ्ञा एव इन्द्रियं पञ्ञिन्द्रियं।
‘‘Idaṃ dukkha’’ntiādinā nayena ariyasaccāni pajānātīti paññā. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘aniccaṃ dukkhamanattāti paññāpanavasena paññā’’ti vuttaṃ. Avijjāya abhibhavanato adhipatiatthena indriyaṃ, dassanalakkhaṇe vā indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, paññā eva indriyaṃ paññindriyaṃ.
अनमतग्गे संसारवट्टे अनञ्ञातं अमतं पदं चतुसच्चधम्ममेव वा जानिस्सामीति पटिपन्नस्स उप्पज्जनतो इन्द्रियट्ठसम्भवतो च अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियं। सोतापत्तिमग्गञाणस्सेतं नामं।
Anamatagge saṃsāravaṭṭe anaññātaṃ amataṃ padaṃ catusaccadhammameva vā jānissāmīti paṭipannassa uppajjanato indriyaṭṭhasambhavato ca anaññātaññassāmītindriyaṃ. Sotāpattimaggañāṇassetaṃ nāmaṃ.
पठममग्गेन ञातं मरियादं अनतिक्कमित्वा तेसंयेव तेन मग्गेन ञातानं चतुसच्चधम्मानमेव जाननतो इन्द्रियट्ठसम्भवतो च आजाननकं इन्द्रियं अञ्ञिन्द्रियं। सोतापत्तिफलादीसु छसु ठानेसु ञाणस्सेतं नामं।
Paṭhamamaggena ñātaṃ mariyādaṃ anatikkamitvā tesaṃyeva tena maggena ñātānaṃ catusaccadhammānameva jānanato indriyaṭṭhasambhavato ca ājānanakaṃ indriyaṃ aññindriyaṃ. Sotāpattiphalādīsu chasu ṭhānesu ñāṇassetaṃ nāmaṃ.
अञ्ञाताविनो चतुसच्चेसु निट्ठितञाणकिच्चस्स खीणासवस्स उप्पज्जनतो इन्द्रियट्ठसम्भवतो च अञ्ञाताविन्द्रियं, अञ्ञातावीनं वा चतूसु सच्चेसु निट्ठितकिच्चानं चत्तारि सच्चानि पटिविज्झित्वा ठितानं धम्मानं अब्भन्तरे इन्दट्ठसाधनेन अञ्ञाताविन्द्रियं। अरहत्तफलञाणस्सेतं नामं। सब्बानिपेतानि यथायोगं इन्दलिङ्गट्ठेन इन्ददेसितट्ठेन इन्ददिट्ठट्ठेन इन्दसिट्ठट्ठेन इन्दजुट्ठट्ठेन च इन्द्रियानि। भगवा हि सम्मासम्बुद्धो परमिस्सरियभावतो इन्दो, कुसलाकुसलञ्च कम्मं कम्मेसु कस्सचि इस्सरियाभावतो। तेनेवेत्थ कम्मजनितानि इन्द्रियानि कुसलाकुसलकम्मं उल्लिङ्गेन्ति , तेन च सिट्ठानीति इन्दलिङ्गट्ठेन इन्दसिट्ठट्ठेन च इन्द्रियानि। सब्बानेव पनेतानि भगवता मुनिन्देन यथाभूततो पकासितानि अभिसम्बुद्धानि चाति इन्ददेसितट्ठेन इन्ददिट्ठट्ठेन च इन्द्रियानि। तेनेव च भगवता मुनिन्देन कानिचि गोचरासेवनाय, कानिचि भावनासेवनाय सेवितानीति इन्दजुट्ठट्ठेनपि इन्द्रियानि। अपि च आधिपच्चसङ्खातेन इस्सरियट्ठेनपि एतानि इन्द्रियानि। चक्खुविञ्ञाणादिपवत्तियञ्हि चक्खादीनं सिद्धमाधिपच्चं तस्मिं तिक्खे तिक्खत्ता मन्दे च मन्दत्ताति।
Aññātāvino catusaccesu niṭṭhitañāṇakiccassa khīṇāsavassa uppajjanato indriyaṭṭhasambhavato ca aññātāvindriyaṃ, aññātāvīnaṃ vā catūsu saccesu niṭṭhitakiccānaṃ cattāri saccāni paṭivijjhitvā ṭhitānaṃ dhammānaṃ abbhantare indaṭṭhasādhanena aññātāvindriyaṃ. Arahattaphalañāṇassetaṃ nāmaṃ. Sabbānipetāni yathāyogaṃ indaliṅgaṭṭhena indadesitaṭṭhena indadiṭṭhaṭṭhena indasiṭṭhaṭṭhena indajuṭṭhaṭṭhena ca indriyāni. Bhagavā hi sammāsambuddho paramissariyabhāvato indo, kusalākusalañca kammaṃ kammesu kassaci issariyābhāvato. Tenevettha kammajanitāni indriyāni kusalākusalakammaṃ ulliṅgenti , tena ca siṭṭhānīti indaliṅgaṭṭhena indasiṭṭhaṭṭhena ca indriyāni. Sabbāneva panetāni bhagavatā munindena yathābhūtato pakāsitāni abhisambuddhāni cāti indadesitaṭṭhena indadiṭṭhaṭṭhena ca indriyāni. Teneva ca bhagavatā munindena kānici gocarāsevanāya, kānici bhāvanāsevanāya sevitānīti indajuṭṭhaṭṭhenapi indriyāni. Api ca ādhipaccasaṅkhātena issariyaṭṭhenapi etāni indriyāni. Cakkhuviññāṇādipavattiyañhi cakkhādīnaṃ siddhamādhipaccaṃ tasmiṃ tikkhe tikkhattā mande ca mandattāti.
५.
5.
कामधातुआदीनि द्वादस विस्सज्जनानि भवप्पभेदवसेन निद्दिट्ठानि। कामरागसङ्खातेन कामेन युत्ता धातु कामधातु, कामसङ्खाता वा धातु कामधातु।
Kāmadhātuādīni dvādasa vissajjanāni bhavappabhedavasena niddiṭṭhāni. Kāmarāgasaṅkhātena kāmena yuttā dhātu kāmadhātu, kāmasaṅkhātā vā dhātu kāmadhātu.
कामं पहाय रूपेन युत्ता धातु रूपधातु, रूपसङ्खाता वा धातु रूपधातु।
Kāmaṃ pahāya rūpena yuttā dhātu rūpadhātu, rūpasaṅkhātā vā dhātu rūpadhātu.
कामञ्च रूपञ्च पहाय अरूपेन युत्ता धातु अरूपधातु, अरूपसङ्खाता वा धातु अरूपधातु।
Kāmañca rūpañca pahāya arūpena yuttā dhātu arūpadhātu, arūpasaṅkhātā vā dhātu arūpadhātu.
ता एव धातुयो पुन भवपरियायेन वुत्ता। भवतीति हि भवोति वुच्चति। सञ्ञाय युत्तो भवो सञ्ञाभवो, सञ्ञासहगतो वा भवो सञ्ञाभवो, सञ्ञा वा एत्थ भवे अत्थीति सञ्ञाभवो। सो कामभवो च असञ्ञाभवमुत्तो रूपभवो च नेवसञ्ञानासञ्ञाभवमुत्तो अरूपभवो च होति।
Tā eva dhātuyo puna bhavapariyāyena vuttā. Bhavatīti hi bhavoti vuccati. Saññāya yutto bhavo saññābhavo, saññāsahagato vā bhavo saññābhavo, saññā vā ettha bhave atthīti saññābhavo. So kāmabhavo ca asaññābhavamutto rūpabhavo ca nevasaññānāsaññābhavamutto arūpabhavo ca hoti.
न सञ्ञाभवो असञ्ञाभवो, सो रूपभवेकदेसो।
Na saññābhavo asaññābhavo, so rūpabhavekadeso.
ओळारिकत्ताभावतो नेवसञ्ञा, सुखुमत्तेन सम्भवतो नासञ्ञाति नेवसञ्ञानासञ्ञा, ताय युत्तो भवो नेवसञ्ञानासञ्ञाभवो। अथ वा ओळारिकाय सञ्ञाय अभावा, सुखुमाय च भावा नेवसञ्ञानासञ्ञा अस्मिं भवेति नेवसञ्ञानासञ्ञाभवो, सो अरूपभवेकदेसो।
Oḷārikattābhāvato nevasaññā, sukhumattena sambhavato nāsaññāti nevasaññānāsaññā, tāya yutto bhavo nevasaññānāsaññābhavo. Atha vā oḷārikāya saññāya abhāvā, sukhumāya ca bhāvā nevasaññānāsaññā asmiṃ bhaveti nevasaññānāsaññābhavo, so arūpabhavekadeso.
एकेन रूपक्खन्धेन वोकिण्णो भवो एकेन वोकारो अस्स भवस्साति एकवोकारभवो, सो असञ्ञभवोव।
Ekena rūpakkhandhena vokiṇṇo bhavo ekena vokāro assa bhavassāti ekavokārabhavo, so asaññabhavova.
चतूहि अरूपक्खन्धेहि वोकिण्णो भवो चतूहि वोकारो अस्स भवस्साति चतुवोकारभवो , सो अरूपभवो एव।
Catūhi arūpakkhandhehi vokiṇṇo bhavo catūhi vokāro assa bhavassāti catuvokārabhavo, so arūpabhavo eva.
पञ्चहि खन्धेहि वोकिण्णो भवो पञ्चहि वोकारो अस्स भवस्साति पञ्चवोकारभवो, सो कामभवो च रूपभवेकदेसो च होति।
Pañcahi khandhehi vokiṇṇo bhavo pañcahi vokāro assa bhavassāti pañcavokārabhavo, so kāmabhavo ca rūpabhavekadeso ca hoti.
६. पठमज्झानादीनि द्वादस विस्सज्जनानि झानसमापत्तिवसेन निद्दिट्ठानि। झानन्ति इध ब्रह्मविहारमत्तं अधिप्पेतं। वितक्कविचारपीतिसुखचित्तेकग्गतासम्पयुत्तं पठमं झानं। पीतिसुखचित्तेकग्गतासम्पयुत्तं दुतियं झानं। सुखचित्तेकग्गतासम्पयुत्तं ततियं झानं। उपेक्खाचित्तेकग्गतासम्पयुत्तं चतुत्थं झानं।
6.Paṭhamajjhānādīni dvādasa vissajjanāni jhānasamāpattivasena niddiṭṭhāni. Jhānanti idha brahmavihāramattaṃ adhippetaṃ. Vitakkavicārapītisukhacittekaggatāsampayuttaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ. Pītisukhacittekaggatāsampayuttaṃ dutiyaṃ jhānaṃ. Sukhacittekaggatāsampayuttaṃ tatiyaṃ jhānaṃ. Upekkhācittekaggatāsampayuttaṃ catutthaṃ jhānaṃ.
मेदति मेज्जतीति मेत्ता, सिनिय्हतीति अत्थो। मित्ते वा भवा, मित्तस्स वा एसा पवत्तीति मेत्ता, पच्चनीकधम्मेहि मुत्तत्ता आरम्मणे चाधिमुत्तत्ता विमुत्ति, चेतसो विमुत्ति चेतोविमुत्ति, मेत्ता एव चेतोविमुत्ति मेत्ताचेतोविमुत्ति।
Medati mejjatīti mettā, siniyhatīti attho. Mitte vā bhavā, mittassa vā esā pavattīti mettā, paccanīkadhammehi muttattā ārammaṇe cādhimuttattā vimutti, cetaso vimutti cetovimutti, mettā eva cetovimutti mettācetovimutti.
करुणा वुत्तत्था एव।
Karuṇā vuttatthā eva.
मोदन्ति ताय तंसमङ्गिनो, सयं वा मोदति, मोदनमत्तमेव वा तन्ति मुदिता। ‘‘अवेरा होन्तू’’तिआदिब्यापारप्पहानेन मज्झत्तभावूपगमनेन च उपेक्खतीति उपेक्खा। मेत्तादयो तयो ब्रह्मविहारा पठमादीहि तीहि झानेहि युत्ता। उपेक्खाब्रह्मविहारो चतुत्थज्झानेन युत्तो।
Modanti tāya taṃsamaṅgino, sayaṃ vā modati, modanamattameva vā tanti muditā. ‘‘Averā hontū’’tiādibyāpārappahānena majjhattabhāvūpagamanena ca upekkhatīti upekkhā. Mettādayo tayo brahmavihārā paṭhamādīhi tīhi jhānehi yuttā. Upekkhābrahmavihāro catutthajjhānena yutto.
फरणवसेन नत्थि एतस्स अन्तोति अनन्तो। आकासो अनन्तो आकासानन्तो, कसिणुग्घाटिमाकासो । आकासानन्तोयेव आकासानञ्चं, तं आकासानञ्चं अधिट्ठानट्ठेन आयतनमस्स ससम्पयुत्तधम्मस्स झानस्स ‘‘देवानं देवायतनमिवा’’ति आकासानञ्चायतनं। आकासानञ्चायतनमेव समापत्ति आकासानञ्चायतनसमापत्ति। फरणवसेन च नत्थि एतस्स अन्तोति अनन्तं, तं आकासारम्मणं विञ्ञाणं। अनन्तमेव आनञ्चं, विञ्ञाणं आनञ्चं ‘‘विञ्ञाणानञ्च’’न्ति अवत्वा ‘‘विञ्ञाणञ्च’’न्ति वुत्तं। अयञ्हेत्थ रुळ्हिसद्दो। तं विञ्ञाणञ्चं अधिट्ठानट्ठेन आयतनमस्स ससम्पयुत्तधम्मस्स झानस्स ‘‘देवानं देवायतनमिवा’’ति विञ्ञाणञ्चायतनं। नत्थि एतस्स किञ्चनन्ति अकिञ्चनं, अन्तमसो भङ्गमत्तम्पि अस्स अवसिट्ठं नत्थीति वुत्तं होति। अकिञ्चनस्स भावो आकिञ्चञ्ञं। आकासानञ्चायतनविञ्ञाणाभावस्सेतं अधिवचनं। तं आकिञ्चञ्ञं। अधिट्ठानट्ठेन आयतनमस्स ससम्पयुत्तधम्मस्स झानस्स ‘‘देवानं देवायतनमिवा’’ति आकिञ्चञ्ञायतनं। ओळारिकाय सञ्ञाय अभावतो, सुखुमाय च भावतो नेवस्स ससम्पयुत्तधम्मस्स झानस्स सञ्ञा नासञ्ञाति नेवसञ्ञानासञ्ञं। नेवसञ्ञानासञ्ञञ्च तं मनायतनधम्मायतनपरियापन्नत्ता आयतनञ्चाति नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं। अथ वा यायमेत्थ सञ्ञा सा पटुसञ्ञाकिच्चं कातुं असमत्थताय नेवसञ्ञा, सङ्खारावसेससुखुमभावेन विज्जमानत्ता नासञ्ञाति नेवसञ्ञानासञ्ञा, नेवसञ्ञानासञ्ञा च सा सेसधम्मानं अधिट्ठानट्ठेन आयतनञ्चाति नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं। आकिञ्चञ्ञायतनारम्मणाय समापत्तिया एतं अधिवचनं। न केवलं एत्थ सञ्ञा एदिसी, अथ खो वेदनापि नेववेदना नावेदना। चित्तम्पि नेवचित्तं नाचित्तं। फस्सोपि नेवफस्सो नाफस्सो। एस नयो सेससम्पयुत्तधम्मेसु। सञ्ञासीसेन पनायं देसना कताति।
Pharaṇavasena natthi etassa antoti ananto. Ākāso ananto ākāsānanto, kasiṇugghāṭimākāso . Ākāsānantoyeva ākāsānañcaṃ, taṃ ākāsānañcaṃ adhiṭṭhānaṭṭhena āyatanamassa sasampayuttadhammassa jhānassa ‘‘devānaṃ devāyatanamivā’’ti ākāsānañcāyatanaṃ. Ākāsānañcāyatanameva samāpatti ākāsānañcāyatanasamāpatti. Pharaṇavasena ca natthi etassa antoti anantaṃ, taṃ ākāsārammaṇaṃ viññāṇaṃ. Anantameva ānañcaṃ, viññāṇaṃ ānañcaṃ ‘‘viññāṇānañca’’nti avatvā ‘‘viññāṇañca’’nti vuttaṃ. Ayañhettha ruḷhisaddo. Taṃ viññāṇañcaṃ adhiṭṭhānaṭṭhena āyatanamassa sasampayuttadhammassa jhānassa ‘‘devānaṃ devāyatanamivā’’ti viññāṇañcāyatanaṃ. Natthi etassa kiñcananti akiñcanaṃ, antamaso bhaṅgamattampi assa avasiṭṭhaṃ natthīti vuttaṃ hoti. Akiñcanassa bhāvo ākiñcaññaṃ. Ākāsānañcāyatanaviññāṇābhāvassetaṃ adhivacanaṃ. Taṃ ākiñcaññaṃ. Adhiṭṭhānaṭṭhena āyatanamassa sasampayuttadhammassa jhānassa ‘‘devānaṃ devāyatanamivā’’ti ākiñcaññāyatanaṃ. Oḷārikāya saññāya abhāvato, sukhumāya ca bhāvato nevassa sasampayuttadhammassa jhānassa saññā nāsaññāti nevasaññānāsaññaṃ. Nevasaññānāsaññañca taṃ manāyatanadhammāyatanapariyāpannattā āyatanañcāti nevasaññānāsaññāyatanaṃ. Atha vā yāyamettha saññā sā paṭusaññākiccaṃ kātuṃ asamatthatāya nevasaññā, saṅkhārāvasesasukhumabhāvena vijjamānattā nāsaññāti nevasaññānāsaññā, nevasaññānāsaññā ca sā sesadhammānaṃ adhiṭṭhānaṭṭhena āyatanañcāti nevasaññānāsaññāyatanaṃ. Ākiñcaññāyatanārammaṇāya samāpattiyā etaṃ adhivacanaṃ. Na kevalaṃ ettha saññā edisī, atha kho vedanāpi nevavedanā nāvedanā. Cittampi nevacittaṃ nācittaṃ. Phassopi nevaphasso nāphasso. Esa nayo sesasampayuttadhammesu. Saññāsīsena panāyaṃ desanā katāti.
अविज्जादीनि द्वादस विस्सज्जनानि पटिच्चसमुप्पादङ्गवसेन निद्दिट्ठानि। पूरेतुं अयुत्तट्ठेन कायदुच्चरितादि अविन्दियं नाम, अलद्धब्बन्ति अत्थो। तं अविन्दियं विन्दतीति अविज्जा। तब्बिपरीततो कायसुचरितादि विन्दियं नाम, तं विन्दियं न विन्दतीति अविज्जा। खन्धानं रासट्ठं, आयतनानं आयतनट्ठं, धातूनं सुञ्ञट्ठं, इन्द्रियानं अधिपतियट्ठं, सच्चानं तथट्ठं अविदितं करोतीति अविज्जा। दुक्खादीनं पीळनादिवसेन वुत्तं चतुब्बिधं चतुब्बिधं अत्थं अविदितं करोतीतिपि अविज्जा, अन्तविरहिते संसारे सब्बयोनिगतिभवविञ्ञाणट्ठितिसत्तावासेसु सत्ते जवापेतीति अविज्जा, परमत्थतो अविज्जमानेसु इत्थिपुरिसादीसु जवति, विज्जमानेसुपि खन्धादीसु न जवतीति अविज्जा, अपि च चक्खुविञ्ञाणादीनं वत्थारम्मणानं पटिच्चसमुप्पादपटिच्चसमुप्पन्नानञ्च धम्मानं छादनतोपि अविज्जा। सङ्खतमभिसङ्खरोन्तीति सङ्खारा। विजानातीति विञ्ञाणं। नमतीति नामं, नामयतीति वा नामं। रुप्पतीति रूपं। आये तनोति , आयतञ्च नयतीति आयतनं। फुसतीति फस्सो। वेदयतीति वेदना। परितस्सतीति तण्हा। उपादियति भुसं गण्हातीति उपादानं। भवति, भावयतीति वा भवो। जननं जाति। जीरणं जरा। मरन्ति एतेनाति मरणं।
Avijjādīni dvādasa vissajjanāni paṭiccasamuppādaṅgavasena niddiṭṭhāni. Pūretuṃ ayuttaṭṭhena kāyaduccaritādi avindiyaṃ nāma, aladdhabbanti attho. Taṃ avindiyaṃ vindatīti avijjā. Tabbiparītato kāyasucaritādi vindiyaṃ nāma, taṃ vindiyaṃ na vindatīti avijjā. Khandhānaṃ rāsaṭṭhaṃ, āyatanānaṃ āyatanaṭṭhaṃ, dhātūnaṃ suññaṭṭhaṃ, indriyānaṃ adhipatiyaṭṭhaṃ, saccānaṃ tathaṭṭhaṃ aviditaṃ karotīti avijjā. Dukkhādīnaṃ pīḷanādivasena vuttaṃ catubbidhaṃ catubbidhaṃ atthaṃ aviditaṃ karotītipi avijjā, antavirahite saṃsāre sabbayonigatibhavaviññāṇaṭṭhitisattāvāsesu satte javāpetīti avijjā, paramatthato avijjamānesu itthipurisādīsu javati, vijjamānesupi khandhādīsu na javatīti avijjā, api ca cakkhuviññāṇādīnaṃ vatthārammaṇānaṃ paṭiccasamuppādapaṭiccasamuppannānañca dhammānaṃ chādanatopi avijjā. Saṅkhatamabhisaṅkharontīti saṅkhārā. Vijānātīti viññāṇaṃ. Namatīti nāmaṃ, nāmayatīti vā nāmaṃ. Ruppatīti rūpaṃ. Āye tanoti , āyatañca nayatīti āyatanaṃ. Phusatīti phasso. Vedayatīti vedanā. Paritassatīti taṇhā. Upādiyati bhusaṃ gaṇhātīti upādānaṃ. Bhavati, bhāvayatīti vā bhavo. Jananaṃ jāti. Jīraṇaṃ jarā. Maranti etenāti maraṇaṃ.
७. दुक्खादीनि अट्ठसतानि अट्ठ च विस्सज्जनानि चतुसच्चयोजनावसेन निद्दिट्ठानि। ‘‘दुक्खं अभिञ्ञेय्य’’न्तिआदीसु हि छन्नं चतुक्कानं वसेन चतुवीसति विस्सज्जनानि ‘‘चक्खु जरामरण’’न्ति पेय्याले ‘‘चक्खु अभिञ्ञेय्यं सोतं अभिञ्ञेय्य’’न्तिआदिना ‘‘जाति अभिञ्ञेय्या’’ति परियोसानेन पञ्चनवुताधिकेन विस्सज्जनसतेन योजेत्वा वुत्तानि। पञ्चनवुताधिकं चतुक्कसतं होति, तेसं चतुक्कानं वसेन असीतिअधिकानि सत्त विस्सज्जनसतानि। ‘‘जरामरणं अभिञ्ञेय्य’’न्तिआदिके चतुक्के ‘‘चत्तारि विस्सज्जनानी’’ति एवं सब्बानि अट्ठ च सतानि अट्ठ च विस्सज्जनानि होन्ति। एत्थ च तस्स तस्स धम्मस्स पधानभूतो पच्चयो समुदयोति वेदितब्बो। सब्बसङ्खारेहि सुञ्ञं निब्बानं निरोधोति वेदितब्बं। अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियादीनं तिण्णम्पि हि लोकुत्तरिन्द्रियानं एत्थ अभावं सन्धाय अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियनिरोधोतिआदि युज्जति । निरोधगामिनिपटिपदाति च सब्बत्थ अरियमग्गो एव। एवञ्हि वुच्चमाने फलेपि मग्गवोहारसम्भवतो अञ्ञिन्द्रियअञ्ञाताविन्द्रियानम्पि युज्जति। पुन दुक्खादीनं परिञ्ञट्ठादिवसेन अट्ठसतानि अट्ठ च विस्सज्जनानि निद्दिट्ठानि, पुन दुक्खादीनं परिञ्ञापटिवेधट्ठादिवसेन अट्ठसतानि अट्ठ च विस्सज्जनानि निद्दिट्ठानि। परिञ्ञा च सा पटिविज्झितब्बट्ठेन पटिवेधो चाति परिञ्ञापटिवेधो। परिञ्ञापटिवेधोव अत्थो परिञ्ञापटिवेधट्ठो।
7.Dukkhādīni aṭṭhasatāni aṭṭha ca vissajjanāni catusaccayojanāvasena niddiṭṭhāni. ‘‘Dukkhaṃ abhiññeyya’’ntiādīsu hi channaṃ catukkānaṃ vasena catuvīsati vissajjanāni ‘‘cakkhu jarāmaraṇa’’nti peyyāle ‘‘cakkhu abhiññeyyaṃ sotaṃ abhiññeyya’’ntiādinā ‘‘jāti abhiññeyyā’’ti pariyosānena pañcanavutādhikena vissajjanasatena yojetvā vuttāni. Pañcanavutādhikaṃ catukkasataṃ hoti, tesaṃ catukkānaṃ vasena asītiadhikāni satta vissajjanasatāni. ‘‘Jarāmaraṇaṃ abhiññeyya’’ntiādike catukke ‘‘cattāri vissajjanānī’’ti evaṃ sabbāni aṭṭha ca satāni aṭṭha ca vissajjanāni honti. Ettha ca tassa tassa dhammassa padhānabhūto paccayo samudayoti veditabbo. Sabbasaṅkhārehi suññaṃ nibbānaṃ nirodhoti veditabbaṃ. Anaññātaññassāmītindriyādīnaṃ tiṇṇampi hi lokuttarindriyānaṃ ettha abhāvaṃ sandhāya anaññātaññassāmītindriyanirodhotiādi yujjati . Nirodhagāminipaṭipadāti ca sabbattha ariyamaggo eva. Evañhi vuccamāne phalepi maggavohārasambhavato aññindriyaaññātāvindriyānampi yujjati. Puna dukkhādīnaṃ pariññaṭṭhādivasena aṭṭhasatāni aṭṭha ca vissajjanāni niddiṭṭhāni, puna dukkhādīnaṃ pariññāpaṭivedhaṭṭhādivasena aṭṭhasatāni aṭṭha ca vissajjanāni niddiṭṭhāni. Pariññā ca sā paṭivijjhitabbaṭṭhena paṭivedho cāti pariññāpaṭivedho. Pariññāpaṭivedhova attho pariññāpaṭivedhaṭṭho.
८. पुन तानेव दुक्खादीनि जरामरणपरियन्तानि द्विअधिकानि द्वे पदसतानि समुदयादीहि सत्तहि सत्तहि पदेहि योजेत्वा द्विअधिकानं द्विन्नं अट्ठकसतानं वसेन सहस्सञ्च छ च सतानि सोळस च विस्सज्जनानि निद्दिट्ठानि। तत्थ पधानभूतो पच्चयो समुदयो, तस्स निरोधो समुदयनिरोधो। छन्दो एव रागो छन्दरागो, दुक्खे सुखसञ्ञाय दुक्खस्स छन्दरागो, तस्स निरोधो छन्दरागनिरोधो। दुक्खं पटिच्च उप्पज्जमानं सुखं सोमनस्सं दुक्खस्स अस्सादो। दुक्खस्स अनिच्चता दुक्खस्स विपरिणामधम्मता दुक्खस्स आदीनवो। दुक्खे छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानं दुक्खस्स निस्सरणं। ‘‘यं खो पन किञ्चि भूतं सङ्खतं पटिच्चसमुप्पन्नं निरोधो तस्स निस्सरण’’न्ति (पटि॰ म॰ १.२४) वचनतो निब्बानमेव दुक्खस्स निस्सरणं। ‘‘दुक्खनिरोधो समुदयनिरोधो छन्दरागनिरोधो दुक्खस्स निस्सरण’’न्ति नानासङ्खतपटिपक्खवसेन नानापरियायवचनेहि चतूसु ठानेसु निब्बानमेव वुत्तन्ति वेदितब्बं। केचि पन ‘‘आहारसमुदया दुक्खसमुदयो आहारनिरोधा दुक्खनिरोधो सरसवसेन समुदयनिरोधो, अथ वा उदयब्बयदस्सनेन समुदयनिरोधो सह विपस्सनाय मग्गो छन्दरागनिरोधो’’ति वदन्ति। एवञ्च वुच्चमाने लोकुत्तरिन्द्रियानं अविपस्सनूपगत्ता न सब्बसाधारणं होतीति पठमं वुत्तनयोव गहेतब्बो। लोकुत्तरिन्द्रियेसु हि छन्दरागाभावतोयेव छन्दरागनिरोधोति युज्जति। सरीरे छन्दरागेनेव सरीरेकदेसेसु केसादीसुपि छन्दरागो कतोव होति, जरामरणवन्तेसु छन्दरागेनेव जरामरणेसुपि छन्दरागो कतोव होति। एवं अस्सादादीनवापि योजेतब्बा। पुन दुक्खादीनि जरामरणपरियन्तानि द्विअधिकानि द्वे पदसतानि समुदयादीहि छहि छहि पदेहि योजेत्वा द्विअधिकानं द्विन्नं सत्तकसतानं वसेन नयसहस्सञ्च चत्तारि च सतानि चुद्दस च विस्सज्जनानि निद्दिट्ठानि।
8. Puna tāneva dukkhādīni jarāmaraṇapariyantāni dviadhikāni dve padasatāni samudayādīhi sattahi sattahi padehi yojetvā dviadhikānaṃ dvinnaṃ aṭṭhakasatānaṃ vasena sahassañca cha ca satāni soḷasa ca vissajjanāni niddiṭṭhāni. Tattha padhānabhūto paccayo samudayo, tassa nirodho samudayanirodho. Chando eva rāgo chandarāgo, dukkhe sukhasaññāya dukkhassa chandarāgo, tassa nirodho chandarāganirodho. Dukkhaṃ paṭicca uppajjamānaṃ sukhaṃ somanassaṃ dukkhassa assādo. Dukkhassa aniccatā dukkhassa vipariṇāmadhammatā dukkhassa ādīnavo. Dukkhe chandarāgavinayo chandarāgappahānaṃ dukkhassa nissaraṇaṃ. ‘‘Yaṃ kho pana kiñci bhūtaṃ saṅkhataṃ paṭiccasamuppannaṃ nirodho tassa nissaraṇa’’nti (paṭi. ma. 1.24) vacanato nibbānameva dukkhassa nissaraṇaṃ. ‘‘Dukkhanirodho samudayanirodho chandarāganirodho dukkhassa nissaraṇa’’nti nānāsaṅkhatapaṭipakkhavasena nānāpariyāyavacanehi catūsu ṭhānesu nibbānameva vuttanti veditabbaṃ. Keci pana ‘‘āhārasamudayā dukkhasamudayo āhāranirodhā dukkhanirodho sarasavasena samudayanirodho, atha vā udayabbayadassanena samudayanirodho saha vipassanāya maggo chandarāganirodho’’ti vadanti. Evañca vuccamāne lokuttarindriyānaṃ avipassanūpagattā na sabbasādhāraṇaṃ hotīti paṭhamaṃ vuttanayova gahetabbo. Lokuttarindriyesu hi chandarāgābhāvatoyeva chandarāganirodhoti yujjati. Sarīre chandarāgeneva sarīrekadesesu kesādīsupi chandarāgo katova hoti, jarāmaraṇavantesu chandarāgeneva jarāmaraṇesupi chandarāgo katova hoti. Evaṃ assādādīnavāpi yojetabbā. Puna dukkhādīni jarāmaraṇapariyantāni dviadhikāni dve padasatāni samudayādīhi chahi chahi padehi yojetvā dviadhikānaṃ dvinnaṃ sattakasatānaṃ vasena nayasahassañca cattāri ca satāni cuddasa ca vissajjanāni niddiṭṭhāni.
९. इदानि रूपादीनि जरामरणपरियन्तानि एकाधिकानि द्वे पदसतानि सत्तहि अनुपस्सनाहि योजेत्वा निद्दिसितुं पठमं ताव अनिच्चानुपस्सनादयो सत्त अनुपस्सना निद्दिट्ठा। तानि सब्बानि सत्तहि सुद्धिकअनुपस्सनाविस्सज्जनेहि सद्धिं सहस्सञ्च चत्तारि च सतानि चुद्दस च विस्सज्जनानि होन्ति। अनिच्चन्ति अनुपस्सना अनिच्चानुपस्सना। सा निच्चसञ्ञापटिपक्खा। दुक्खन्ति अनुपस्सना दुक्खानुपस्सना। सा सुखसञ्ञापटिपक्खा। अनत्ताति अनुपस्सना अनत्तानुपस्सना। सा अत्तसञ्ञापटिपक्खा। तिस्सन्नं अनुपस्सनानं परिपूरत्ता निब्बिन्दतीति निब्बिदा, निब्बिदा च सा अनुपस्सना चाति निब्बिदानुपस्सना। सा नन्दिपटिपक्खा। चतस्सन्नं अनुपस्सनानं परिपूरत्ता विरज्जतीति विरागो, विरागो च सो अनुपस्सना चाति विरागानुपस्सना। सा रागपटिपक्खा। पञ्चन्नं अनुपस्सनानं परिपूरत्ता रागं निरोधेतीति निरोधो, निरोधो च सो अनुपस्सना चाति निरोधानुपस्सना। सा समुदयपटिपक्खा। छन्नं अनुपस्सनानं परिपूरत्ता पटिनिस्सज्जतीति पटिनिस्सग्गो, पटिनिस्सग्गो च सो अनुपस्सना चाति पटिनिस्सग्गानुपस्सना। सा आदानपटिपक्खा। लोकुत्तरिन्द्रियानं असतिपि विपस्सनूपगत्ते ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा, सब्बे सङ्खारा दुक्खा, सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति (ध॰ प॰ २७७-२७९; पटि॰ म॰ १.३१) वचनतो तेसम्पि अनिच्चदुक्खानत्तत्ता तत्थ निच्चसुखत्तसञ्ञानं नन्दिया रागस्स च अभावा निरोधवन्तानीति अनुपस्सनतो परिच्चागपटिनिस्सग्गपक्खन्दनपटिनिस्सग्गसम्भवतो च तेहिपि सत्त अनुपस्सना योजिताति वेदितब्बा। जरामरणवन्तेसु अनिच्चादितो दिट्ठेसु जरामरणम्पि अनिच्चादितो दिट्ठं नाम होति, जरामरणवन्तेसु निब्बिन्दन्तो विरज्जन्तो जरामरणे निब्बिन्नो च विरत्तो च होति, जरामरणवन्तेसु निरोधतो दिट्ठेसु जरामरणम्पि निरोधतो दिट्ठं नाम होति, जरामरणवन्तेसु पटिनिस्सज्जन्तो जरामरणं पटिनिस्सज्जन्तोव होतीति जरामरणेहि सत्त अनुपस्सना योजिताति वेदितब्बा।
9. Idāni rūpādīni jarāmaraṇapariyantāni ekādhikāni dve padasatāni sattahi anupassanāhi yojetvā niddisituṃ paṭhamaṃ tāva aniccānupassanādayo satta anupassanā niddiṭṭhā. Tāni sabbāni sattahi suddhikaanupassanāvissajjanehi saddhiṃ sahassañca cattāri ca satāni cuddasa ca vissajjanāni honti. Aniccanti anupassanā aniccānupassanā. Sā niccasaññāpaṭipakkhā. Dukkhanti anupassanā dukkhānupassanā. Sā sukhasaññāpaṭipakkhā. Anattāti anupassanā anattānupassanā. Sā attasaññāpaṭipakkhā. Tissannaṃ anupassanānaṃ paripūrattā nibbindatīti nibbidā, nibbidā ca sā anupassanā cāti nibbidānupassanā. Sā nandipaṭipakkhā. Catassannaṃ anupassanānaṃ paripūrattā virajjatīti virāgo, virāgo ca so anupassanā cāti virāgānupassanā. Sā rāgapaṭipakkhā. Pañcannaṃ anupassanānaṃ paripūrattā rāgaṃ nirodhetīti nirodho, nirodho ca so anupassanā cāti nirodhānupassanā. Sā samudayapaṭipakkhā. Channaṃ anupassanānaṃ paripūrattā paṭinissajjatīti paṭinissaggo, paṭinissaggo ca so anupassanā cāti paṭinissaggānupassanā. Sā ādānapaṭipakkhā. Lokuttarindriyānaṃ asatipi vipassanūpagatte ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā, sabbe saṅkhārā dukkhā, sabbe dhammā anattā’’ti (dha. pa. 277-279; paṭi. ma. 1.31) vacanato tesampi aniccadukkhānattattā tattha niccasukhattasaññānaṃ nandiyā rāgassa ca abhāvā nirodhavantānīti anupassanato pariccāgapaṭinissaggapakkhandanapaṭinissaggasambhavato ca tehipi satta anupassanā yojitāti veditabbā. Jarāmaraṇavantesu aniccādito diṭṭhesu jarāmaraṇampi aniccādito diṭṭhaṃ nāma hoti, jarāmaraṇavantesu nibbindanto virajjanto jarāmaraṇe nibbinno ca viratto ca hoti, jarāmaraṇavantesu nirodhato diṭṭhesu jarāmaraṇampi nirodhato diṭṭhaṃ nāma hoti, jarāmaraṇavantesu paṭinissajjanto jarāmaraṇaṃ paṭinissajjantova hotīti jarāmaraṇehi satta anupassanā yojitāti veditabbā.
१०. इदानि आदीनवञाणस्स वत्थुभूतानं उप्पादादीनं पञ्चन्नं आरम्मणानं वसेन उप्पादादीनि तेसं वेवचनानि पञ्चदस विस्सज्जनानि निद्दिट्ठानि, सन्तिपदञाणस्स तप्पटिपक्खारम्मणवसेन अनुप्पादादीनि पञ्चदस विस्सज्जनानि निद्दिट्ठानि, पुन तानेव उप्पादानुप्पादादीनि पदानि युगळकवसेन योजेत्वा तिंस विस्सज्जनानि निद्दिट्ठानि। एवं इमस्मिं नयेव सट्ठि विस्सज्जनानि होन्ति। तत्थ उप्पादोति पुरिमकम्मपच्चया इध उप्पत्ति। पवत्तन्ति तथाउप्पन्नस्स पवत्ति। निमित्तन्ति सब्बम्पि सङ्खारनिमित्तं। योगावचरस्स हि सङ्खारा ससण्ठाना विय उपट्ठहन्ति, तस्मा निमित्तन्ति वुच्चन्ति। आयूहनाति आयतिं पटिसन्धिहेतुभूतं कम्मं। तञ्हि अभिसङ्खरणट्ठेन आयूहनाति वुच्चति।
10. Idāni ādīnavañāṇassa vatthubhūtānaṃ uppādādīnaṃ pañcannaṃ ārammaṇānaṃ vasena uppādādīni tesaṃ vevacanāni pañcadasa vissajjanāni niddiṭṭhāni, santipadañāṇassa tappaṭipakkhārammaṇavasena anuppādādīni pañcadasa vissajjanāni niddiṭṭhāni, puna tāneva uppādānuppādādīni padāni yugaḷakavasena yojetvā tiṃsa vissajjanāni niddiṭṭhāni. Evaṃ imasmiṃ nayeva saṭṭhi vissajjanāni honti. Tattha uppādoti purimakammapaccayā idha uppatti. Pavattanti tathāuppannassa pavatti. Nimittanti sabbampi saṅkhāranimittaṃ. Yogāvacarassa hi saṅkhārā sasaṇṭhānā viya upaṭṭhahanti, tasmā nimittanti vuccanti. Āyūhanāti āyatiṃ paṭisandhihetubhūtaṃ kammaṃ. Tañhi abhisaṅkharaṇaṭṭhena āyūhanāti vuccati.
पटिसन्धीति आयतिं उप्पत्ति। सा हि भवन्तरपटिसन्धानतो पटिसन्धीति वुच्चति। गतीति याय गतिया सा पटिसन्धि होति। सा हि गन्तब्बतो गतीति वुच्चति। निब्बत्तीति खन्धानं निब्बत्तनं। उपपत्तीति ‘‘समापन्नस्स वा उपपन्नस्स वा’’ति (पटि॰ म॰ १.७२) एवं वुत्ता विपाकपवत्ति। जातीति जननं। तत्थ तत्थ निब्बत्तमानानं सत्तानं ये ये खन्धा पातुभवन्ति, तेसं तेसं पठमं पातुभावो। जराति जीरणं। सा दुविधा ठितञ्ञथत्तलक्खणसङ्खातं सङ्खतलक्खणञ्च खण्डिच्चादिसम्मतो सन्ततियं एकभवपरियापन्नखन्धानं पुराणभावो च। सा इध अधिप्पेता। ब्याधीति धातुक्खोभपच्चयसमुट्ठितो पित्तसेम्हवातसन्निपातउतुविपरिणामविसमपरिहारउपक्कमकम्मविपाकवसेन अट्ठविधो आबाधो। विविधं दुक्खं आदहति विदहतीति ब्याधि, ब्याधयति तापेति, कम्पयतीति वा ब्याधि। मरणन्ति मरन्ति एतेनाति मरणं। तं दुविधं वयलक्खणसङ्खातं सङ्खतलक्खणञ्च एकभवपरियापन्नजीवितिन्द्रियप्पबन्धविच्छेदो च। तं इध अधिप्पेतं।
Paṭisandhīti āyatiṃ uppatti. Sā hi bhavantarapaṭisandhānato paṭisandhīti vuccati. Gatīti yāya gatiyā sā paṭisandhi hoti. Sā hi gantabbato gatīti vuccati. Nibbattīti khandhānaṃ nibbattanaṃ. Upapattīti ‘‘samāpannassa vā upapannassa vā’’ti (paṭi. ma. 1.72) evaṃ vuttā vipākapavatti. Jātīti jananaṃ. Tattha tattha nibbattamānānaṃ sattānaṃ ye ye khandhā pātubhavanti, tesaṃ tesaṃ paṭhamaṃ pātubhāvo. Jarāti jīraṇaṃ. Sā duvidhā ṭhitaññathattalakkhaṇasaṅkhātaṃ saṅkhatalakkhaṇañca khaṇḍiccādisammato santatiyaṃ ekabhavapariyāpannakhandhānaṃ purāṇabhāvo ca. Sā idha adhippetā. Byādhīti dhātukkhobhapaccayasamuṭṭhito pittasemhavātasannipātautuvipariṇāmavisamaparihāraupakkamakammavipākavasena aṭṭhavidho ābādho. Vividhaṃ dukkhaṃ ādahati vidahatīti byādhi, byādhayati tāpeti, kampayatīti vā byādhi. Maraṇanti maranti etenāti maraṇaṃ. Taṃ duvidhaṃ vayalakkhaṇasaṅkhātaṃ saṅkhatalakkhaṇañca ekabhavapariyāpannajīvitindriyappabandhavicchedo ca. Taṃ idha adhippetaṃ.
सोकोति सोचनं। ञातिभोगरोगसीलदिट्ठिब्यसनेहि फुट्ठस्स चित्तसन्तापो। परिदेवोति परिदेवनं। ञातिब्यसनादीहियेव फुट्ठस्स वचीपलापो। उपायासोति भुसो आयासो। ञातिब्यसनादीहियेव फुट्ठस्स अधिमत्तचेतोदुक्खप्पभावितो दोसोयेव। एत्थ च उप्पादादयो पञ्चेव आदीनवञाणस्स वत्थुवसेन वुत्ता, सेसा तेसं वेवचनवसेन। ‘‘निब्बत्ती’’ति हि उप्पादस्स, ‘‘जाती’’ति पटिसन्धिया वेवचनं, ‘‘गति उपपत्ती’’ति इदं द्वयं पवत्तस्स, जरादयो निमित्तस्साति। अनुप्पादादिवचनेहि पन निब्बानमेव वुत्तं।
Sokoti socanaṃ. Ñātibhogarogasīladiṭṭhibyasanehi phuṭṭhassa cittasantāpo. Paridevoti paridevanaṃ. Ñātibyasanādīhiyeva phuṭṭhassa vacīpalāpo. Upāyāsoti bhuso āyāso. Ñātibyasanādīhiyeva phuṭṭhassa adhimattacetodukkhappabhāvito dosoyeva. Ettha ca uppādādayo pañceva ādīnavañāṇassa vatthuvasena vuttā, sesā tesaṃ vevacanavasena. ‘‘Nibbattī’’ti hi uppādassa, ‘‘jātī’’ti paṭisandhiyā vevacanaṃ, ‘‘gati upapattī’’ti idaṃ dvayaṃ pavattassa, jarādayo nimittassāti. Anuppādādivacanehi pana nibbānameva vuttaṃ.
पुन तानेव उप्पादानुप्पादादीनि सट्ठि पदानि दुक्खसुखपदेहि योजेत्वा सट्ठि विस्सज्जनानि, भयखेमपदेहि योजेत्वा सट्ठि विस्सज्जनानि, सामिसनिरामिसपदेहि योजेत्वा सट्ठि विस्सज्जनानि, सङ्खारनिब्बानपदेहि योजेत्वा सट्ठि विस्सज्जनानि निद्दिट्ठानि। तत्थ दुक्खन्ति अनिच्चत्ता दुक्खं। दुक्खपटिपक्खतो सुखं। यं दुक्खं, तं भयं। भयपटिपक्खतो खेमं। यं भयं, तं वट्टामिसलोकामिसेहि अविप्पमुत्तत्ता सामिसं। सामिसपटिपक्खतो निरामिसं। यं सामिसं, तं सङ्खारमत्तमेव। सङ्खारपटिपक्खतो सन्तत्ता निब्बानं। सङ्खारा हि आदित्ता, निब्बानं सन्तन्ति। दुक्खाकारेन भयाकारेन सामिसाकारेन सङ्खाराकारेनाति एवं तेन तेन आकारेन पवत्तिं सन्धाय तथा तथा वुत्तन्ति वेदितब्बन्ति।
Puna tāneva uppādānuppādādīni saṭṭhi padāni dukkhasukhapadehi yojetvā saṭṭhi vissajjanāni, bhayakhemapadehi yojetvā saṭṭhi vissajjanāni, sāmisanirāmisapadehi yojetvā saṭṭhi vissajjanāni, saṅkhāranibbānapadehi yojetvā saṭṭhi vissajjanāni niddiṭṭhāni. Tattha dukkhanti aniccattā dukkhaṃ. Dukkhapaṭipakkhato sukhaṃ. Yaṃ dukkhaṃ, taṃ bhayaṃ. Bhayapaṭipakkhato khemaṃ. Yaṃ bhayaṃ, taṃ vaṭṭāmisalokāmisehi avippamuttattā sāmisaṃ. Sāmisapaṭipakkhato nirāmisaṃ. Yaṃ sāmisaṃ, taṃ saṅkhāramattameva. Saṅkhārapaṭipakkhato santattā nibbānaṃ. Saṅkhārā hi ādittā, nibbānaṃ santanti. Dukkhākārena bhayākārena sāmisākārena saṅkhārākārenāti evaṃ tena tena ākārena pavattiṃ sandhāya tathā tathā vuttanti veditabbanti.
११. परिग्गहट्ठादीनि एकतिंस विस्सज्जनानि अरियमग्गक्खणवसेन निद्दिट्ठानि। अरियमग्गसम्पयुत्ता हि धम्मा आदितो पभुति उप्पादनत्थं परिग्गय्हन्ते इति परिग्गहा, तेसं सभावो परिग्गहट्ठो। तेसंयेव अञ्ञमञ्ञपरिवारभावेन परिवारट्ठो। भावनापारिपूरिवसेन परिपूरट्ठो। तेसंयेव समाधिवसेन एकारम्मणपरिग्गहमपेक्खित्वा एकग्गट्ठो। नानारम्मणविक्खेपाभावमपेक्खित्वा अविक्खेपट्ठो। वीरियवसेन पग्गहट्ठो। समाधिवसेन उदकेन न्हानीयचुण्णानं विय अविप्पकिण्णता अविसारट्ठो। समाधियोगेन अलुलितत्ता अनाविलट्ठो। अविकम्पितत्ता अनिञ्जनट्ठो। एकत्तुपट्ठानवसेनाति समाधियोगेन च एकारम्मणे भुसं पतिट्ठानवसेन च। ठितट्ठोति आरम्मणे निच्चलभावेन पतिट्ठितट्ठो। तस्स निब्बानारम्मणस्स आलम्बनभावेन आरम्मणट्ठो। तत्थेव निकामचारभावेन गोचरट्ठो। निस्सरणपहानभावेन निब्बानस्स पहानट्ठो। किलेसपरिच्चागवसेन अरियमग्गस्स परिच्चागट्ठो। दुभतो वुट्ठानवसेन वुट्ठानट्ठो। निमित्तपवत्तेहि निवत्तनवसेन निवत्तनट्ठो। निब्बुतत्ता सन्तट्ठो। अतप्पकत्ता उत्तमत्ता च पणीतट्ठो। किलेसेहि विमुत्तत्ता, आरम्मणे च अधिमुत्तत्ता विमुत्तट्ठो। आसवानं अविसयभावेन परिसुद्धत्ता अनासवट्ठो। किलेसकन्तारसंसारकन्तारातिक्कमनेन तरणट्ठो। सङ्खारनिमित्ताभावेन अनिमित्तट्ठो। तण्हापणिधिअभावेन अप्पणिहितट्ठो। अत्तसाराभावेन सुञ्ञतट्ठो। विमुत्तिरसेन एकरसताय, समथविपस्सनानं एकरसताय वा एकरसट्ठो। समथविपस्सनानं अञ्ञमञ्ञं अनतिवत्तनट्ठो। तेसंयेव युगनद्धट्ठो। अरियमग्गस्स सङ्खारतो निग्गमने निय्यानट्ठो। निब्बानसम्पापनेन हेतुट्ठो। निब्बानपच्चक्खकरणेन दस्सनट्ठो। अधिपतिभावेन आधिपतेय्यट्ठोति।
11.Pariggahaṭṭhādīni ekatiṃsa vissajjanāni ariyamaggakkhaṇavasena niddiṭṭhāni. Ariyamaggasampayuttā hi dhammā ādito pabhuti uppādanatthaṃ pariggayhante iti pariggahā, tesaṃ sabhāvo pariggahaṭṭho. Tesaṃyeva aññamaññaparivārabhāvena parivāraṭṭho. Bhāvanāpāripūrivasena paripūraṭṭho. Tesaṃyeva samādhivasena ekārammaṇapariggahamapekkhitvā ekaggaṭṭho. Nānārammaṇavikkhepābhāvamapekkhitvā avikkhepaṭṭho. Vīriyavasena paggahaṭṭho. Samādhivasena udakena nhānīyacuṇṇānaṃ viya avippakiṇṇatā avisāraṭṭho. Samādhiyogena alulitattā anāvilaṭṭho. Avikampitattā aniñjanaṭṭho. Ekattupaṭṭhānavasenāti samādhiyogena ca ekārammaṇe bhusaṃ patiṭṭhānavasena ca. Ṭhitaṭṭhoti ārammaṇe niccalabhāvena patiṭṭhitaṭṭho. Tassa nibbānārammaṇassa ālambanabhāvena ārammaṇaṭṭho. Tattheva nikāmacārabhāvena gocaraṭṭho. Nissaraṇapahānabhāvena nibbānassa pahānaṭṭho. Kilesapariccāgavasena ariyamaggassa pariccāgaṭṭho. Dubhato vuṭṭhānavasena vuṭṭhānaṭṭho. Nimittapavattehi nivattanavasena nivattanaṭṭho. Nibbutattā santaṭṭho. Atappakattā uttamattā ca paṇītaṭṭho. Kilesehi vimuttattā, ārammaṇe ca adhimuttattā vimuttaṭṭho. Āsavānaṃ avisayabhāvena parisuddhattā anāsavaṭṭho. Kilesakantārasaṃsārakantārātikkamanena taraṇaṭṭho. Saṅkhāranimittābhāvena animittaṭṭho. Taṇhāpaṇidhiabhāvena appaṇihitaṭṭho. Attasārābhāvena suññataṭṭho. Vimuttirasena ekarasatāya, samathavipassanānaṃ ekarasatāya vā ekarasaṭṭho. Samathavipassanānaṃ aññamaññaṃ anativattanaṭṭho. Tesaṃyeva yuganaddhaṭṭho. Ariyamaggassa saṅkhārato niggamane niyyānaṭṭho. Nibbānasampāpanena hetuṭṭho. Nibbānapaccakkhakaraṇena dassanaṭṭho. Adhipatibhāvena ādhipateyyaṭṭhoti.
१२. समथादीनि चत्तारि विस्सज्जनानि समथविपस्सनावसेन निद्दिट्ठानि। अनिच्चादिवसेन अनु अनु पस्सनतो अनुपस्सनट्ठो। युगनद्धस्स समथविपस्सनाद्वयस्स एकरसभावेन अनतिवत्तनट्ठो। सिक्खादीनि नव विस्सज्जनानि अरियमग्गस्स आदिमज्झपरियोसानवसेन निद्दिट्ठानि। सिक्खितब्बत्ता सिक्खा । तस्सा समादातब्बतो समादानट्ठो। सीले पतिट्ठाय कम्मट्ठानवसेन गहितस्स आरम्मणस्स भावनापवत्तिट्ठानत्ता गोचरट्ठानत्ता च गोचरट्ठो। समथकाले विपस्सनाकाले वा कोसज्जवसेन लीनस्स चित्तस्स धम्मविचयवीरियपीतिसम्बोज्झङ्गभावनावसेन उस्साहनट्ठो पग्गहट्ठो। उद्धच्चवसेन उद्धतस्स चित्तस्स पस्सद्धिसमाधिउपेक्खासम्बोज्झङ्गभावनावसेन सन्निसीदापनट्ठो निग्गहट्ठो। उभो विसुद्धानन्ति उभतो विसुद्धानं, लीनुद्धतपक्खतो निवारेत्वा विसुद्धानं चित्तानन्ति अत्थो। मज्झिमभावे ठितानं सन्ततिवसेन पवत्तमानानं चित्तानं वसेन बहुवचनं कतन्ति वेदितब्बं। उस्साहनसन्निसीदापनेसु सब्यापाराभावो अज्झुपेक्खनट्ठो। समप्पवत्तस्स चित्तस्स वसेन भावना विसेसाधिगमट्ठो। अरियमग्गपातुभाववसेन उत्तरिपटिवेधट्ठो। अरियमग्गसिद्धचतुसच्चपटिवेधवसेन सच्चाभिसमयट्ठो। फलसमापत्तिवसेन निरोधे पतिट्ठापकट्ठो। सा हि तंसमङ्गिपुग्गलं निरोधसङ्खाते निब्बाने पतिट्ठापेति।
12.Samathādīni cattāri vissajjanāni samathavipassanāvasena niddiṭṭhāni. Aniccādivasena anu anu passanato anupassanaṭṭho. Yuganaddhassa samathavipassanādvayassa ekarasabhāvena anativattanaṭṭho. Sikkhādīni nava vissajjanāni ariyamaggassa ādimajjhapariyosānavasena niddiṭṭhāni. Sikkhitabbattā sikkhā. Tassā samādātabbato samādānaṭṭho. Sīle patiṭṭhāya kammaṭṭhānavasena gahitassa ārammaṇassa bhāvanāpavattiṭṭhānattā gocaraṭṭhānattā ca gocaraṭṭho. Samathakāle vipassanākāle vā kosajjavasena līnassa cittassa dhammavicayavīriyapītisambojjhaṅgabhāvanāvasena ussāhanaṭṭho paggahaṭṭho. Uddhaccavasena uddhatassa cittassa passaddhisamādhiupekkhāsambojjhaṅgabhāvanāvasena sannisīdāpanaṭṭho niggahaṭṭho. Ubho visuddhānanti ubhato visuddhānaṃ, līnuddhatapakkhato nivāretvā visuddhānaṃ cittānanti attho. Majjhimabhāve ṭhitānaṃ santativasena pavattamānānaṃ cittānaṃ vasena bahuvacanaṃ katanti veditabbaṃ. Ussāhanasannisīdāpanesu sabyāpārābhāvo ajjhupekkhanaṭṭho. Samappavattassa cittassa vasena bhāvanā visesādhigamaṭṭho. Ariyamaggapātubhāvavasena uttaripaṭivedhaṭṭho. Ariyamaggasiddhacatusaccapaṭivedhavasena saccābhisamayaṭṭho. Phalasamāpattivasena nirodhe patiṭṭhāpakaṭṭho. Sā hi taṃsamaṅgipuggalaṃ nirodhasaṅkhāte nibbāne patiṭṭhāpeti.
सद्धिन्द्रियादीनि पञ्च विस्सज्जनानि इन्द्रियट्ठवसेन वुत्तानि। अधिमोक्खट्ठोति अधिमुच्चनट्ठो। उपट्ठानट्ठोति आरम्मणं उपेच्च पतिट्ठानट्ठो। दस्सनट्ठोति सभावपेक्खनट्ठो। सद्धाबलादीनि पञ्च विस्सज्जनानि बलट्ठवसेन निद्दिट्ठानि। अकम्पियट्ठेन सद्धाव बलन्ति सद्धाबलं। अस्सद्धियेति अस्सद्धियेन। अस्सद्धियन्ति च सद्धापटिपक्खभूतो चित्तुप्पादो। अकम्पियट्ठोति अकम्पेतब्बट्ठो, कम्पेतुं न सक्काति अत्थो। कोसज्जेति कुसीतभावसङ्खातेन थिनमिद्धेन। पमादेति सतिपटिपक्खेन चित्तुप्पादेन। उद्धच्चेति अवूपसमसङ्खातेन उद्धच्चेन। अविज्जायाति मोहेन। सतिसम्बोज्झङ्गादीनि सत्त विस्सज्जनानि बोज्झङ्गट्ठवसेन निद्दिट्ठानि। बुज्झनकस्स अङ्गो बोज्झङ्गो। पसत्थो सुन्दरो च बोज्झङ्गो सम्बोज्झङ्गो, सतियेव सम्बोज्झङ्गो सतिसम्बोज्झङ्गो। धम्मे विचिनातीति धम्मविचयो। पञ्ञायेतं नामं। पविचयट्ठोति विचारट्ठो। पीनयतीति पीति। फरणट्ठोति विसरणट्ठो। पस्सम्भनं पस्सद्धि । उपसमट्ठोति निद्दरथट्ठो। उपपत्तितो इक्खतीति उपेक्खा, समं पेक्खति अपक्खपतिताव हुत्वा पेक्खतीति अत्थो। सा इध तत्रमज्झत्तुपेक्खा, बोज्झङ्गुपेक्खातिपि तस्सा नामं। समवाहितलक्खणत्ता पटिसङ्खानट्ठो।
Saddhindriyādīni pañca vissajjanāni indriyaṭṭhavasena vuttāni. Adhimokkhaṭṭhoti adhimuccanaṭṭho. Upaṭṭhānaṭṭhoti ārammaṇaṃ upecca patiṭṭhānaṭṭho. Dassanaṭṭhoti sabhāvapekkhanaṭṭho. Saddhābalādīni pañca vissajjanāni balaṭṭhavasena niddiṭṭhāni. Akampiyaṭṭhena saddhāva balanti saddhābalaṃ. Assaddhiyeti assaddhiyena. Assaddhiyanti ca saddhāpaṭipakkhabhūto cittuppādo. Akampiyaṭṭhoti akampetabbaṭṭho, kampetuṃ na sakkāti attho. Kosajjeti kusītabhāvasaṅkhātena thinamiddhena. Pamādeti satipaṭipakkhena cittuppādena. Uddhacceti avūpasamasaṅkhātena uddhaccena. Avijjāyāti mohena. Satisambojjhaṅgādīni satta vissajjanāni bojjhaṅgaṭṭhavasena niddiṭṭhāni. Bujjhanakassa aṅgo bojjhaṅgo. Pasattho sundaro ca bojjhaṅgo sambojjhaṅgo, satiyeva sambojjhaṅgo satisambojjhaṅgo. Dhamme vicinātīti dhammavicayo. Paññāyetaṃ nāmaṃ. Pavicayaṭṭhoti vicāraṭṭho. Pīnayatīti pīti. Pharaṇaṭṭhoti visaraṇaṭṭho. Passambhanaṃ passaddhi. Upasamaṭṭhoti niddarathaṭṭho. Upapattito ikkhatīti upekkhā, samaṃ pekkhati apakkhapatitāva hutvā pekkhatīti attho. Sā idha tatramajjhattupekkhā, bojjhaṅgupekkhātipi tassā nāmaṃ. Samavāhitalakkhaṇattā paṭisaṅkhānaṭṭho.
सम्मादिट्ठादीनि अट्ठ विस्सज्जनानि मग्गवसेन निद्दिट्ठानि। सम्मा पस्सति, सम्मा वा ताय पस्सन्ति, पसत्था सुन्दरा वा दिट्ठीति सम्मादिट्ठि। तस्सा सम्मादिट्ठिया। सम्मा सङ्कप्पेति, सम्मा वा तेन सङ्कप्पेन्ति, पसत्थो सुन्दरो वा सङ्कप्पोति सम्मासङ्कप्पो। अभिरोपनट्ठोति चित्तस्स आरम्मणारोपनट्ठो। आरम्मणाभिनिरोपनट्ठोतिपि पाठो। सम्मा वदति , सम्मा वा ताय वदन्ति, पसत्था सुन्दरा वा वाचाति सम्मावाचा। मिच्छावाचाविरतिया एतं नामं। परिग्गहट्ठोति चतुब्बिधवचीसंवरपरिग्गहट्ठो। सम्मा करोति, सम्मा वा तेन करोन्ति, पसत्थं सुन्दरं वा कम्मन्ति सम्माकम्मं, सम्माकम्ममेव सम्माकम्मन्तो। मिच्छाकम्मन्तविरतिया एतं नामं। समुट्ठानट्ठोति तिविधकायसंवरसमुट्ठानट्ठो। सम्मा आजीवति, सम्मा वा तेन आजीवन्ति, पसत्थो सुन्दरो वा आजीवोति सम्माआजीवो। मिच्छाजीवविरतिया एतं नामं। वोदानट्ठोति परिसुद्धट्ठो। सम्मा वायमति, सम्मा वा तेन वायमन्ति, पसत्थो सुन्दरो वा वायामोति सम्मावायामो। सम्मा सरति, सम्मा वा ताय सरन्ति, पसत्था सुन्दरा वा सतीति सम्मासति। सम्मा समाधियति, सम्मा वा तेन समाधियन्ति, पसत्थो सुन्दरो वा समाधीति सम्मासमाधि।
Sammādiṭṭhādīni aṭṭha vissajjanāni maggavasena niddiṭṭhāni. Sammā passati, sammā vā tāya passanti, pasatthā sundarā vā diṭṭhīti sammādiṭṭhi. Tassā sammādiṭṭhiyā. Sammā saṅkappeti, sammā vā tena saṅkappenti, pasattho sundaro vā saṅkappoti sammāsaṅkappo. Abhiropanaṭṭhoti cittassa ārammaṇāropanaṭṭho. Ārammaṇābhiniropanaṭṭhotipi pāṭho. Sammā vadati , sammā vā tāya vadanti, pasatthā sundarā vā vācāti sammāvācā. Micchāvācāviratiyā etaṃ nāmaṃ. Pariggahaṭṭhoti catubbidhavacīsaṃvarapariggahaṭṭho. Sammā karoti, sammā vā tena karonti, pasatthaṃ sundaraṃ vā kammanti sammākammaṃ, sammākammameva sammākammanto. Micchākammantaviratiyā etaṃ nāmaṃ. Samuṭṭhānaṭṭhoti tividhakāyasaṃvarasamuṭṭhānaṭṭho. Sammā ājīvati, sammā vā tena ājīvanti, pasattho sundaro vā ājīvoti sammāājīvo. Micchājīvaviratiyā etaṃ nāmaṃ. Vodānaṭṭhoti parisuddhaṭṭho. Sammā vāyamati, sammā vā tena vāyamanti, pasattho sundaro vā vāyāmoti sammāvāyāmo. Sammā sarati, sammā vā tāya saranti, pasatthā sundarā vā satīti sammāsati. Sammā samādhiyati, sammā vā tena samādhiyanti, pasattho sundaro vā samādhīti sammāsamādhi.
१३. इन्द्रियादीनि दस विस्सज्जनानि रासिकत्वा अनुपुब्बपटिपाटिवसेन निद्दिट्ठानि। आधिपतेय्यट्ठोति इन्दट्ठकरणवसेन अधिपतिअत्थो। अकम्पियट्ठोति पटिपक्खेहि कम्पेतुं असक्कुणेय्यट्ठो। निय्यानट्ठोति लोकियलोकुत्तरानम्पि पटिपक्खतो निग्गमनट्ठो। हेतुट्ठोति मिच्छादिट्ठादीनं पहानाय सम्मादिट्ठादयो हेतूति वा सब्बेपि सम्मादिट्ठादयो निब्बानसम्पापकहेतूति वा हेतुट्ठो। सतिपट्ठानेसु आरम्मणेसु ओक्खन्दित्वा पक्खन्दित्वा उपट्ठानतो उपट्ठानं, सतियेव उपट्ठानं सतिपट्ठानं। कायवेदनाचित्तधम्मेसु पनस्सा असुभदुक्खानिच्चानत्ताकारगहणवसे सुभसुखनिच्चत्तसञ्ञापहानकिच्चसाधनवसेन च पवत्तितो चतुधा भेदो होति। एतानि पुब्बभागे नानाचित्तेसु लब्भन्ति, मग्गक्खणे पन एकायेव सति चत्तारि नामानि लभति।
13.Indriyādīni dasa vissajjanāni rāsikatvā anupubbapaṭipāṭivasena niddiṭṭhāni. Ādhipateyyaṭṭhoti indaṭṭhakaraṇavasena adhipatiattho. Akampiyaṭṭhoti paṭipakkhehi kampetuṃ asakkuṇeyyaṭṭho. Niyyānaṭṭhoti lokiyalokuttarānampi paṭipakkhato niggamanaṭṭho. Hetuṭṭhoti micchādiṭṭhādīnaṃ pahānāya sammādiṭṭhādayo hetūti vā sabbepi sammādiṭṭhādayo nibbānasampāpakahetūti vā hetuṭṭho. Satipaṭṭhānesu ārammaṇesu okkhanditvā pakkhanditvā upaṭṭhānato upaṭṭhānaṃ, satiyeva upaṭṭhānaṃ satipaṭṭhānaṃ. Kāyavedanācittadhammesu panassā asubhadukkhāniccānattākāragahaṇavase subhasukhaniccattasaññāpahānakiccasādhanavasena ca pavattito catudhā bhedo hoti. Etāni pubbabhāge nānācittesu labbhanti, maggakkhaṇe pana ekāyeva sati cattāri nāmāni labhati.
सम्मप्पधानेसु पदहन्ति एतेनाति पधानं, सोभनं पधानं सम्मप्पधानं। सम्मा वा पदहन्ति एतेनाति सम्मप्पधानं, सोभनं वा तं किलेसविरूपत्तविरहतो पधानञ्च हितसुखनिप्फादकत्तेन सेट्ठभावावहनतो पधानभावकरणतो वा सम्मप्पधानं। वीरियस्सेतं अधिवचनं। उप्पन्नानुप्पन्नानं अनुप्पन्नुप्पन्नानञ्च अकुसलकुसलानं धम्मानं पहानानुप्पत्तिउप्पादट्ठितिकिच्चसाधनवसेन पवत्तितो पनस्स चतुधा भेदो होति। एतानिपि पुब्बभागे नानाचित्तेसु लब्भन्ति, मग्गक्खणे पन एकमेव वीरियं चत्तारि नामानि लभति। पदहनट्ठोति उस्साहनट्ठो। पधानट्ठोतिपि पाठो, सोयेवत्थो।
Sammappadhānesu padahanti etenāti padhānaṃ, sobhanaṃ padhānaṃ sammappadhānaṃ. Sammā vā padahanti etenāti sammappadhānaṃ, sobhanaṃ vā taṃ kilesavirūpattavirahato padhānañca hitasukhanipphādakattena seṭṭhabhāvāvahanato padhānabhāvakaraṇato vā sammappadhānaṃ. Vīriyassetaṃ adhivacanaṃ. Uppannānuppannānaṃ anuppannuppannānañca akusalakusalānaṃ dhammānaṃ pahānānuppattiuppādaṭṭhitikiccasādhanavasena pavattito panassa catudhā bhedo hoti. Etānipi pubbabhāge nānācittesu labbhanti, maggakkhaṇe pana ekameva vīriyaṃ cattāri nāmāni labhati. Padahanaṭṭhoti ussāhanaṭṭho. Padhānaṭṭhotipi pāṭho, soyevattho.
इद्धिपादानन्ति एत्थ छन्दवीरियचित्तवीमंसासु एकेको इज्झतीति इद्धि, समिज्झति निप्फज्जतीति अत्थो। इज्झन्ति वा एताय सत्ता इद्धा वुद्धा उक्कंसगता होन्तीति इद्धि, पठमेनत्थेन इद्धि एव पादो इद्धिपादो, इद्धिकोट्ठासोति अत्थो। दुतियेनत्थेन इद्धिया पादोति इद्धिपादो। पादोति पतिट्ठा, अधिगमूपायोति अत्थो। तेन हि यस्मा उपरूपरि विसेससङ्खातं इद्धिं पज्जन्ति पापुणन्ति, तस्मा पादोति वुच्चति। एते छन्दादयो पुब्बभागे अधिपतिवसेन नानाचित्तेसु लब्भन्ति, मग्गक्खणे पन सहेव लब्भन्ति। इज्झनट्ठोति निप्फज्जनट्ठो पतिट्ठानट्ठो वा। सच्चानन्ति चतुन्नं अरियसच्चानं। तथट्ठोति यथासभावट्ठो। इमानि अट्ठ विस्सज्जनानि लोकियलोकुत्तरमिस्सकानि। पयोगानन्ति चतुन्नं अरियमग्गपयोगानं। पटिप्पस्सद्धट्ठोति चतुन्नं अरियफलानं पटिप्पस्सद्धट्ठो। मग्गपयोगो हि फलक्खणे पटिप्पस्सद्धो होति निट्ठितकिच्चत्ता। मग्गपयोगानं फलोदयेन पटिप्पस्सद्धभावो वा। फलानं सच्छिकिरियट्ठोति अरियफलानं पच्चवेक्खणवसेन पच्चक्खकरणट्ठो। आरम्मणसच्छिकिरिया वुत्ता होति, फलक्खणे पटिलाभसच्छिकिरिया वा। वितक्कादीनि पञ्च विस्सज्जनानि झानङ्गवसेन निद्दिट्ठानि। वितक्कनं वितक्को, ऊहनन्ति वुत्तं होति। विचरणं विचारो, अनुसञ्चरणन्ति वुत्तं होति। उपविचारट्ठोति अनुमज्जनट्ठो। अभिसन्दनट्ठोति तेमनट्ठो समाधिवसेन चित्तस्स एकग्गट्ठो।
Iddhipādānanti ettha chandavīriyacittavīmaṃsāsu ekeko ijjhatīti iddhi, samijjhati nipphajjatīti attho. Ijjhanti vā etāya sattā iddhā vuddhā ukkaṃsagatā hontīti iddhi, paṭhamenatthena iddhi eva pādo iddhipādo, iddhikoṭṭhāsoti attho. Dutiyenatthena iddhiyā pādoti iddhipādo. Pādoti patiṭṭhā, adhigamūpāyoti attho. Tena hi yasmā uparūpari visesasaṅkhātaṃ iddhiṃ pajjanti pāpuṇanti, tasmā pādoti vuccati. Ete chandādayo pubbabhāge adhipativasena nānācittesu labbhanti, maggakkhaṇe pana saheva labbhanti. Ijjhanaṭṭhoti nipphajjanaṭṭho patiṭṭhānaṭṭho vā. Saccānanti catunnaṃ ariyasaccānaṃ. Tathaṭṭhoti yathāsabhāvaṭṭho. Imāni aṭṭha vissajjanāni lokiyalokuttaramissakāni. Payogānanti catunnaṃ ariyamaggapayogānaṃ. Paṭippassaddhaṭṭhoti catunnaṃ ariyaphalānaṃ paṭippassaddhaṭṭho. Maggapayogo hi phalakkhaṇe paṭippassaddho hoti niṭṭhitakiccattā. Maggapayogānaṃ phalodayena paṭippassaddhabhāvo vā. Phalānaṃ sacchikiriyaṭṭhoti ariyaphalānaṃ paccavekkhaṇavasena paccakkhakaraṇaṭṭho. Ārammaṇasacchikiriyā vuttā hoti, phalakkhaṇe paṭilābhasacchikiriyā vā. Vitakkādīni pañca vissajjanāni jhānaṅgavasena niddiṭṭhāni. Vitakkanaṃ vitakko, ūhananti vuttaṃ hoti. Vicaraṇaṃ vicāro, anusañcaraṇanti vuttaṃ hoti. Upavicāraṭṭhoti anumajjanaṭṭho. Abhisandanaṭṭhoti temanaṭṭho samādhivasena cittassa ekaggaṭṭho.
आवज्जनादीनि पञ्चदस विस्सज्जनानि पकिण्णकवसेन निद्दिट्ठानि। पञ्चद्वारमनोद्वारेसु भवङ्गारम्मणतो अञ्ञारम्मणे चित्तसन्तानं नमेन्तानं द्विन्नं चित्तानं आवज्जनट्ठो। विञ्ञाणस्स विजाननट्ठो। पञ्ञाय पजाननट्ठो। सञ्ञाय सञ्जाननट्ठो। समाधिस्स एकोदट्ठो। दुतियज्झानस्मिञ्हि समाधि एको उदेतीति एकोदीति वुच्चति, वितक्कविचारेहि अनज्झारुळ्हत्ता अग्गो सेट्ठो हुत्वा उप्पज्जतीति अत्थो। सेट्ठोपि हि लोके एकोति वुच्चति। वितक्कविचारविरहितो वा एको असहायो हुत्वा उदेतीतिपि वट्टति। सब्बोपि वा कुसलसमाधि नीवरणादीनं उद्धच्चस्सेव वा पटिपक्खत्ता तेहि अनज्झारुळ्होति अग्गो हुत्वा उदेतीति वा तेहि विरहितोति असहायो हुत्वा उदेतीति वा एकोदीति युज्जति। अभिञ्ञाय ञातट्ठोति ञातपरिञ्ञाय सभावजाननट्ठो। परिञ्ञाय तीरणट्ठोति तीरणपरिञ्ञाय अनिच्चादितो उपपरिक्खणट्ठो। पहानस्स परिच्चागट्ठोति पहानपरिञ्ञाय पटिपक्खपजहनट्ठो। समप्पवत्ताय भावनाय एकरसट्ठो। फस्सनट्ठोति फुसनट्ठो विन्दनट्ठो। पीळाभारवहनादिना खन्धट्ठो। सुञ्ञादिना धातुट्ठो। सकसकमरियादायतनादिना आयतनट्ठो। पच्चयेहि सङ्गम्म कतवसेन सङ्खतट्ठो। तब्बिपरीतेन असङ्खतट्ठो।
Āvajjanādīni pañcadasa vissajjanāni pakiṇṇakavasena niddiṭṭhāni. Pañcadvāramanodvāresu bhavaṅgārammaṇato aññārammaṇe cittasantānaṃ namentānaṃ dvinnaṃ cittānaṃ āvajjanaṭṭho. Viññāṇassa vijānanaṭṭho. Paññāya pajānanaṭṭho. Saññāya sañjānanaṭṭho. Samādhissa ekodaṭṭho. Dutiyajjhānasmiñhi samādhi eko udetīti ekodīti vuccati, vitakkavicārehi anajjhāruḷhattā aggo seṭṭho hutvā uppajjatīti attho. Seṭṭhopi hi loke ekoti vuccati. Vitakkavicāravirahito vā eko asahāyo hutvā udetītipi vaṭṭati. Sabbopi vā kusalasamādhi nīvaraṇādīnaṃ uddhaccasseva vā paṭipakkhattā tehi anajjhāruḷhoti aggo hutvā udetīti vā tehi virahitoti asahāyo hutvā udetīti vā ekodīti yujjati. Abhiññāya ñātaṭṭhoti ñātapariññāya sabhāvajānanaṭṭho. Pariññāya tīraṇaṭṭhoti tīraṇapariññāya aniccādito upaparikkhaṇaṭṭho. Pahānassa pariccāgaṭṭhoti pahānapariññāya paṭipakkhapajahanaṭṭho. Samappavattāya bhāvanāya ekarasaṭṭho. Phassanaṭṭhoti phusanaṭṭho vindanaṭṭho. Pīḷābhāravahanādinā khandhaṭṭho. Suññādinā dhātuṭṭho. Sakasakamariyādāyatanādinā āyatanaṭṭho. Paccayehi saṅgamma katavasena saṅkhataṭṭho. Tabbiparītena asaṅkhataṭṭho.
१४. चित्तट्ठादीनि पञ्चदस विस्सज्जनानि चित्तसम्बन्धेन निद्दिट्ठानि। चित्तट्ठोति एत्थ आरम्मणं चिन्तेतीति चित्तं, विजानातीति अत्थो। यं पनेत्थ जवनं होति, तं जवनवीथिवसेन अत्तनो सन्तानं चिनोतीतिपि चित्तं, यं विपाकं होति, तं कम्मकिलेसेहि चितन्तिपि चित्तं, सब्बम्पि यथानुरूपं चित्तताय चित्तं, चित्तकरणताय चित्तं, यं वट्टस्स पच्चयो होति, तं संसारदुक्खं चिनोतीतिपि चित्तं। एवं आरम्मणे चित्ततादितो चित्तट्ठो। चित्तुप्पादने फलुप्पादने वा नास्स अन्तरमत्थीति अनन्तरं, अनन्तरस्स भावो आनन्तरियं, चित्तस्स आनन्तरियं चित्तानन्तरियं, सो चित्तानन्तरियट्ठो। अरहतो चुतिचित्तं वज्जेत्वा यस्स कस्सचि समनन्तरनिरुद्धस्स चित्तस्स अनन्तरचित्तुप्पादने समत्थभावो मग्गचित्तस्स अनन्तरं फलुप्पादने समत्थभावोति अधिप्पायो। चित्तस्स वुट्ठानट्ठोति गोत्रभुचित्तस्स निमित्ततो, मग्गचित्तस्स निमित्तपवत्ततो वुट्ठानट्ठो। चित्तस्स विवट्टनट्ठोति तस्सेव चित्तद्वयस्स यथावुत्ततो वुट्ठितस्स निब्बाने विवट्टनट्ठो। चित्तस्स हेतुट्ठोति चित्तस्स हेतुपच्चयभूतानं नवन्नं हेतूनं हेतुट्ठो। चित्तस्स पच्चयट्ठोति चित्तस्स वत्थारम्मणादीनं अनेकेसं पच्चयानं पच्चयट्ठो। चित्तस्स वत्थुट्ठोति चित्तस्स वत्थुभूतानं चक्खुसोतघानजिव्हाकायहदयवत्थूनं वत्थुट्ठो। चित्तस्स भूमट्ठोति चित्तस्स उप्पत्तिदेसवसेन कामावचरादिभूमिअत्थो। चित्तस्स आरम्मणट्ठोति रूपादिआरम्मणट्ठो। परिचितस्सारम्मणस्स सञ्चरणट्ठानट्ठेन गोचरट्ठो। उपरि वुत्तविञ्ञाणचरियावसेन चरियट्ठो। अथ वा पयोगसमुदाचारट्ठो चरियट्ठो। चित्तस्स गमनाभावेपि दूरसन्तिकारम्मणगहणवसेन गतट्ठो। अभिनीहारट्ठोति गहितारम्मणतो अञ्ञारम्मणमनसिकारत्थं चित्तस्स अभिनीहरणट्ठो। चित्तस्स निय्यानट्ठोति मग्गचित्तस्स वट्टतो निय्यानट्ठो। ‘‘नेक्खम्मं पटिलद्धस्स कामच्छन्दतो चित्तं निस्सटं होती’’तिआदिना (पटि॰ म॰ १.२४, १९१ थोकं विसदिसं) नयेन चित्तस्स निस्सरणट्ठो।
14.Cittaṭṭhādīni pañcadasa vissajjanāni cittasambandhena niddiṭṭhāni. Cittaṭṭhoti ettha ārammaṇaṃ cintetīti cittaṃ, vijānātīti attho. Yaṃ panettha javanaṃ hoti, taṃ javanavīthivasena attano santānaṃ cinotītipi cittaṃ, yaṃ vipākaṃ hoti, taṃ kammakilesehi citantipi cittaṃ, sabbampi yathānurūpaṃ cittatāya cittaṃ, cittakaraṇatāya cittaṃ, yaṃ vaṭṭassa paccayo hoti, taṃ saṃsāradukkhaṃ cinotītipi cittaṃ. Evaṃ ārammaṇe cittatādito cittaṭṭho. Cittuppādane phaluppādane vā nāssa antaramatthīti anantaraṃ, anantarassa bhāvo ānantariyaṃ, cittassa ānantariyaṃ cittānantariyaṃ, so cittānantariyaṭṭho. Arahato cuticittaṃ vajjetvā yassa kassaci samanantaraniruddhassa cittassa anantaracittuppādane samatthabhāvo maggacittassa anantaraṃ phaluppādane samatthabhāvoti adhippāyo. Cittassa vuṭṭhānaṭṭhoti gotrabhucittassa nimittato, maggacittassa nimittapavattato vuṭṭhānaṭṭho. Cittassa vivaṭṭanaṭṭhoti tasseva cittadvayassa yathāvuttato vuṭṭhitassa nibbāne vivaṭṭanaṭṭho. Cittassa hetuṭṭhoti cittassa hetupaccayabhūtānaṃ navannaṃ hetūnaṃ hetuṭṭho. Cittassa paccayaṭṭhoti cittassa vatthārammaṇādīnaṃ anekesaṃ paccayānaṃ paccayaṭṭho. Cittassa vatthuṭṭhoti cittassa vatthubhūtānaṃ cakkhusotaghānajivhākāyahadayavatthūnaṃ vatthuṭṭho. Cittassa bhūmaṭṭhoti cittassa uppattidesavasena kāmāvacarādibhūmiattho. Cittassa ārammaṇaṭṭhoti rūpādiārammaṇaṭṭho. Paricitassārammaṇassa sañcaraṇaṭṭhānaṭṭhena gocaraṭṭho. Upari vuttaviññāṇacariyāvasena cariyaṭṭho. Atha vā payogasamudācāraṭṭho cariyaṭṭho. Cittassa gamanābhāvepi dūrasantikārammaṇagahaṇavasena gataṭṭho. Abhinīhāraṭṭhoti gahitārammaṇato aññārammaṇamanasikāratthaṃ cittassa abhinīharaṇaṭṭho. Cittassa niyyānaṭṭhoti maggacittassa vaṭṭato niyyānaṭṭho. ‘‘Nekkhammaṃ paṭiladdhassa kāmacchandato cittaṃ nissaṭaṃ hotī’’tiādinā (paṭi. ma. 1.24, 191 thokaṃ visadisaṃ) nayena cittassa nissaraṇaṭṭho.
१५. एकत्तादीनि द्वाचत्तालीस विस्सज्जनानि एकत्तसम्बन्धेन निद्दिट्ठानि। एकत्तेति आरम्मणेकत्ते, एकारम्मणेति अत्थो। पठमज्झानवसेन पक्खन्दनट्ठो। दुतियज्झानवसेन पसीदनट्ठो। ततियज्झानवसेन सन्तिट्ठनट्ठो। चतुत्थज्झानवसेन मुच्चनट्ठो। पच्चवेक्खणवसेन एतं सन्तन्ति पस्सनट्ठो। यानीकतट्ठादयो पञ्च समाधिस्स वसीभावविसेसा। यानीकतट्ठोति युत्तयानसदिसकतट्ठो। वत्थुकतट्ठोति पतिट्ठट्ठेन वत्थु विय कतट्ठो। अनुट्ठितट्ठोति पच्चुपट्ठितट्ठो। परिचितट्ठोति समन्ततो चितट्ठो। सुसमारद्धट्ठोति सुट्ठु समारद्धट्ठो , सुकतट्ठोति अत्थो। आवज्जनसमापज्जनअधिट्ठानवुट्ठानपच्चवेक्खणवसितावसेन वा पटिपाटिया पञ्च पदानि योजेतब्बानि। कसिणादिआरम्मणभावनाय सिखाप्पत्तकाले चित्तचेतसिकानं परिग्गहपरिवारपरिपूरट्ठो। तेसंयेव सम्मा समाहितत्ता एकारम्मणे समोसरणेन समोधानट्ठो। तेसंयेव बलप्पत्तिया आरम्मणं अभिभवित्वा पतिट्ठानवसेन अधिट्ठानट्ठो। समथस्स विपस्सनाय वा आदितो, आदरेन वा सेवनवसेन आसेवनट्ठो। वड्ढनवसेन भावनट्ठो । पुनप्पुनं करणवसेन बहुलीकम्मट्ठो। बहुलीकतस्स सुट्ठु समुट्ठितवसेन सुसमुग्गतट्ठो। सुसमुग्गतस्स पच्चनीकेहि सुट्ठु विमुत्तिवसेन आरम्मणे च सुट्ठु अधिमुत्तिवसेन सुविमुत्तट्ठो।
15.Ekattādīni dvācattālīsa vissajjanāni ekattasambandhena niddiṭṭhāni. Ekatteti ārammaṇekatte, ekārammaṇeti attho. Paṭhamajjhānavasena pakkhandanaṭṭho. Dutiyajjhānavasena pasīdanaṭṭho. Tatiyajjhānavasena santiṭṭhanaṭṭho. Catutthajjhānavasena muccanaṭṭho. Paccavekkhaṇavasena etaṃ santanti passanaṭṭho. Yānīkataṭṭhādayo pañca samādhissa vasībhāvavisesā. Yānīkataṭṭhoti yuttayānasadisakataṭṭho. Vatthukataṭṭhoti patiṭṭhaṭṭhena vatthu viya kataṭṭho. Anuṭṭhitaṭṭhoti paccupaṭṭhitaṭṭho. Paricitaṭṭhoti samantato citaṭṭho. Susamāraddhaṭṭhoti suṭṭhu samāraddhaṭṭho , sukataṭṭhoti attho. Āvajjanasamāpajjanaadhiṭṭhānavuṭṭhānapaccavekkhaṇavasitāvasena vā paṭipāṭiyā pañca padāni yojetabbāni. Kasiṇādiārammaṇabhāvanāya sikhāppattakāle cittacetasikānaṃ pariggahaparivāraparipūraṭṭho. Tesaṃyeva sammā samāhitattā ekārammaṇe samosaraṇena samodhānaṭṭho. Tesaṃyeva balappattiyā ārammaṇaṃ abhibhavitvā patiṭṭhānavasena adhiṭṭhānaṭṭho. Samathassa vipassanāya vā ādito, ādarena vā sevanavasena āsevanaṭṭho. Vaḍḍhanavasena bhāvanaṭṭho. Punappunaṃ karaṇavasena bahulīkammaṭṭho. Bahulīkatassa suṭṭhu samuṭṭhitavasena susamuggataṭṭho. Susamuggatassa paccanīkehi suṭṭhu vimuttivasena ārammaṇe ca suṭṭhu adhimuttivasena suvimuttaṭṭho.
बुज्झनट्ठादीनि चत्तारि पदानि बोज्झङ्गवसेन वुत्तानि। सोतापत्तिमग्गबोज्झङ्गानं बुज्झनट्ठो। सकदागामिमग्गबोज्झङ्गानं अनुबुज्झनट्ठो। अनागामिमग्गबोज्झङ्गानं पटिबुज्झनट्ठो। अरहत्तमग्गबोज्झङ्गानं सम्बुज्झनट्ठो। विपस्सनाबोज्झङ्गानं वा बुज्झनट्ठो। दस्सनमग्गबोज्झङ्गानं अनुबुज्झनट्ठो। भावनामग्गबोज्झङ्गानं पटिबुज्झनट्ठो। फलबोज्झङ्गानं सम्बुज्झनट्ठो। यथावुत्तनयेनेव बोज्झङ्गानं तस्स तस्स पुग्गलस्स बोधनादिकरणेन बोधनट्ठादयो चत्तारो अत्था वेदितब्बा। यथावुत्तानंयेव बोज्झङ्गानं बुज्झनट्ठेन ‘‘बोधो’’ति लद्धनामस्स पुग्गलस्स पक्खे भवत्ता बोधिपक्खिया नाम। तेसं यथावुत्तानंयेव बोधिपक्खियट्ठादयो चत्तारो अत्था वेदितब्बा। विपस्सनापञ्ञावसेन जोतनट्ठो। कमतो चतुमग्गपञ्ञावसेन उज्जोतनानुज्जोतनपटिज्जोतनसञ्जोतनट्ठो। कमतो चतुमग्गपञ्ञावसेन वा जोतनट्ठादयो, फलपञ्ञावसेन सञ्जोतनट्ठो वेदितब्बो।
Bujjhanaṭṭhādīni cattāri padāni bojjhaṅgavasena vuttāni. Sotāpattimaggabojjhaṅgānaṃ bujjhanaṭṭho. Sakadāgāmimaggabojjhaṅgānaṃ anubujjhanaṭṭho. Anāgāmimaggabojjhaṅgānaṃ paṭibujjhanaṭṭho. Arahattamaggabojjhaṅgānaṃ sambujjhanaṭṭho. Vipassanābojjhaṅgānaṃ vā bujjhanaṭṭho. Dassanamaggabojjhaṅgānaṃ anubujjhanaṭṭho. Bhāvanāmaggabojjhaṅgānaṃ paṭibujjhanaṭṭho. Phalabojjhaṅgānaṃ sambujjhanaṭṭho. Yathāvuttanayeneva bojjhaṅgānaṃ tassa tassa puggalassa bodhanādikaraṇena bodhanaṭṭhādayo cattāro atthā veditabbā. Yathāvuttānaṃyeva bojjhaṅgānaṃ bujjhanaṭṭhena ‘‘bodho’’ti laddhanāmassa puggalassa pakkhe bhavattā bodhipakkhiyā nāma. Tesaṃ yathāvuttānaṃyeva bodhipakkhiyaṭṭhādayo cattāro atthā veditabbā. Vipassanāpaññāvasena jotanaṭṭho. Kamato catumaggapaññāvasena ujjotanānujjotanapaṭijjotanasañjotanaṭṭho. Kamato catumaggapaññāvasena vā jotanaṭṭhādayo, phalapaññāvasena sañjotanaṭṭho veditabbo.
१६. पतापनट्ठादीनि अट्ठारस विस्सज्जनानि अरियमग्गवसेन निद्दिट्ठानि। अरियमग्गो हि यस्सुप्पज्जति, तं पतापेति पभासेति विरोचापेतीति पतापनो, तस्स पतापनट्ठो। तस्सेव अतिपभस्सरभावेन सयं विरोचनट्ठो। किलेसानं विसोसनेन सन्तापनट्ठो। अमलनिब्बानारम्मणत्ता अमलट्ठो। सम्पयुत्तमलाभावेन विमलट्ठो। आरम्मणकरणमलाभावे निम्मलट्ठो। अथ वा सोतापत्तिमग्गस्स अमलट्ठो। सकदागामिअनागामिमग्गानं विमलट्ठो। अरहत्तमग्गस्स निम्मलट्ठो। अथ वा सावकमग्गस्स अमलट्ठो। पच्चेकबुद्धमग्गस्स विमलट्ठो। सम्मासम्बुद्धमग्गस्स निम्मलट्ठो। किलेसविसमाभावेन समट्ठो। ‘‘सम्मा मानाभिसमया’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२८; अ॰ नि॰ ३.३३; ५.२००) विय किलेसप्पहानट्ठेन समयट्ठो। विक्खम्भनतदङ्गसमुच्छेदपटिप्पस्सद्धिनिस्सरणसङ्खातेसु पञ्चसु विवेकेसु समुच्छेदविवेकत्ता विवेकट्ठो, विनाभावट्ठो। निस्सरणविवेके निब्बाने चरणतो विवेकचरियट्ठो। पञ्चसु विरागेसु समुच्छेदविरागत्ता विरागट्ठो, विरज्जनट्ठो। निस्सरणविरागे निब्बाने चरणतो विरागचरियट्ठो। पञ्चसु निरोधेसु समुच्छेदनिरोधत्ता निरोधट्ठो। दुक्खनिरोधे निब्बाने चरणतो निरोधचरियट्ठो। परिच्चागपक्खन्दनवोसग्गत्ता वोसग्गट्ठो। अरियमग्गो हि समुच्छेदवसेन किलेसप्पहानतो परिच्चागवोसग्गो, आरम्मणकरणेन निब्बानपक्खन्दनतो पक्खन्दनवोसग्गो च। विपस्सना पन तदङ्गवसेन किलेसप्पहानतो परिच्चागवोसग्गो, तन्निन्नभावेन निब्बानपक्खन्दनतो पक्खन्दनवोसग्गो। न सो इध अधिप्पेतो। वोसग्गभावेन चरणतो वोसग्गचरियट्ठो। पञ्चसु विमुत्तीसु समुच्छेदविमुत्तित्ता विमुत्तट्ठो। निस्सरणविमुत्तियं चरणतो विमुत्तिचरियट्ठो।
16.Patāpanaṭṭhādīni aṭṭhārasa vissajjanāni ariyamaggavasena niddiṭṭhāni. Ariyamaggo hi yassuppajjati, taṃ patāpeti pabhāseti virocāpetīti patāpano, tassa patāpanaṭṭho. Tasseva atipabhassarabhāvena sayaṃ virocanaṭṭho. Kilesānaṃ visosanena santāpanaṭṭho. Amalanibbānārammaṇattā amalaṭṭho. Sampayuttamalābhāvena vimalaṭṭho. Ārammaṇakaraṇamalābhāve nimmalaṭṭho. Atha vā sotāpattimaggassa amalaṭṭho. Sakadāgāmianāgāmimaggānaṃ vimalaṭṭho. Arahattamaggassa nimmalaṭṭho. Atha vā sāvakamaggassa amalaṭṭho. Paccekabuddhamaggassa vimalaṭṭho. Sammāsambuddhamaggassa nimmalaṭṭho. Kilesavisamābhāvena samaṭṭho. ‘‘Sammā mānābhisamayā’’tiādīsu (ma. ni. 1.28; a. ni. 3.33; 5.200) viya kilesappahānaṭṭhena samayaṭṭho. Vikkhambhanatadaṅgasamucchedapaṭippassaddhinissaraṇasaṅkhātesu pañcasu vivekesu samucchedavivekattā vivekaṭṭho, vinābhāvaṭṭho. Nissaraṇaviveke nibbāne caraṇato vivekacariyaṭṭho. Pañcasu virāgesu samucchedavirāgattā virāgaṭṭho, virajjanaṭṭho. Nissaraṇavirāge nibbāne caraṇato virāgacariyaṭṭho. Pañcasu nirodhesu samucchedanirodhattā nirodhaṭṭho. Dukkhanirodhe nibbāne caraṇato nirodhacariyaṭṭho. Pariccāgapakkhandanavosaggattā vosaggaṭṭho. Ariyamaggo hi samucchedavasena kilesappahānato pariccāgavosaggo, ārammaṇakaraṇena nibbānapakkhandanato pakkhandanavosaggo ca. Vipassanā pana tadaṅgavasena kilesappahānato pariccāgavosaggo, tanninnabhāvena nibbānapakkhandanato pakkhandanavosaggo. Na so idha adhippeto. Vosaggabhāvena caraṇato vosaggacariyaṭṭho. Pañcasu vimuttīsu samucchedavimuttittā vimuttaṭṭho. Nissaraṇavimuttiyaṃ caraṇato vimutticariyaṭṭho.
छन्दवीरियचित्तवीमंसासङ्खातेसु चतूसु इद्धिपादेसु एकेकइद्धिपादवसेन दस दस कत्वा चतुरिद्धिपादवसेन छन्दट्ठादीनि चत्तालीस विस्सज्जनानि निद्दिट्ठानि। कत्तुकम्यतट्ठो छन्दट्ठो। छन्दं सीसं कत्वा भावनारम्भकाले मूलट्ठो। सहजातानं पतिट्ठाभावेन पादट्ठो। पदट्ठोति वा पाठो। इद्धिपादत्ता अधिपतिभावेन पधानट्ठो। पयोगकाले इज्झनट्ठो। सद्धासम्पयोगेन अधिमोक्खट्ठो। वीरियसम्पयोगेन पग्गहट्ठो। सतिसम्पयोगेन उपट्ठानट्ठो। समाधिसम्पयोगेन अविक्खेपट्ठो। पञ्ञासम्पयोगेन दस्सनट्ठो। पग्गहट्ठो वीरियट्ठो। वीरियं सीसं कत्वा भावनारम्भकाले मूलट्ठो। सयं वीरियत्ता पग्गहट्ठो। चिन्तनट्ठादिको चित्तट्ठो। चित्तं सीसं कत्वा भावनारम्भकाले मूलट्ठो। उपपरिक्खनट्ठो वीमंसट्ठो। वीमंसं सीसं कत्वा भावनारम्भकाले मूलट्ठो। सयं वीमंसत्ता दस्सनट्ठो।
Chandavīriyacittavīmaṃsāsaṅkhātesu catūsu iddhipādesu ekekaiddhipādavasena dasa dasa katvā caturiddhipādavasena chandaṭṭhādīni cattālīsa vissajjanāni niddiṭṭhāni. Kattukamyataṭṭho chandaṭṭho. Chandaṃ sīsaṃ katvā bhāvanārambhakāle mūlaṭṭho. Sahajātānaṃ patiṭṭhābhāvena pādaṭṭho. Padaṭṭhoti vā pāṭho. Iddhipādattā adhipatibhāvena padhānaṭṭho. Payogakāle ijjhanaṭṭho. Saddhāsampayogena adhimokkhaṭṭho. Vīriyasampayogena paggahaṭṭho. Satisampayogena upaṭṭhānaṭṭho. Samādhisampayogena avikkhepaṭṭho. Paññāsampayogena dassanaṭṭho. Paggahaṭṭho vīriyaṭṭho. Vīriyaṃ sīsaṃ katvā bhāvanārambhakāle mūlaṭṭho. Sayaṃ vīriyattā paggahaṭṭho. Cintanaṭṭhādiko cittaṭṭho. Cittaṃ sīsaṃ katvā bhāvanārambhakāle mūlaṭṭho. Upaparikkhanaṭṭho vīmaṃsaṭṭho. Vīmaṃsaṃ sīsaṃ katvā bhāvanārambhakāle mūlaṭṭho. Sayaṃ vīmaṃsattā dassanaṭṭho.
१७. दुक्खस्स पीळनट्ठोतिआदीनि सोळस विस्सज्जनानि सच्चानं तथलक्खणवसेन निद्दिट्ठानि। दुक्खदस्सनेनेव पीळनट्ठो। दुक्खायूहनसमुदयदस्सनेन सङ्खतट्ठो। सब्बकिलेससन्तापहरसुसीतलमग्गदस्सनेन सन्तापट्ठो। अविपरिणामधम्मनिरोधदस्सनेन विपरिणामट्ठो। समुदयदस्सनेनेव आयूहनट्ठो। समुदयायूहितदुक्खदस्सनेन निदानट्ठो। विसञ्ञोगभूतनिरोधदस्सनेन सञ्ञोगट्ठो। निय्यानभूतमग्गदस्सनेन पलिबोधट्ठो। निरोधदस्सनेनेव निस्सरणट्ठो। अविवेकभूतसमुदयदस्सनेन विवेकट्ठो। सङ्खतभूतमग्गदस्सनेन असङ्खतट्ठो। विसभूतदुक्खदस्सनेन अमतट्ठो। मग्गदस्सनेनेव निय्यानट्ठो। निब्बानसम्पत्तिया अहेतुभूतसमुदयदस्सनेन हेतुट्ठो। सुदुद्दसनिरोधदस्सनेन दस्सनट्ठो। कपणजनसदिसदुक्खदस्सनेन उळारकुलसदिसो आधिपतेय्यट्ठो पातुभवतीति। एवं तंतंसच्चदस्सनेन तदञ्ञसच्चदस्सनेन च एकेकस्स सच्चस्स चत्तारो चत्तारो लक्खणट्ठा वुत्ता।
17.Dukkhassa pīḷanaṭṭhotiādīni soḷasa vissajjanāni saccānaṃ tathalakkhaṇavasena niddiṭṭhāni. Dukkhadassaneneva pīḷanaṭṭho. Dukkhāyūhanasamudayadassanena saṅkhataṭṭho. Sabbakilesasantāpaharasusītalamaggadassanena santāpaṭṭho. Avipariṇāmadhammanirodhadassanena vipariṇāmaṭṭho. Samudayadassaneneva āyūhanaṭṭho. Samudayāyūhitadukkhadassanena nidānaṭṭho. Visaññogabhūtanirodhadassanena saññogaṭṭho. Niyyānabhūtamaggadassanena palibodhaṭṭho. Nirodhadassaneneva nissaraṇaṭṭho. Avivekabhūtasamudayadassanena vivekaṭṭho. Saṅkhatabhūtamaggadassanena asaṅkhataṭṭho. Visabhūtadukkhadassanena amataṭṭho. Maggadassaneneva niyyānaṭṭho. Nibbānasampattiyā ahetubhūtasamudayadassanena hetuṭṭho. Sududdasanirodhadassanena dassanaṭṭho. Kapaṇajanasadisadukkhadassanena uḷārakulasadiso ādhipateyyaṭṭho pātubhavatīti. Evaṃ taṃtaṃsaccadassanena tadaññasaccadassanena ca ekekassa saccassa cattāro cattāro lakkhaṇaṭṭhā vuttā.
तथट्ठादीनि द्वादस विस्सज्जनानि सब्बधम्मसङ्गाहकद्वादसपदवसेन निद्दिट्ठानि। तथट्ठोति यथासभावट्ठो। अनत्तट्ठोति अत्तविरहितट्ठो। सच्चट्ठोति अविसंवादनट्ठो। पटिवेधट्ठोति पटिविज्झितब्बट्ठो। अभिजाननट्ठोति अभिजानितब्बट्ठो। परिजाननट्ठोति ञाततीरणपरिञ्ञाय परिजानितब्बट्ठो। धम्मट्ठोति सभावधारणादिअत्थो। धातुट्ठोति सुञ्ञादिअत्थो। ञातट्ठोति जानितुं सक्कुणेय्यट्ठो। सच्छिकिरियट्ठोति सच्छिकातब्बट्ठो। फस्सनट्ठोति ञाणेन फुसितब्बट्ठो। अभिसमयट्ठोति पच्चवेक्खणञाणेन अभिसम्मागन्तब्बट्ठो, ञाणेन पटिलभितब्बट्ठो वा। पटिलाभोपि हि ‘‘अत्थाभिसमया धीरो’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ १.१३०) विय अभिसमयोति वुच्चति।
Tathaṭṭhādīni dvādasa vissajjanāni sabbadhammasaṅgāhakadvādasapadavasena niddiṭṭhāni. Tathaṭṭhoti yathāsabhāvaṭṭho. Anattaṭṭhoti attavirahitaṭṭho. Saccaṭṭhoti avisaṃvādanaṭṭho. Paṭivedhaṭṭhoti paṭivijjhitabbaṭṭho. Abhijānanaṭṭhoti abhijānitabbaṭṭho. Parijānanaṭṭhoti ñātatīraṇapariññāya parijānitabbaṭṭho. Dhammaṭṭhoti sabhāvadhāraṇādiattho. Dhātuṭṭhoti suññādiattho. Ñātaṭṭhoti jānituṃ sakkuṇeyyaṭṭho. Sacchikiriyaṭṭhoti sacchikātabbaṭṭho. Phassanaṭṭhoti ñāṇena phusitabbaṭṭho. Abhisamayaṭṭhoti paccavekkhaṇañāṇena abhisammāgantabbaṭṭho, ñāṇena paṭilabhitabbaṭṭho vā. Paṭilābhopi hi ‘‘atthābhisamayā dhīro’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.130) viya abhisamayoti vuccati.
१८. नेक्खम्मादीनि सत्त विस्सज्जनानि उपचारज्झानवसेन निद्दिट्ठानि। नेक्खम्मन्ति कामच्छन्दस्स पटिपक्खो अलोभो। आलोकसञ्ञाति थिनमिद्धस्स पटिपक्खे आलोकनिमित्ते सञ्ञा। अविक्खेपोति उद्धच्चस्स पटिपक्खो समाधि। धम्मववत्थानन्ति विचिकिच्छाय पटिपक्खं ञाणं। ञाणन्ति अविज्जाय पटिपक्खं ञाणं। पामोज्जन्ति अरतिपटिपक्खा पीति। पठमज्झानादीनि अट्ठ विस्सज्जनानि रूपारूपसमापत्तिवसेन निद्दिट्ठानि। हेट्ठा पन रूपसमापत्तिअनन्तरं रूपज्झानसम्बन्धेन चत्तारो ब्रह्मविहारा निद्दिट्ठा।
18. Nekkhammādīni satta vissajjanāni upacārajjhānavasena niddiṭṭhāni. Nekkhammanti kāmacchandassa paṭipakkho alobho. Ālokasaññāti thinamiddhassa paṭipakkhe ālokanimitte saññā. Avikkhepoti uddhaccassa paṭipakkho samādhi. Dhammavavatthānanti vicikicchāya paṭipakkhaṃ ñāṇaṃ. Ñāṇanti avijjāya paṭipakkhaṃ ñāṇaṃ. Pāmojjanti aratipaṭipakkhā pīti. Paṭhamajjhānādīni aṭṭha vissajjanāni rūpārūpasamāpattivasena niddiṭṭhāni. Heṭṭhā pana rūpasamāpattianantaraṃ rūpajjhānasambandhena cattāro brahmavihārā niddiṭṭhā.
अनिच्चानुपस्सनादीनि लोकुत्तरमग्गस्स पुब्बभागे अट्ठारसमहाविपस्सनावसेन निद्दिट्ठानि। हेट्ठा पन रूपादीहि योजनूपगा सत्त अनुपस्सना एव वुत्ता, इध पन सब्बापि वुत्ता। कलापसम्मसनउदयब्बयानुपस्सना कस्मा न वुत्ताति चे? तासं द्विन्नं वसेन अनिच्चानुपस्सनादीनं सिज्झनतो इमासु वुत्तासु ता द्वेपि वुत्ताव होन्ति, अनिच्चानुपस्सनादीहि वा विना तासं द्विन्नं अप्पवत्तितो इमासु वुत्तासु ता द्वेपि वुत्ताव होन्ति। खयानुपस्सनाति पच्चुप्पन्नानं रूपक्खन्धादीनं भङ्गदस्सनञाणञ्च तंतंखन्धभङ्गदस्सनानन्तरं तदारम्मणचित्तचेतसिकभङ्गदस्सनञाणञ्च। वयानुपस्सनाति पच्चुप्पन्नानं खन्धानं भङ्गदस्सनानन्तरं तदन्वयेनेव अतीतानागतखन्धानं भङ्गदस्सनञाणं। विपरिणामानुपस्सनाति तस्मिं भङ्गसङ्खाते निरोधे अधिमुत्तत्ता, अथ सब्बेपि अतीतानागतपच्चुप्पन्ना खन्धा विपरिणामवन्तोति सब्बेसं विपरिणामदस्सनञाणं। अनिमित्तानुपस्सनाति एवं सब्बसङ्खारानं विपरिणामं दिस्वा अनिच्चतो विपस्सन्तस्स अनिच्चानुपस्सनाव निच्चनिमित्तपजहनवसेन निच्चनिमित्ताभावा अनिमित्तानुपस्सना नाम होति। अप्पणिहितानुपस्सनाति अनिच्चानुपस्सनानन्तरं पवत्ता दुक्खानुपस्सनाव सुखपत्थनापजहनवसेन पणिधिअभावा अप्पणिहितानुपस्सना नाम होति।
Aniccānupassanādīni lokuttaramaggassa pubbabhāge aṭṭhārasamahāvipassanāvasena niddiṭṭhāni. Heṭṭhā pana rūpādīhi yojanūpagā satta anupassanā eva vuttā, idha pana sabbāpi vuttā. Kalāpasammasanaudayabbayānupassanā kasmā na vuttāti ce? Tāsaṃ dvinnaṃ vasena aniccānupassanādīnaṃ sijjhanato imāsu vuttāsu tā dvepi vuttāva honti, aniccānupassanādīhi vā vinā tāsaṃ dvinnaṃ appavattito imāsu vuttāsu tā dvepi vuttāva honti. Khayānupassanāti paccuppannānaṃ rūpakkhandhādīnaṃ bhaṅgadassanañāṇañca taṃtaṃkhandhabhaṅgadassanānantaraṃ tadārammaṇacittacetasikabhaṅgadassanañāṇañca. Vayānupassanāti paccuppannānaṃ khandhānaṃ bhaṅgadassanānantaraṃ tadanvayeneva atītānāgatakhandhānaṃ bhaṅgadassanañāṇaṃ. Vipariṇāmānupassanāti tasmiṃ bhaṅgasaṅkhāte nirodhe adhimuttattā, atha sabbepi atītānāgatapaccuppannā khandhā vipariṇāmavantoti sabbesaṃ vipariṇāmadassanañāṇaṃ. Animittānupassanāti evaṃ sabbasaṅkhārānaṃ vipariṇāmaṃ disvā aniccato vipassantassa aniccānupassanāva niccanimittapajahanavasena niccanimittābhāvā animittānupassanā nāma hoti. Appaṇihitānupassanāti aniccānupassanānantaraṃ pavattā dukkhānupassanāva sukhapatthanāpajahanavasena paṇidhiabhāvā appaṇihitānupassanā nāma hoti.
सुञ्ञतानुपस्सनाति दुक्खानुपस्सनानन्तरं पवत्ता अनत्तानुपस्सनाव अत्ताभिनिवेसपजहनवसेन अत्तसुञ्ञतादस्सनतो सुञ्ञतानुपस्सना नाम होति। अधिपञ्ञाधम्मविपस्सनाति एवं सङ्खारानं भङ्गं पस्सित्वा पस्सित्वा अनिच्चादितो विपस्सन्तस्स सङ्खाराव भिज्जन्ति, सङ्खारानं मरणं न अञ्ञो कोचि अत्थीति भङ्गवसेन सुञ्ञतं गहेत्वा पवत्ता विपस्सना। सा हि अधिपञ्ञा च धम्मेसु च विपस्सनाति कत्वा अधिपञ्ञाधम्मविपस्सनाति वुच्चति। यथाभूतञाणदस्सनन्ति भङ्गं दिस्वा दिस्वा ‘‘सभया सङ्खारा’’ति पवत्तं भयतुपट्ठानञाणं। आदीनवानुपस्सनाति भयतुपट्ठानवसेन उप्पन्नं सब्बभवादीसु आदीनवदस्सनञाणं। ‘‘या च भयतुपट्ठाने पञ्ञा यञ्च आदीनवे ञाणं या च निब्बिदा, इमे धम्मा एकत्था, ब्यञ्जनमेव नान’’न्ति (पटि॰ म॰ १.२२७) वचनतो भयतुपट्ठानादीनवानुपस्सनासु वुत्तासु निब्बिदानुपस्सना इधापि वुत्ताव होति। आदितो चतुत्थं कत्वा वुत्तत्ता पनिध न वुत्ता। पटिसङ्खानुपस्सनाति मुञ्चितुकम्यताञाणवसेन उप्पन्नं मुञ्चनस्स उपायकरणं पटिसङ्खानुपस्सनासञ्ञितं अनिच्चदुक्खानत्तानुपस्सनाञाणं। ‘‘या च मुञ्चितुकम्यता या च पटिसङ्खानुपस्सना या च सङ्खारुपेक्खा, इमे धम्मा एकत्था, ब्यञ्जनमेव नान’’न्ति (पटि॰ म॰ १.२२७) वचनतो पटिसङ्खानुपस्सनाय वुत्ताय मुञ्चितुकम्यतासङ्खारुपेक्खाञाणानि वुत्तानेव होन्ति। विवट्टनानुपस्सनाति अनुलोमञाणवसेन उप्पन्नं गोत्रभुञाणं। अनुलोमञाणेन गोत्रभुञाणस्स सिज्झनतो गोत्रभुञाणे वुत्ते अनुलोमञाणं वुत्तमेव होति। एवञ्हि अट्ठारसन्नं महाविपस्सनानं पटिपाटि वुच्चमाना पाळिया समेति। वुत्तञ्हि इन्द्रियकथायं –
Suññatānupassanāti dukkhānupassanānantaraṃ pavattā anattānupassanāva attābhinivesapajahanavasena attasuññatādassanato suññatānupassanā nāma hoti. Adhipaññādhammavipassanāti evaṃ saṅkhārānaṃ bhaṅgaṃ passitvā passitvā aniccādito vipassantassa saṅkhārāva bhijjanti, saṅkhārānaṃ maraṇaṃ na añño koci atthīti bhaṅgavasena suññataṃ gahetvā pavattā vipassanā. Sā hi adhipaññā ca dhammesu ca vipassanāti katvā adhipaññādhammavipassanāti vuccati. Yathābhūtañāṇadassananti bhaṅgaṃ disvā disvā ‘‘sabhayā saṅkhārā’’ti pavattaṃ bhayatupaṭṭhānañāṇaṃ. Ādīnavānupassanāti bhayatupaṭṭhānavasena uppannaṃ sabbabhavādīsu ādīnavadassanañāṇaṃ. ‘‘Yā ca bhayatupaṭṭhāne paññā yañca ādīnave ñāṇaṃ yā ca nibbidā, ime dhammā ekatthā, byañjanameva nāna’’nti (paṭi. ma. 1.227) vacanato bhayatupaṭṭhānādīnavānupassanāsu vuttāsu nibbidānupassanā idhāpi vuttāva hoti. Ādito catutthaṃ katvā vuttattā panidha na vuttā. Paṭisaṅkhānupassanāti muñcitukamyatāñāṇavasena uppannaṃ muñcanassa upāyakaraṇaṃ paṭisaṅkhānupassanāsaññitaṃ aniccadukkhānattānupassanāñāṇaṃ. ‘‘Yā ca muñcitukamyatā yā ca paṭisaṅkhānupassanā yā ca saṅkhārupekkhā, ime dhammā ekatthā, byañjanameva nāna’’nti (paṭi. ma. 1.227) vacanato paṭisaṅkhānupassanāya vuttāya muñcitukamyatāsaṅkhārupekkhāñāṇāni vuttāneva honti. Vivaṭṭanānupassanāti anulomañāṇavasena uppannaṃ gotrabhuñāṇaṃ. Anulomañāṇena gotrabhuñāṇassa sijjhanato gotrabhuñāṇe vutte anulomañāṇaṃ vuttameva hoti. Evañhi aṭṭhārasannaṃ mahāvipassanānaṃ paṭipāṭi vuccamānā pāḷiyā sameti. Vuttañhi indriyakathāyaṃ –
‘‘पुब्बभागे पञ्चहिन्द्रियेहि पठमज्झानवसेन पञ्चिन्द्रियानि निस्सटानि होन्ति, पठमे झाने पञ्चहिन्द्रियेहि दुतियज्झानवसेन पञ्चिन्द्रियानि निस्सटानि होन्ती’’ति (पटि॰ म॰ १.१९२) –
‘‘Pubbabhāge pañcahindriyehi paṭhamajjhānavasena pañcindriyāni nissaṭāni honti, paṭhame jhāne pañcahindriyehi dutiyajjhānavasena pañcindriyāni nissaṭāni hontī’’ti (paṭi. ma. 1.192) –
आदिना नयेन याव अरहत्तफला उत्तरुत्तरिपटिपाटिया इन्द्रियानि वुत्तानि। तस्मा अट्ठारस महाविपस्सना यथावुत्तक्कमेन पाळिया युज्जन्ति। विसुद्धिमग्गे पन –
Ādinā nayena yāva arahattaphalā uttaruttaripaṭipāṭiyā indriyāni vuttāni. Tasmā aṭṭhārasa mahāvipassanā yathāvuttakkamena pāḷiyā yujjanti. Visuddhimagge pana –
‘‘खयानुपस्सनाति घनविनिब्भोगं कत्वा अनिच्चं खयट्ठेनाति एवं खयं पस्सतो ञाणं। विपरिणामानुपस्सनाति रूपसत्तकअरूपसत्तकादिवसेन तं तं परिच्छेदं अतिक्कम्म अञ्ञथा पवत्तिदस्सनं। उप्पन्नस्स वा जराय चेव मरणेन च द्वीहाकारेहि विपरिणामदस्सनं। यथाभूतञाणदस्सनन्ति सपच्चयनामरूपपरिग्गहो’’ति (विसुद्धि॰ २.८५०) –
‘‘Khayānupassanāti ghanavinibbhogaṃ katvā aniccaṃ khayaṭṭhenāti evaṃ khayaṃ passato ñāṇaṃ. Vipariṇāmānupassanāti rūpasattakaarūpasattakādivasena taṃ taṃ paricchedaṃ atikkamma aññathā pavattidassanaṃ. Uppannassa vā jarāya ceva maraṇena ca dvīhākārehi vipariṇāmadassanaṃ. Yathābhūtañāṇadassananti sapaccayanāmarūpapariggaho’’ti (visuddhi. 2.850) –
वुत्तं। तं ताय पाळिया विरुद्धं विय दिस्सति। विवट्टनानुपस्सनाति सङ्खारुपेक्खा चेव अनुलोमञ्चाति वुत्तं। तञ्च पाळिया विरुद्धं विय दिस्सति। चरियाकथायञ्हि –
Vuttaṃ. Taṃ tāya pāḷiyā viruddhaṃ viya dissati. Vivaṭṭanānupassanāti saṅkhārupekkhā ceva anulomañcāti vuttaṃ. Tañca pāḷiyā viruddhaṃ viya dissati. Cariyākathāyañhi –
‘‘अनिच्चानुपस्सनत्थाय आवज्जनकिरियाब्याकता विञ्ञाणचरिया। अनिच्चानुपस्सना ञाणचरिया…पे॰… पटिसङ्खानुपस्सनत्थाय आवज्जनकिरियाब्याकता विञ्ञाणचरिया। पटिसङ्खानुपस्सना ञाणचरिया’’ति (पटि॰ म॰ १.७१) –
‘‘Aniccānupassanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā. Aniccānupassanā ñāṇacariyā…pe… paṭisaṅkhānupassanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā. Paṭisaṅkhānupassanā ñāṇacariyā’’ti (paṭi. ma. 1.71) –
यस्स यस्स ञाणस्स विसुं विसुं आवज्जनं लब्भति, तस्स तस्स विसुं विसुं आवज्जनं वुत्तं। विवट्टनानुपस्सनाय पन आवज्जनं अवत्वाव ‘‘विवट्टनानुपस्सना ञाणचरिया’’ति वुत्तं। यदि सङ्खारुपेक्खानुलोमञाणानि विवट्टनानुपस्सना नाम सियुं, तदावज्जनसम्भवा तदत्थाय च आवज्जनं वदेय्य, न च तदत्थाय आवज्जनं वुत्तं। गोत्रभुञाणस्स पन विसुं आवज्जनं नत्थि अनुलोमावज्जनवीथियंयेव उप्पत्तितो। तस्मा विवट्टनानुपस्सनत्थाय आवज्जनस्स अवुत्तत्ता गोत्रभुञाणमेव ‘‘विवट्टनानुपस्सना’’ति युज्जति।
Yassa yassa ñāṇassa visuṃ visuṃ āvajjanaṃ labbhati, tassa tassa visuṃ visuṃ āvajjanaṃ vuttaṃ. Vivaṭṭanānupassanāya pana āvajjanaṃ avatvāva ‘‘vivaṭṭanānupassanā ñāṇacariyā’’ti vuttaṃ. Yadi saṅkhārupekkhānulomañāṇāni vivaṭṭanānupassanā nāma siyuṃ, tadāvajjanasambhavā tadatthāya ca āvajjanaṃ vadeyya, na ca tadatthāya āvajjanaṃ vuttaṃ. Gotrabhuñāṇassa pana visuṃ āvajjanaṃ natthi anulomāvajjanavīthiyaṃyeva uppattito. Tasmā vivaṭṭanānupassanatthāya āvajjanassa avuttattā gotrabhuñāṇameva ‘‘vivaṭṭanānupassanā’’ti yujjati.
१९. सोतापत्तिमग्गादीनि अट्ठ विस्सज्जनानि लोकुत्तरमग्गफलवसेन निद्दिट्ठानि। सोतस्स आपज्जनं सोतापत्ति, सोतापत्ति एव मग्गो सोतापत्तिमग्गो। सोतापत्तिया फलं सोतापत्तिफलं, समापज्जीयतीति समापत्ति, सोतापत्तिफलमेव समापत्ति सोतापत्तिफलसमापत्ति। पटिसन्धिवसेन सकिंयेव इमं लोकं आगच्छतीति सकदागामी, तस्स मग्गो सकदागामिमग्गो। सकदागामिस्स फलं सकदागामिफलं। पटिसन्धिवसेनेव कामभवं न आगच्छतीति अनागामी, तस्स मग्गो अनागामिमग्गो। अनागामिस्स फलं अनागामिफलं। किलेसेहि आरकत्ता, किलेसारीनं हतत्ता, संसारचक्कस्स अरानं हतत्ता, पापकरणे रहाभावा, पच्चयादीनं अरहत्ता अरहं, अरहतो भावो अरहत्तं। किं तं? अरहत्तफलं। अरहत्तस्स मग्गो अरहत्तमग्गो। अरहत्तमेव फलं अरहत्तफलं।
19.Sotāpattimaggādīni aṭṭha vissajjanāni lokuttaramaggaphalavasena niddiṭṭhāni. Sotassa āpajjanaṃ sotāpatti, sotāpatti eva maggo sotāpattimaggo. Sotāpattiyā phalaṃ sotāpattiphalaṃ, samāpajjīyatīti samāpatti, sotāpattiphalameva samāpatti sotāpattiphalasamāpatti. Paṭisandhivasena sakiṃyeva imaṃ lokaṃ āgacchatīti sakadāgāmī, tassa maggo sakadāgāmimaggo. Sakadāgāmissa phalaṃ sakadāgāmiphalaṃ. Paṭisandhivaseneva kāmabhavaṃ na āgacchatīti anāgāmī, tassa maggo anāgāmimaggo. Anāgāmissa phalaṃ anāgāmiphalaṃ. Kilesehi ārakattā, kilesārīnaṃ hatattā, saṃsāracakkassa arānaṃ hatattā, pāpakaraṇe rahābhāvā, paccayādīnaṃ arahattā arahaṃ, arahato bhāvo arahattaṃ. Kiṃ taṃ? Arahattaphalaṃ. Arahattassa maggo arahattamaggo. Arahattameva phalaṃ arahattaphalaṃ.
‘‘अधिमोक्खट्ठेन सद्धिन्द्रिय’’न्तिआदीनि ‘‘तथट्ठेन सच्चा’’तिपरियन्तानि तेत्तिंस विस्सज्जनानि निद्दिट्ठानि। हेट्ठा ‘‘सद्धिन्द्रियस्स अधिमोक्खट्ठो’’तिआदीहि तेत्तिंसाय विस्सज्जनेहि समानानि। केवलञ्हि तत्थ धम्मेहि अत्था निद्दिट्ठा, इध अत्थेहि धम्मा निद्दिट्ठाति अयं विसेसो। ‘‘अविक्खेपट्ठेन समथो’’तिआदीनञ्च चतुन्नं विस्सज्जनानं हेट्ठा ‘‘समथस्स अविक्खेपट्ठो’’तिआदीनञ्च चतुन्नं विस्सज्जनानं विसेसो वुत्तनयेनेव वेदितब्बो।
‘‘Adhimokkhaṭṭhena saddhindriya’’ntiādīni ‘‘tathaṭṭhena saccā’’tipariyantāni tettiṃsa vissajjanāni niddiṭṭhāni. Heṭṭhā ‘‘saddhindriyassa adhimokkhaṭṭho’’tiādīhi tettiṃsāya vissajjanehi samānāni. Kevalañhi tattha dhammehi atthā niddiṭṭhā, idha atthehi dhammā niddiṭṭhāti ayaṃ viseso. ‘‘Avikkhepaṭṭhena samatho’’tiādīnañca catunnaṃ vissajjanānaṃ heṭṭhā ‘‘samathassa avikkhepaṭṭho’’tiādīnañca catunnaṃ vissajjanānaṃ viseso vuttanayeneva veditabbo.
संवरट्ठेनातिआदीनि अट्ठ विस्सज्जनानि सीलादिबलपरियोसानधम्मवसेन निद्दिट्ठानि। सीलविसुद्धीति सुपरिसुद्धपातिमोक्खसंवरादिचतुब्बिधं सीलं दुस्सील्यमलविसोधनतो। चित्तविसुद्धीति सउपचारा अट्ठ समापत्तियो। चित्तसीसेन हेत्थ समाधि वुत्तो। सो चित्तमलविसोधनतो चित्तविसुद्धि। दिट्ठिविसुद्धीति नामरूपानं यथासभावदस्सनं सत्तदिट्ठिमलविसोधनतो दिट्ठिविसुद्धि। मुत्तट्ठेनाति तदङ्गवसेन उपक्किलेसतो विमुत्तट्ठेन आरम्मणे च अधिमुत्तट्ठेन। विमोक्खोति तदङ्गविमोक्खो। पटिवेधट्ठेन विज्जाति पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणं पुरिमभवपटिवेधट्ठेन विज्जा, दिब्बचक्खुञाणं सत्तानं चुतूपपातपटिवेधट्ठेन विज्जा, आसवानं खये ञाणं सच्चपटिवेधट्ठेन विज्जा। पटिवेधट्ठेनाति जाननट्ठेन। परिच्चागट्ठेन विमुत्तीति यं यं परिच्चत्तं, ततो ततो विमुत्तत्ता फलविमुत्ति। समुच्छेदट्ठेन खये ञाणन्ति किलेससमुच्छिन्दनत्थेन किलेसक्खयकरे अरियमग्गे ञाणं। पटिप्पस्सद्धट्ठेन अनुप्पादे ञाणन्ति मग्गकिच्चसङ्खातपयोगपटिप्पस्सद्धत्ता पटिसन्धिवसेन अनुप्पादभूते तंतंमग्गवज्झकिलेसानं अनुप्पादपरियोसाने उप्पन्ने अरियफले ञाणं।
Saṃvaraṭṭhenātiādīni aṭṭha vissajjanāni sīlādibalapariyosānadhammavasena niddiṭṭhāni. Sīlavisuddhīti suparisuddhapātimokkhasaṃvarādicatubbidhaṃ sīlaṃ dussīlyamalavisodhanato. Cittavisuddhīti saupacārā aṭṭha samāpattiyo. Cittasīsena hettha samādhi vutto. So cittamalavisodhanato cittavisuddhi. Diṭṭhivisuddhīti nāmarūpānaṃ yathāsabhāvadassanaṃ sattadiṭṭhimalavisodhanato diṭṭhivisuddhi. Muttaṭṭhenāti tadaṅgavasena upakkilesato vimuttaṭṭhena ārammaṇe ca adhimuttaṭṭhena. Vimokkhoti tadaṅgavimokkho. Paṭivedhaṭṭhena vijjāti pubbenivāsānussatiñāṇaṃ purimabhavapaṭivedhaṭṭhena vijjā, dibbacakkhuñāṇaṃ sattānaṃ cutūpapātapaṭivedhaṭṭhena vijjā, āsavānaṃ khaye ñāṇaṃ saccapaṭivedhaṭṭhena vijjā. Paṭivedhaṭṭhenāti jānanaṭṭhena. Pariccāgaṭṭhena vimuttīti yaṃ yaṃ pariccattaṃ, tato tato vimuttattā phalavimutti. Samucchedaṭṭhena khaye ñāṇanti kilesasamucchindanatthena kilesakkhayakare ariyamagge ñāṇaṃ. Paṭippassaddhaṭṭhena anuppāde ñāṇanti maggakiccasaṅkhātapayogapaṭippassaddhattā paṭisandhivasena anuppādabhūte taṃtaṃmaggavajjhakilesānaṃ anuppādapariyosāne uppanne ariyaphale ñāṇaṃ.
२०. छन्दो मूलट्ठेनातिआदीनि नव विस्सज्जनानि अरियमग्गस्स आदिमज्झपरियोसानवसेन निद्दिट्ठानि। छन्दो मूलट्ठेनाति कुसलानं धम्मानं कत्तुकम्यताछन्दो पटिपत्तिया च निप्फत्तिया च मूलत्ता मूलट्ठेन। मनसिकारो समुट्ठानट्ठेनाति योनिसोमनसिकारो सब्बकुसलधम्मे समुट्ठापेतीति समुट्ठानट्ठेन। फस्सो समोधानट्ठेनाति यस्मा तण्हाय विसेसेन वेदना पधानकारणं, तण्हा च पहीयमाना विसेसेन वेदनाय परिञ्ञाताय पहीयति, तस्सा च वेदनाय फस्सोव पधानकारणं, तस्मिं परिञ्ञाते वेदना परिञ्ञाता होति, तस्मा सत्तसु अभिञ्ञेय्यवत्थूसु फस्सो पठमं वुत्तो। सो च तिकसन्निपातसङ्खातस्स अत्तनो कारणस्स वसेन पवेदितत्ता ‘‘तिकसन्निपातपच्चुपट्ठानो’’ति वुत्तत्ता समोधानट्ठेन अभिञ्ञेय्यो। केचि पन ‘‘ञाणफस्सो फस्सो’’ति वदन्ति।
20.Chando mūlaṭṭhenātiādīni nava vissajjanāni ariyamaggassa ādimajjhapariyosānavasena niddiṭṭhāni. Chando mūlaṭṭhenāti kusalānaṃ dhammānaṃ kattukamyatāchando paṭipattiyā ca nipphattiyā ca mūlattā mūlaṭṭhena. Manasikāro samuṭṭhānaṭṭhenāti yonisomanasikāro sabbakusaladhamme samuṭṭhāpetīti samuṭṭhānaṭṭhena. Phasso samodhānaṭṭhenāti yasmā taṇhāya visesena vedanā padhānakāraṇaṃ, taṇhā ca pahīyamānā visesena vedanāya pariññātāya pahīyati, tassā ca vedanāya phassova padhānakāraṇaṃ, tasmiṃ pariññāte vedanā pariññātā hoti, tasmā sattasu abhiññeyyavatthūsu phasso paṭhamaṃ vutto. So ca tikasannipātasaṅkhātassa attano kāraṇassa vasena paveditattā ‘‘tikasannipātapaccupaṭṭhāno’’ti vuttattā samodhānaṭṭhena abhiññeyyo. Keci pana ‘‘ñāṇaphasso phasso’’ti vadanti.
यस्मा पन वेदना चित्तचेतसिके अत्तनो वसे वत्तापयमाना तत्थ समोसरति पविसति, चित्तसन्तानमेव वा पविसति, तस्मा समोसरणट्ठेन अभिञ्ञेय्याति वुत्ता। केचि पन ‘‘सब्बानिपि परिञ्ञेय्यानि वेदनासु समोसरन्ति, वेदनासु परिञ्ञातासु सब्बं तण्हावत्थु परिञ्ञातं होति। तं किस्स हेतु? वेदनापच्चया हि सब्बापि तण्हा। तस्मा वेदना समोसरणट्ठेन अभिञ्ञेय्या’’ति वदन्ति। यस्मा सब्बगोपानसीनं आबन्धनतो कूटागारकण्णिका विय चित्तचेतसिकानं सम्पिण्डनतो समाधि कुसलानं धम्मानं पमुखो होति जेट्ठको, तस्मा समाधि पमुखट्ठेनाति वुत्तं। पामुखट्ठेनातिपि पाठो। यस्मा समथविपस्सनं भावेन्तस्स आरम्मणूपट्ठानाधिपति होति सति, सतिया उपट्ठिते आरम्मणे सब्बेपि कुसला धम्मा सकं सकं किच्चं साधेन्ति, तस्मा सति आधिपतेय्यट्ठेनाति वुत्तं। पञ्ञा तदुत्तरट्ठेनाति अरियमग्गपञ्ञा तेसं कुसलानं धम्मानं उत्तरट्ठेन सेट्ठट्ठेन अभिञ्ञेय्या। अथ वा ततो किलेसेहि, संसारवट्टतो वा उत्तरति समतिक्कमतीति तदुत्तरा, तस्सा अत्थो तदुत्तरट्ठो। तेन तदुत्तरट्ठेन। ततुत्तरट्ठेनातिपि पाठो, ततो उत्तरट्ठेनाति अत्थो। विमुत्ति सारट्ठेनाति फलविमुत्ति अपरिहानिवसेन थिरत्ता सारो, तं अतिक्कमित्वा अञ्ञस्स परियेसितब्बस्स अभावतोपि सारो। सा विमुत्ति तेन सारट्ठेन अभिञ्ञेय्या। अमतोगधं निब्बानन्ति नत्थि एतस्स मरणसङ्खातं मतन्ति अमतं, किलेसविसपटिपक्खत्ता अगदन्तिपि अमतं , सच्छिकिरियाय सत्तानं पतिट्ठाभूतन्ति ओगधं, संसारदुक्खसन्तिभूतत्ता निब्बुतन्ति निब्बानं, नत्थेत्थ तण्हासङ्खातं वानन्तिपि निब्बानं। तं सासनस्स निट्ठाभूतत्ता परियोसानट्ठेन अभिञ्ञेय्यं। एवं इमस्मिं अभिञ्ञेय्यनिद्देसे सत्तसहस्सानि सत्तसतानि चत्तालीसञ्च विस्सज्जनानि होन्ति।
Yasmā pana vedanā cittacetasike attano vase vattāpayamānā tattha samosarati pavisati, cittasantānameva vā pavisati, tasmā samosaraṇaṭṭhena abhiññeyyāti vuttā. Keci pana ‘‘sabbānipi pariññeyyāni vedanāsu samosaranti, vedanāsu pariññātāsu sabbaṃ taṇhāvatthu pariññātaṃ hoti. Taṃ kissa hetu? Vedanāpaccayā hi sabbāpi taṇhā. Tasmā vedanā samosaraṇaṭṭhena abhiññeyyā’’ti vadanti. Yasmā sabbagopānasīnaṃ ābandhanato kūṭāgārakaṇṇikā viya cittacetasikānaṃ sampiṇḍanato samādhi kusalānaṃ dhammānaṃ pamukho hoti jeṭṭhako, tasmā samādhi pamukhaṭṭhenāti vuttaṃ. Pāmukhaṭṭhenātipi pāṭho. Yasmā samathavipassanaṃ bhāventassa ārammaṇūpaṭṭhānādhipati hoti sati, satiyā upaṭṭhite ārammaṇe sabbepi kusalā dhammā sakaṃ sakaṃ kiccaṃ sādhenti, tasmā sati ādhipateyyaṭṭhenāti vuttaṃ. Paññā taduttaraṭṭhenāti ariyamaggapaññā tesaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ uttaraṭṭhena seṭṭhaṭṭhena abhiññeyyā. Atha vā tato kilesehi, saṃsāravaṭṭato vā uttarati samatikkamatīti taduttarā, tassā attho taduttaraṭṭho. Tena taduttaraṭṭhena. Tatuttaraṭṭhenātipi pāṭho, tato uttaraṭṭhenāti attho. Vimutti sāraṭṭhenāti phalavimutti aparihānivasena thirattā sāro, taṃ atikkamitvā aññassa pariyesitabbassa abhāvatopi sāro. Sā vimutti tena sāraṭṭhena abhiññeyyā. Amatogadhaṃ nibbānanti natthi etassa maraṇasaṅkhātaṃ matanti amataṃ, kilesavisapaṭipakkhattā agadantipi amataṃ , sacchikiriyāya sattānaṃ patiṭṭhābhūtanti ogadhaṃ, saṃsāradukkhasantibhūtattā nibbutanti nibbānaṃ, natthettha taṇhāsaṅkhātaṃ vānantipi nibbānaṃ. Taṃ sāsanassa niṭṭhābhūtattā pariyosānaṭṭhena abhiññeyyaṃ. Evaṃ imasmiṃ abhiññeyyaniddese sattasahassāni sattasatāni cattālīsañca vissajjanāni honti.
इदानि तेसं एवं निद्दिट्ठानं धम्मानं ‘‘ये ये धम्मा अभिञ्ञाता, ते ते धम्मा ञाता होन्ती’’ति निगमनं करोति, तस्स अभिमुखं कत्वा ञाता होन्तीति अधिप्पायो। तंञातट्ठेन ञाणन्ति तेसं वुत्तप्पकारानं धम्मानं जाननट्ठेन ञाणं। पजाननट्ठेन पञ्ञाति पकारतो जाननट्ठेन पञ्ञा। तेन वुच्चतीतिआदितो पुच्छितपुच्छा निगमेत्वा दस्सिता। तेन कारणेन ‘‘इमे धम्मा अभिञ्ञेय्याति सोतावधानं, तंपजानना पञ्ञा सुतमये ञाण’’न्ति वुच्चतीति अत्थोति।
Idāni tesaṃ evaṃ niddiṭṭhānaṃ dhammānaṃ ‘‘ye ye dhammā abhiññātā, te te dhammā ñātā hontī’’ti nigamanaṃ karoti, tassa abhimukhaṃ katvā ñātā hontīti adhippāyo. Taṃñātaṭṭhena ñāṇanti tesaṃ vuttappakārānaṃ dhammānaṃ jānanaṭṭhena ñāṇaṃ. Pajānanaṭṭhena paññāti pakārato jānanaṭṭhena paññā. Tena vuccatītiādito pucchitapucchā nigametvā dassitā. Tena kāraṇena ‘‘ime dhammā abhiññeyyāti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇa’’nti vuccatīti atthoti.
सद्धम्मप्पकासिनिया पटिसम्भिदामग्गट्ठकथाय
Saddhammappakāsiniyā paṭisambhidāmaggaṭṭhakathāya
अभिञ्ञेय्यनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Abhiññeyyaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / १. सुतमयञाणनिद्देसो • 1. Sutamayañāṇaniddeso
