| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
आचरियपरम्परकथावण्णना
Ācariyaparamparakathāvaṇṇanā
केनाभतन्ति इमं पञ्हं विस्सज्जेन्तेन जम्बुदीपे ताव याव ततियसङ्गीति, ताव दस्सेत्वा इदानि सीहळदीपे आचरियपरम्परं दस्सेतुं ततियसङ्गहतो पन उद्धन्तिआदि आरद्धं। इमं दीपन्ति तम्बपण्णिदीपं। तस्मिं दीपे निसीदित्वा आचरियेन अट्ठकथाय कतत्ता ‘‘इमं दीप’’न्ति वुत्तं। कञ्चि कालन्ति अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं, किस्मिञ्चि कालेति अत्थो। पोराणाति सीहळदीपे सीहळट्ठकथाकारका। भद्दनामोति भद्दसालत्थेरो। आगुं पापं न करोन्तीति नागा। विनयपिटकं वाचयिंसूति सम्बन्धो। तम्बपण्णियाति भुम्मवचनं। निकाये पञ्चाति विनयाभिधम्मानं विसुं गहितत्ता तब्बिनिमुत्ता पञ्च निकाया गहेतब्बा। पकरणेति अभिधम्मपकरणे वाचेसुन्ति योजना। तीणि पिटकानि स्वागतानि अस्साति ‘‘तेपिटको’’ति वत्तब्बे ‘‘तिपेटको’’ति छन्दानुरक्खणत्थं वुत्तं। तारकराजाति चन्दिमा। पुप्फनामोति एत्थ महापदुमत्थेरो सुमनत्थेरो च ञातब्बोति द्विक्खत्तुं ‘‘पुप्फनामो’’ति वुत्तं।
Kenābhatanti imaṃ pañhaṃ vissajjentena jambudīpe tāva yāva tatiyasaṅgīti, tāva dassetvā idāni sīhaḷadīpe ācariyaparamparaṃ dassetuṃ tatiyasaṅgahato pana uddhantiādi āraddhaṃ. Imaṃ dīpanti tambapaṇṇidīpaṃ. Tasmiṃ dīpe nisīditvā ācariyena aṭṭhakathāya katattā ‘‘imaṃ dīpa’’nti vuttaṃ. Kañci kālanti accantasaṃyoge upayogavacanaṃ, kismiñci kāleti attho. Porāṇāti sīhaḷadīpe sīhaḷaṭṭhakathākārakā. Bhaddanāmoti bhaddasālatthero. Āguṃ pāpaṃ na karontīti nāgā. Vinayapiṭakaṃ vācayiṃsūti sambandho. Tambapaṇṇiyāti bhummavacanaṃ. Nikāye pañcāti vinayābhidhammānaṃ visuṃ gahitattā tabbinimuttā pañca nikāyā gahetabbā. Pakaraṇeti abhidhammapakaraṇe vācesunti yojanā. Tīṇi piṭakāni svāgatāni assāti ‘‘tepiṭako’’ti vattabbe ‘‘tipeṭako’’ti chandānurakkhaṇatthaṃ vuttaṃ. Tārakarājāti candimā. Pupphanāmoti ettha mahāpadumatthero sumanatthero ca ñātabboti dvikkhattuṃ ‘‘pupphanāmo’’ti vuttaṃ.
वनवासिन्ति वनवासीरट्ठं। करकवस्सन्ति हिमपातनकवस्सं, करकधारासदिसं वा वस्सं। हरापेत्वाति उदकोघेन हरापेत्वा। छिन्नभिन्नपटधरोति सत्थकेन छिन्नं रङ्गेन भिन्नं पटं धारणको। भण्डूति मुण्डको। मक्खं असहमानोति थेरस्स आनुभावं पटिच्च अत्तनो उप्पन्नं परेसं गुणमक्खनलक्खणं मक्खं तथा पवत्तं कोधं असहमानो। असनियो फलन्तीति गज्जन्ता पतन्ति। मे मम भयभेरवं जनेतुं पटिबलो न अस्स न भवेय्याति योजना। अञ्ञदत्थूति एकंसेन। कस्मीरगन्धाराति कस्मीरगन्धाररट्ठवासिनो। इसिवातपटिवाताति भिक्खूनं चीवरचलनकायचलनेहि सञ्जनितवातेहि परितो समन्ततो बीजयमाना अहेसुं। धम्मचक्खुन्ति हेट्ठामग्गत्तये ञाणं। अनमतग्गियन्ति अनमतग्गसंयुत्तं (सं॰ नि॰ २.१२४ आदयो)। समधिकानीति साधिकानि। पञ्च रट्ठानीति पञ्च चिनरट्ठानि। वेगसाति वेगेन। समन्ततो रक्खं ठपेसीति तेसं अप्पवेसनत्थाय अधिट्ठानवसेन रक्खं ठपेसि। अड्ढुड्ढानि सहस्सानीति अड्ढेन चतुत्थानि अड्ढुड्ढानि, अतिरेकपञ्चसतानि तीणि सहस्सानीति अत्थो। दियड्ढसहस्सन्ति अड्ढेन दुतियं दियड्ढं, अतिरेकपञ्चसतिकं सहस्सन्ति अत्थो। निद्धमेत्वानाति पलापेत्वा।
Vanavāsinti vanavāsīraṭṭhaṃ. Karakavassanti himapātanakavassaṃ, karakadhārāsadisaṃ vā vassaṃ. Harāpetvāti udakoghena harāpetvā. Chinnabhinnapaṭadharoti satthakena chinnaṃ raṅgena bhinnaṃ paṭaṃ dhāraṇako. Bhaṇḍūti muṇḍako. Makkhaṃ asahamānoti therassa ānubhāvaṃ paṭicca attano uppannaṃ paresaṃ guṇamakkhanalakkhaṇaṃ makkhaṃ tathā pavattaṃ kodhaṃ asahamāno. Asaniyo phalantīti gajjantā patanti. Me mama bhayabheravaṃ janetuṃ paṭibalo na assa na bhaveyyāti yojanā. Aññadatthūti ekaṃsena. Kasmīragandhārāti kasmīragandhāraraṭṭhavāsino. Isivātapaṭivātāti bhikkhūnaṃ cīvaracalanakāyacalanehi sañjanitavātehi parito samantato bījayamānā ahesuṃ. Dhammacakkhunti heṭṭhāmaggattaye ñāṇaṃ. Anamataggiyanti anamataggasaṃyuttaṃ (saṃ. ni. 2.124 ādayo). Samadhikānīti sādhikāni. Pañca raṭṭhānīti pañca cinaraṭṭhāni. Vegasāti vegena. Samantato rakkhaṃ ṭhapesīti tesaṃ appavesanatthāya adhiṭṭhānavasena rakkhaṃ ṭhapesi. Aḍḍhuḍḍhāni sahassānīti aḍḍhena catutthāni aḍḍhuḍḍhāni, atirekapañcasatāni tīṇi sahassānīti attho. Diyaḍḍhasahassanti aḍḍhena dutiyaṃ diyaḍḍhaṃ, atirekapañcasatikaṃ sahassanti attho. Niddhametvānāti palāpetvā.
राजगहनगरपरिवत्तकेनाति राजगहनगरं परिवत्तेत्वा ततो बहि तं पदक्खिणं कत्वा गतमग्गेन, गमनेन वा। आरोपेसीति पटिपादेसि। पळिनाति आकासं पक्खन्दिंसु। नगुत्तमेति चेतियगिरिमाह। पुरतोति पाचीनदिसाभागे। पुरसेट्ठस्साति सेट्ठस्स अनुराधपुरस्स। सिलकूटम्हीति एवंनामके पब्बतकूटे। सीहकुमारस्स पुत्तोति एत्थ ‘‘कलिङ्गराजधीतु कुच्छिस्मिं सीहस्स जातो सीहकुमारो’’ति वदन्ति। जेट्ठमासस्स पुण्णमियं जेट्ठनक्खत्तं वा मूलनक्खत्तं वा होतीति आह ‘‘जेट्ठमूलनक्खत्तं नाम होती’’ति। मिगानं वानतो हिंसनतो बाधनतो मिगवं, मिगविज्झनकीळा। रोहितमिगरूपन्ति गोकण्णमिगवेसं। रथयट्ठिप्पमाणाति रथपतोदप्पमाणा। एका लतायट्ठि नामाति एका रजतमया कञ्चनलताय पटिमण्डितत्ता एवं लद्धनामा। पुप्फयट्ठियं नीलादीनि पुप्फानि, सकुणयट्ठियं नानप्पकारा मिगपक्खिनो विचित्तकम्मकता विय खायन्तीति दट्ठब्बं। राजककुधभण्डानीति राजारहउत्तमभण्डानि। सङ्खन्ति दक्खिणावट्टं अभिसेकसङ्खं। वड्ढमानन्ति अलङ्कारचुण्णं, ‘‘नहानचुण्ण’’न्ति केचि। वटंसकन्ति कण्णपिळन्धनं वटंसकन्ति वुत्तं होति। नन्दियावट्टन्ति नन्दियावट्टपुप्फाकारेन मङ्गलत्थं सुवण्णेन कतं। कञ्ञन्ति खत्तियकुमारिं। हत्थपुञ्छनन्ति पीतवण्णं महग्घहत्थपुञ्छनवत्थं। अरुणवण्णमत्तिकन्ति नागभवनसम्भवं। वत्थकोटिकन्ति वत्थयुगमेव। नागमाहटन्ति नागेहि आहटं। अमतोसधन्ति एवंनामिका गुळिकजाति। अमतसदिसकिच्चत्ता एवं वुच्चति। भूमत्थरणसङ्खेपेनाति भूमत्थरणाकारेन। उप्पातपाठकाति निमित्तपाठका। अलं गच्छामाति ‘‘पुरस्स अच्चासन्नत्ता सारुप्पं न होती’’ति पटिक्खिपन्तो आह। अड्ढनवमानं पाणसहस्सानन्ति (अ॰ नि॰ ६.५३) पञ्चसताधिकानं अट्ठन्नं पाणसहस्सानं। अप्पमादसुत्तन्ति अङ्गुत्तरनिकाये महाअप्पमादसुत्तं, राजोवादसुत्तन्ति वुत्तं होति।
Rājagahanagaraparivattakenāti rājagahanagaraṃ parivattetvā tato bahi taṃ padakkhiṇaṃ katvā gatamaggena, gamanena vā. Āropesīti paṭipādesi. Paḷināti ākāsaṃ pakkhandiṃsu. Naguttameti cetiyagirimāha. Puratoti pācīnadisābhāge. Puraseṭṭhassāti seṭṭhassa anurādhapurassa. Silakūṭamhīti evaṃnāmake pabbatakūṭe. Sīhakumārassa puttoti ettha ‘‘kaliṅgarājadhītu kucchismiṃ sīhassa jāto sīhakumāro’’ti vadanti. Jeṭṭhamāsassa puṇṇamiyaṃ jeṭṭhanakkhattaṃ vā mūlanakkhattaṃ vā hotīti āha ‘‘jeṭṭhamūlanakkhattaṃ nāma hotī’’ti. Migānaṃ vānato hiṃsanato bādhanato migavaṃ, migavijjhanakīḷā. Rohitamigarūpanti gokaṇṇamigavesaṃ. Rathayaṭṭhippamāṇāti rathapatodappamāṇā. Ekā latāyaṭṭhi nāmāti ekā rajatamayā kañcanalatāya paṭimaṇḍitattā evaṃ laddhanāmā. Pupphayaṭṭhiyaṃ nīlādīni pupphāni, sakuṇayaṭṭhiyaṃ nānappakārā migapakkhino vicittakammakatā viya khāyantīti daṭṭhabbaṃ. Rājakakudhabhaṇḍānīti rājārahauttamabhaṇḍāni. Saṅkhanti dakkhiṇāvaṭṭaṃ abhisekasaṅkhaṃ. Vaḍḍhamānanti alaṅkāracuṇṇaṃ, ‘‘nahānacuṇṇa’’nti keci. Vaṭaṃsakanti kaṇṇapiḷandhanaṃ vaṭaṃsakanti vuttaṃ hoti. Nandiyāvaṭṭanti nandiyāvaṭṭapupphākārena maṅgalatthaṃ suvaṇṇena kataṃ. Kaññanti khattiyakumāriṃ. Hatthapuñchananti pītavaṇṇaṃ mahagghahatthapuñchanavatthaṃ. Aruṇavaṇṇamattikanti nāgabhavanasambhavaṃ. Vatthakoṭikanti vatthayugameva. Nāgamāhaṭanti nāgehi āhaṭaṃ. Amatosadhanti evaṃnāmikā guḷikajāti. Amatasadisakiccattā evaṃ vuccati. Bhūmattharaṇasaṅkhepenāti bhūmattharaṇākārena. Uppātapāṭhakāti nimittapāṭhakā. Alaṃ gacchāmāti ‘‘purassa accāsannattā sāruppaṃ na hotī’’ti paṭikkhipanto āha. Aḍḍhanavamānaṃ pāṇasahassānanti (a. ni. 6.53) pañcasatādhikānaṃ aṭṭhannaṃ pāṇasahassānaṃ. Appamādasuttanti aṅguttaranikāye mahāappamādasuttaṃ, rājovādasuttanti vuttaṃ hoti.
महच्चाति महता। उपसङ्कमन्तोति अतिविय किलन्तरूपो हुत्वा उपसङ्कमीति अत्थो। तुम्हे जाननत्थन्ति सम्बन्धो। पञ्चपण्णासायाति एत्थ ‘‘चतुपञ्ञासायाति वत्तब्बं। एवञ्हि सति उपरि वुच्चमानं द्वासट्ठि अरहन्तोति वचनं समेती’’ति सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ १.आचरियपरम्परकथावण्णना) वुत्तं। दसभातिकसमाकुलन्ति मुटसिवस्स पुत्तेहि देवानंपियतिस्सादीहि दसहि भातिकेहि समाकिण्णं। चिरदिट्ठो सम्मासम्बुद्धोति धातुयो सन्धायाह। सब्बताळावचरेति सब्बानि तुरियभण्डानि, तंसहचरिते वा वादके। उपट्ठापेत्वाति उपहारकारापनवसेन सन्निपातेत्वा। वड्ढमानकच्छायायाति पच्छाभत्तं। पोक्खरवस्सन्ति पोक्खरपत्ते विय अतेमितुकामानं उपरि अतेमेत्वा पवत्तनकवस्सं। महावीरोति सत्थुवोहारेन धातु एव वुत्ता। पच्छिमदिसाभिमुखोव हुत्वा अपसक्कन्तोति एत्थ पुरत्थाभिमुखो ठितोव पिट्ठितो अपसक्कनेन पच्छिमदिसाय गच्छन्तो तादिसोपसङ्कमनं सन्धाय ‘‘पच्छिमदिसाभिमुखो’’ति वुत्तो। ‘‘महेजवत्थु नाम एवंनामकं देवट्ठान’’न्ति वदन्ति।
Mahaccāti mahatā. Upasaṅkamantoti ativiya kilantarūpo hutvā upasaṅkamīti attho. Tumhe jānanatthanti sambandho. Pañcapaṇṇāsāyāti ettha ‘‘catupaññāsāyāti vattabbaṃ. Evañhi sati upari vuccamānaṃ dvāsaṭṭhi arahantoti vacanaṃ sametī’’ti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. 1.ācariyaparamparakathāvaṇṇanā) vuttaṃ. Dasabhātikasamākulanti muṭasivassa puttehi devānaṃpiyatissādīhi dasahi bhātikehi samākiṇṇaṃ. Ciradiṭṭho sammāsambuddhoti dhātuyo sandhāyāha. Sabbatāḷāvacareti sabbāni turiyabhaṇḍāni, taṃsahacarite vā vādake. Upaṭṭhāpetvāti upahārakārāpanavasena sannipātetvā. Vaḍḍhamānakacchāyāyāti pacchābhattaṃ. Pokkharavassanti pokkharapatte viya atemitukāmānaṃ upari atemetvā pavattanakavassaṃ. Mahāvīroti satthuvohārena dhātu eva vuttā. Pacchimadisābhimukhova hutvā apasakkantoti ettha puratthābhimukho ṭhitova piṭṭhito apasakkanena pacchimadisāya gacchanto tādisopasaṅkamanaṃ sandhāya ‘‘pacchimadisābhimukho’’ti vutto. ‘‘Mahejavatthu nāma evaṃnāmakaṃ devaṭṭhāna’’nti vadanti.
पज्जरकेनाति अमनुस्ससमुट्ठापितेन पज्जरकरोगेन। देवोति मेघो। अनुप्पवेच्छीति विमुच्चि। विवादो होतीति एत्थ किरियाकालमपेक्खित्वा वत्तमानप्पयोगो दट्ठब्बो। एवं ईदिसेसु सब्बत्थ। तदेतन्ति ठानं तिट्ठतीति सम्बन्धो। ‘‘छन्नं वण्णानं सम्बन्धभूतानं रंसियो चा’’ति अज्झाहरितब्बं, ‘‘छन्नं वण्णानं उदकधारा चा’’ति एवम्पेत्थ सम्बन्धं वदन्ति। परिनिब्बुतेपि भगवति तस्सानुभावेन एवरूपं पाटिहारियं अहोसि एवाति दस्सेतुं एवं अचिन्तियातिआदिगाथमाह। रक्खं करोन्तोति अत्तना उपायेन पलापितानं यक्खानं पुन अप्पविसनत्थाय परित्तानं करोन्तो। आविज्जीति परियायि।
Pajjarakenāti amanussasamuṭṭhāpitena pajjarakarogena. Devoti megho. Anuppavecchīti vimucci. Vivādo hotīti ettha kiriyākālamapekkhitvā vattamānappayogo daṭṭhabbo. Evaṃ īdisesu sabbattha. Tadetanti ṭhānaṃ tiṭṭhatīti sambandho. ‘‘Channaṃ vaṇṇānaṃ sambandhabhūtānaṃ raṃsiyo cā’’ti ajjhāharitabbaṃ, ‘‘channaṃ vaṇṇānaṃ udakadhārā cā’’ti evampettha sambandhaṃ vadanti. Parinibbutepi bhagavati tassānubhāvena evarūpaṃ pāṭihāriyaṃ ahosi evāti dassetuṃ evaṃ acintiyātiādigāthamāha. Rakkhaṃ karontoti attanā upāyena palāpitānaṃ yakkhānaṃ puna appavisanatthāya parittānaṃ karonto. Āvijjīti pariyāyi.
रञ्ञो भाताति रञ्ञो कनिट्ठभाता। अनुळादेवी नाम रञ्ञो जेट्ठभातु जाया। सरसरंसिजालविस्सज्जनकेनाति सिनिद्धताय रसवन्तं ओजवन्तं रंसिजालं विस्सज्जेन्तेन। एकदिवसेन अगमासीति सम्बन्धो। अप्पेसीति लेखसासनं पतिट्ठापेसि। उदिक्खतीति अपेक्खति पत्थेति। भारियन्ति गरुकं, अनतिक्कमनीयन्ति अत्थो। मं पटिमानेतीति मं उदिक्खति। कम्मारवण्णन्ति रञ्ञो पकतिसुवण्णकारवण्णं। तिहत्थविक्खम्भन्ति तिहत्थवित्थारं। सकलजम्बुदीपरज्जेनाति एत्थ रञ्ञो इदन्ति रज्जं, सकलजम्बुदीपतो उप्पज्जनकआयो चेव आणादयो च, तेन पूजेमीति अत्थो, न सकलपथवीपासादादिवत्थुना तस्स सत्ताहं देमीतिआदिना कालपरिच्छेदं कत्वा दातुं अयुत्तत्ता। एवञ्हि देन्तो तावकालिकं देति नाम वत्थुपरिच्चागलक्खणत्ता दानस्स, पथवादिवत्थुपरिच्चागेन च पुन गहणस्स अयुत्तत्ता। नियमितकाले पन आयादयो परिच्चत्ता एवाति ततो परं अपरिच्चत्तत्ता गहेतुं वट्टति। तस्मा वुत्तनयेनेत्थ इतो परम्पि आयादिदानवसेनेव रज्जदानं वेदितब्बं। पुप्फुळका हुत्वाति केतकीपारोहङ्कुरा विय उदकपुप्फुळकाकारा हुत्वा। गवक्खजालसदिसन्ति भावनपुंसकं, वातपानेसु जालाकारेन ठपितदारुपटसदिसन्ति अत्थो, गवक्खेन च सुत्तादिमयजालेन च सदिसन्ति वा अत्थो।
Raññobhātāti rañño kaniṭṭhabhātā. Anuḷādevī nāma rañño jeṭṭhabhātu jāyā. Sarasaraṃsijālavissajjanakenāti siniddhatāya rasavantaṃ ojavantaṃ raṃsijālaṃ vissajjentena. Ekadivasena agamāsīti sambandho. Appesīti lekhasāsanaṃ patiṭṭhāpesi. Udikkhatīti apekkhati pattheti. Bhāriyanti garukaṃ, anatikkamanīyanti attho. Maṃ paṭimānetīti maṃ udikkhati. Kammāravaṇṇanti rañño pakatisuvaṇṇakāravaṇṇaṃ. Tihatthavikkhambhanti tihatthavitthāraṃ. Sakalajambudīparajjenāti ettha rañño idanti rajjaṃ, sakalajambudīpato uppajjanakaāyo ceva āṇādayo ca, tena pūjemīti attho, na sakalapathavīpāsādādivatthunā tassa sattāhaṃ demītiādinā kālaparicchedaṃ katvā dātuṃ ayuttattā. Evañhi dento tāvakālikaṃ deti nāma vatthupariccāgalakkhaṇattā dānassa, pathavādivatthupariccāgena ca puna gahaṇassa ayuttattā. Niyamitakāle pana āyādayo pariccattā evāti tato paraṃ apariccattattā gahetuṃ vaṭṭati. Tasmā vuttanayenettha ito parampi āyādidānavaseneva rajjadānaṃ veditabbaṃ. Pupphuḷakā hutvāti ketakīpārohaṅkurā viya udakapupphuḷakākārā hutvā. Gavakkhajālasadisanti bhāvanapuṃsakaṃ, vātapānesu jālākārena ṭhapitadārupaṭasadisanti attho, gavakkhena ca suttādimayajālena ca sadisanti vā attho.
देवदुन्दुभियोति एत्थ देवोति मेघो, तस्स अच्छसुक्खताय आकासमिव खायमानस्स अनिमित्तगज्जितं देवदुन्दुभि नाम, यं ‘‘आकासदुन्दुभी’’तिपि वदन्ति। फलिंसूति थनिंसु। पब्बतानं नच्चेहीति पथवीकम्पेन इतो चितो च भमन्तानं पब्बतानं नच्चेहि। विम्हयजाता यक्खा ‘‘हि’’न्तिसद्दं निच्छारेन्तीति आह ‘‘यक्खानं हिङ्कारेही’’ति। सकसकपटिभानेहीति अत्तनो अत्तनो सिप्पकोसल्लेहि। अभिसेकं दत्वाति अनोतत्तदहोदकेन अभिसेकं दत्वा।
Devadundubhiyoti ettha devoti megho, tassa acchasukkhatāya ākāsamiva khāyamānassa animittagajjitaṃ devadundubhi nāma, yaṃ ‘‘ākāsadundubhī’’tipi vadanti. Phaliṃsūti thaniṃsu. Pabbatānaṃnaccehīti pathavīkampena ito cito ca bhamantānaṃ pabbatānaṃ naccehi. Vimhayajātā yakkhā ‘‘hi’’ntisaddaṃ nicchārentīti āha ‘‘yakkhānaṃ hiṅkārehī’’ti. Sakasakapaṭibhānehīti attano attano sippakosallehi. Abhisekaṃ datvāti anotattadahodakena abhisekaṃ datvā.
देवताकुलानीति महाबोधिं परिवारेत्वा ठितनागयक्खादिदेवताकुलानि दत्वाति सम्बन्धो। गोपकराजकम्मिनो तथा ‘‘तरच्छा’’ति वदन्ति। इमिना परिवारेनाति सहत्थे करणवचनं, इमिना परिवारेन सहाति अत्थो। तामलित्तिन्ति एवंनामकं समुद्दतीरे पट्टनं। इदमस्स ततियन्ति सुवण्णकटाहे पतिट्ठितसाखाबोधिया रज्जसम्पदानं सन्धाय वुत्तं। ततो पन पुब्बे एकवारं रज्जसम्पदानं अच्छिन्नाय साखाय महाबोधिया एव कतं, तेन सद्धिं चतुक्खत्तुं राजा रज्जेन पूजेसि। रज्जेन पूजितदिवसेसु किर सकलदीपतो उप्पन्नं आयं गहेत्वा महाबोधिमेव पूजेसि।
Devatākulānīti mahābodhiṃ parivāretvā ṭhitanāgayakkhādidevatākulāni datvāti sambandho. Gopakarājakammino tathā ‘‘taracchā’’ti vadanti. Iminā parivārenāti sahatthe karaṇavacanaṃ, iminā parivārena sahāti attho. Tāmalittinti evaṃnāmakaṃ samuddatīre paṭṭanaṃ. Idamassa tatiyanti suvaṇṇakaṭāhe patiṭṭhitasākhābodhiyā rajjasampadānaṃ sandhāya vuttaṃ. Tato pana pubbe ekavāraṃ rajjasampadānaṃ acchinnāya sākhāya mahābodhiyā eva kataṃ, tena saddhiṃ catukkhattuṃ rājā rajjena pūjesi. Rajjena pūjitadivasesu kira sakaladīpato uppannaṃ āyaṃ gahetvā mahābodhimeva pūjesi.
पठमपाटिपददिवसेति सुक्कपक्खपाटिपददिवसे। तञ्हि कण्हपक्खपाटिपददिवसं अपेक्खित्वा ‘‘पठमपाटिपददिवस’’न्ति वुत्तं, इदञ्च तस्मिं तम्बपण्णिदीपे वोहारं गहेत्वा वुत्तं, इध पन पुण्णमितो पट्ठाय याव अपरा पुण्णमी, ताव एको मासोति वोहारो। तस्मा इमिना वोहारेन ‘‘दुतियपाटिपददिवसे’’ति वत्तब्बं सिया कण्हपक्खपाटिपदस्स इध पठमपाटिपदत्ता। गच्छति वतरेति एत्थ अरेति खेदे। समन्तायोजनन्ति अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं, योजनप्पमाणे पदेसे सब्बत्थाति अत्थो। सुपण्णरूपेनाति महाबोधिं बलक्कारेन गहेत्वा नागभवनं नेतुकामानि नागराजकुलानि इद्धिया गहितेन गरुळरूपेन सन्तासेति। तं विभूतिं पस्सित्वाति देवतादीहि करीयमानं पूजामहत्तं, महाबोधिया च आनुभावमहत्तं दिस्वा सयम्पि तथा पूजेतुकामा थेरिं याचित्वाति योजना। समुद्दसालवत्थुस्मिन्ति यस्मिं पदेसे ठत्वा राजा समुद्दे आगच्छन्तं बोधिं थेरानुभावेन अद्दस, यत्थ च पच्छा समुद्दस्स दिट्ठट्ठानन्ति पकासेतुं समुद्दसालं नाम सालं अकंसु, तस्मिं समुद्दसालाय वत्थुभूते पदेसे। थेरस्साति महामहिन्दत्थेरस्स। पुप्फअग्घियानीति कूटागारसदिसानि पुप्फचेतियानि। आगतो वतरेति एत्थ अरेति पमोदे। अट्ठहि अमच्चकुलेहि अट्ठहि ब्राह्मणकुलेहि चाति सोळसहि जातिसम्पन्नकुलेहि। रज्जं विचारेसीति रज्जं विचारेतुं विस्सज्जेसि। राजवत्थुद्वारकोट्ठकट्ठानेति राजुय्यानस्स द्वारकोट्ठकट्ठाने। अनुपुब्बविपस्सनन्ति उदयब्बयादिअनुपुब्बविपस्सनं। ‘‘सह बोधिपतिट्ठानेना’’ति करणवचनेन वत्तब्बे विभत्तिपरिणामेन ‘‘सह बोधिपतिट्ठाना’’ति निस्सक्कवचनं कतं। सति हि सहसद्दप्पयोगे करणवचनेनेव भवितब्बं। दस्सिंसूति पञ्ञायिंसु। महाआसनट्ठानेति पुब्बपस्से महासिलासनेन पतिट्ठितट्ठाने। पूजेत्वा वन्दीति आगामिनं महाचेतियं वन्दि। पुरिमे पन महाविहारट्ठाने पूजामत्तस्सेव कतत्ता अनागते सङ्घस्सपि नवकता अवन्दितब्बता च पकासिताति वेदितब्बा। अनागते पन मेत्तेय्यादिबुद्धा पच्चेकबुद्धा च बुद्धभावक्खणं उद्दिस्स वन्दितब्बाव सभावेन विसिट्ठपुग्गलत्ताति गहेतब्बं।
Paṭhamapāṭipadadivaseti sukkapakkhapāṭipadadivase. Tañhi kaṇhapakkhapāṭipadadivasaṃ apekkhitvā ‘‘paṭhamapāṭipadadivasa’’nti vuttaṃ, idañca tasmiṃ tambapaṇṇidīpe vohāraṃ gahetvā vuttaṃ, idha pana puṇṇamito paṭṭhāya yāva aparā puṇṇamī, tāva eko māsoti vohāro. Tasmā iminā vohārena ‘‘dutiyapāṭipadadivase’’ti vattabbaṃ siyā kaṇhapakkhapāṭipadassa idha paṭhamapāṭipadattā. Gacchati vatareti ettha areti khede. Samantāyojananti accantasaṃyoge upayogavacanaṃ, yojanappamāṇe padese sabbatthāti attho. Supaṇṇarūpenāti mahābodhiṃ balakkārena gahetvā nāgabhavanaṃ netukāmāni nāgarājakulāni iddhiyā gahitena garuḷarūpena santāseti. Taṃ vibhūtiṃ passitvāti devatādīhi karīyamānaṃ pūjāmahattaṃ, mahābodhiyā ca ānubhāvamahattaṃ disvā sayampi tathā pūjetukāmā theriṃ yācitvāti yojanā. Samuddasālavatthusminti yasmiṃ padese ṭhatvā rājā samudde āgacchantaṃ bodhiṃ therānubhāvena addasa, yattha ca pacchā samuddassa diṭṭhaṭṭhānanti pakāsetuṃ samuddasālaṃ nāma sālaṃ akaṃsu, tasmiṃ samuddasālāya vatthubhūte padese. Therassāti mahāmahindattherassa. Pupphaagghiyānīti kūṭāgārasadisāni pupphacetiyāni. Āgato vatareti ettha areti pamode. Aṭṭhahi amaccakulehi aṭṭhahi brāhmaṇakulehi cāti soḷasahi jātisampannakulehi. Rajjaṃ vicāresīti rajjaṃ vicāretuṃ vissajjesi. Rājavatthudvārakoṭṭhakaṭṭhāneti rājuyyānassa dvārakoṭṭhakaṭṭhāne. Anupubbavipassananti udayabbayādianupubbavipassanaṃ. ‘‘Saha bodhipatiṭṭhānenā’’ti karaṇavacanena vattabbe vibhattipariṇāmena ‘‘saha bodhipatiṭṭhānā’’ti nissakkavacanaṃ kataṃ. Sati hi sahasaddappayoge karaṇavacaneneva bhavitabbaṃ. Dassiṃsūti paññāyiṃsu. Mahāāsanaṭṭhāneti pubbapasse mahāsilāsanena patiṭṭhitaṭṭhāne. Pūjetvā vandīti āgāminaṃ mahācetiyaṃ vandi. Purime pana mahāvihāraṭṭhāne pūjāmattasseva katattā anāgate saṅghassapi navakatā avanditabbatā ca pakāsitāti veditabbā. Anāgate pana metteyyādibuddhā paccekabuddhā ca buddhabhāvakkhaṇaṃ uddissa vanditabbāva sabhāvena visiṭṭhapuggalattāti gahetabbaṃ.
महाअरिट्ठोति पञ्चपञ्ञासाय भातुकेहि सद्धिं चेतियगिरिम्हि पब्बजितं सन्धाय वुत्तं। मेघवण्णाभयअमच्चस्स परिवेणट्ठानेति मेघवण्णअभयस्स रञ्ञो अमच्चेन कत्तब्बस्स परिवेणस्स वत्थुभूते ठाने। मङ्गलनिमित्तभावेन आकासे समुप्पन्नो मनोहरसद्दो आकासस्स रवो विय होतीति वुत्तं ‘‘आकासं महाविरवं रवी’’ति। न हि आकासो नाम कोचि धम्मो अत्थि, यो सद्दं समुट्ठापेय्य, आकासगतउतुविसेससमुट्ठितोव सो सद्दोति गहेतब्बो। पठमकत्तिकपवारणदिवसे…पे॰… विनयपिटकं पकासेसीति इदं विनयं वाचेतुं आरद्धदिवसं सन्धाय वुत्तं। अनुसिट्ठिकरानन्ति अनुसासनीकरानं। राजिनोति उपयोगत्थे सामिवचनं, देवानंपियतिस्सराजानन्ति अत्थो। अञ्ञेपीति महिन्दादीहि अट्ठसट्ठिमहाथेरेहि अञ्ञेपि, तेसं सरूपं दस्सेन्तो आह तेसं थेरानन्तिआदि। तत्थ तेसं थेरानं अन्तेवासिकाति महिन्दत्थेरादीनं अट्ठसट्ठिमहाथेरानं अरिट्ठादयो अन्तेवासिका च महाअरिट्ठत्थेरस्स अन्तेवासिका तिस्सदत्तकाळसुमनादयो चाति योजेतब्बं। अन्तेवासिकानं अन्तेवासिकाति उभयत्थ वुत्तअन्तेवासिकानं अन्तेवासिकपरम्परा चाति अत्थो। पुब्बे वुत्तप्पकाराति महिन्दो इट्टियो उत्तियोतिआदिगाथाहि (पारा॰ अट्ठ॰ १.ततियसङ्गीतिकथा) पकासिता आचरियपरम्परा।
Mahāariṭṭhoti pañcapaññāsāya bhātukehi saddhiṃ cetiyagirimhi pabbajitaṃ sandhāya vuttaṃ. Meghavaṇṇābhayaamaccassa pariveṇaṭṭhāneti meghavaṇṇaabhayassa rañño amaccena kattabbassa pariveṇassa vatthubhūte ṭhāne. Maṅgalanimittabhāvena ākāse samuppanno manoharasaddo ākāsassa ravo viya hotīti vuttaṃ ‘‘ākāsaṃ mahāviravaṃ ravī’’ti. Na hi ākāso nāma koci dhammo atthi, yo saddaṃ samuṭṭhāpeyya, ākāsagatautuvisesasamuṭṭhitova so saddoti gahetabbo. Paṭhamakattikapavāraṇadivase…pe… vinayapiṭakaṃ pakāsesīti idaṃ vinayaṃ vācetuṃ āraddhadivasaṃ sandhāya vuttaṃ. Anusiṭṭhikarānanti anusāsanīkarānaṃ. Rājinoti upayogatthe sāmivacanaṃ, devānaṃpiyatissarājānanti attho. Aññepīti mahindādīhi aṭṭhasaṭṭhimahātherehi aññepi, tesaṃ sarūpaṃ dassento āha tesaṃ therānantiādi. Tattha tesaṃ therānaṃ antevāsikāti mahindattherādīnaṃ aṭṭhasaṭṭhimahātherānaṃ ariṭṭhādayo antevāsikā ca mahāariṭṭhattherassa antevāsikā tissadattakāḷasumanādayo cāti yojetabbaṃ. Antevāsikānaṃ antevāsikāti ubhayattha vuttaantevāsikānaṃ antevāsikaparamparā cāti attho. Pubbe vuttappakārāti mahindo iṭṭiyo uttiyotiādigāthāhi (pārā. aṭṭha. 1.tatiyasaṅgītikathā) pakāsitā ācariyaparamparā.
न पग्घरतीति न गळति, न पमुस्सतीति अत्थो। सतिगतिधितिमन्तेसूति एत्थ सतीति उग्गहधारणे सति। गतीति सद्दत्थविभागग्गहणे ञाणं। धितीति उग्गहपरिहरणादीसु वीरियं। कुक्कुच्चकेसूति ‘‘कप्पति न कप्पती’’ति वीमंसकुक्कुच्चकारीसु। मातापितुट्ठानियोति वत्वा तमेवत्थं समत्थेतुं आह तदायत्ताहीतिआदि। विनयपरियत्तिं निस्सायाति विनयपिटकपरियापुणनं निस्साय। अत्तनो सीलक्खन्धो सुगुत्तोति लज्जिनो विनयधारणस्स अलज्जिअञ्ञाणतादीहि छहि आकारेहि आपत्तिया अनापज्जनतो अत्तनो सीलक्खन्धो खण्डादिदोसविरहितो सुगुत्तो सुरक्खितो होति। कुक्कुच्चपकतानन्ति कप्पियाकप्पियं निस्साय उप्पन्नेन कुक्कुच्चेन पकतानं उपद्दुतानं अभिभूतानं यथाविनयं कुक्कुच्चं विनोदेत्वा सुद्धन्ते पतिट्ठापनेन पटिसरणं होति। विगतो सारदो भयमेतस्साति विसारदो। ‘‘एवं कथेन्तस्स दोसो एवं न दोसो’’ति ञत्वाव कथनतो निब्भयोव सङ्घमज्झे वोहरति । पच्चत्थिकेति अत्तपच्चत्थिके चेव वज्जिपुत्तकादिसासनपच्चत्थिके च। सहधम्मेनाति सकारणेन वचनेन सिक्खापदं दस्सेत्वा यथा ते असद्धम्मं पतिट्ठापेतुं न सक्कोन्ति, एवं सुनिग्गहितं कत्वा निग्गण्हाति। सद्धम्मट्ठितियाति परियत्तिपटिपत्तिपटिवेधसङ्खातस्स तिविधस्सापि सद्धम्मस्स ठितिया, पवत्तियाति अत्थो।
Na paggharatīti na gaḷati, na pamussatīti attho. Satigatidhitimantesūti ettha satīti uggahadhāraṇe sati. Gatīti saddatthavibhāgaggahaṇe ñāṇaṃ. Dhitīti uggahapariharaṇādīsu vīriyaṃ. Kukkuccakesūti ‘‘kappati na kappatī’’ti vīmaṃsakukkuccakārīsu. Mātāpituṭṭhāniyoti vatvā tamevatthaṃ samatthetuṃ āha tadāyattāhītiādi. Vinayapariyattiṃ nissāyāti vinayapiṭakapariyāpuṇanaṃ nissāya. Attano sīlakkhandho suguttoti lajjino vinayadhāraṇassa alajjiaññāṇatādīhi chahi ākārehi āpattiyā anāpajjanato attano sīlakkhandho khaṇḍādidosavirahito sugutto surakkhito hoti. Kukkuccapakatānanti kappiyākappiyaṃ nissāya uppannena kukkuccena pakatānaṃ upaddutānaṃ abhibhūtānaṃ yathāvinayaṃ kukkuccaṃ vinodetvā suddhante patiṭṭhāpanena paṭisaraṇaṃ hoti. Vigato sārado bhayametassāti visārado. ‘‘Evaṃ kathentassa doso evaṃ na doso’’ti ñatvāva kathanato nibbhayova saṅghamajjhe voharati. Paccatthiketi attapaccatthike ceva vajjiputtakādisāsanapaccatthike ca. Sahadhammenāti sakāraṇena vacanena sikkhāpadaṃ dassetvā yathā te asaddhammaṃ patiṭṭhāpetuṃ na sakkonti, evaṃ suniggahitaṃ katvā niggaṇhāti. Saddhammaṭṭhitiyāti pariyattipaṭipattipaṭivedhasaṅkhātassa tividhassāpi saddhammassa ṭhitiyā, pavattiyāti attho.
विनयो संवरत्थायातिआदीसु विनयपरियापुणनं विनयो, विनयपञ्ञत्ति वा कायवचीद्वारसंवरत्थाय। अविप्पटिसारोति कताकतं निस्साय विप्पटिसाराभावो सन्तापाभावो। पामोज्जं तरुणपीति। पीति नाम बलवपीति। पस्सद्धीति कायचित्तपस्सद्धि। यथाभूतञाणदस्सनन्ति सप्पच्चयनामरूपपरिग्गहो। निब्बिदाति विपस्सना। विरागोति अरियमग्गो। विमुत्तीति अग्गफलं। विमुत्तिञाणदस्सनन्ति पच्चवेक्खणञाणं। अनुपादाति कञ्चि धम्मं अनुपादियित्वा परिच्चजित्वा। परिनिब्बानत्थायाति पच्चवेक्खणञाणे अनुप्पन्ने अन्तरा परिनिब्बानाभावेन तंपरिनिब्बानत्थायाति पच्चयत्तेन वुत्तं अनन्तरादिपच्चयत्ता। एतदत्था कथाति अयं विनयकथा नाम एतस्स अनुपादापरिनिब्बानस्स अत्थायाति अत्थो। मन्तनाति विनयमन्तनायेव, भिक्खूनं ‘‘एवं करिस्साम, एवं न करिस्सामा’’ति विनयपटिबद्धमन्तना। उपनिसाति उपनिसीदति एत्थ फलन्ति उपनिसा, कारणं। विनयो संवरत्थायातिआदिकारणपरम्परापि एतदत्थाति अत्थो। सोतावधानन्ति इमिस्सा परम्परपच्चयकथाय अत्तानं समनत्थाय सोतावधानं, तम्पि एतमत्थं। यदिदन्ति निपातो। यो अयं चतूहि उपादानेहि अनुपादियित्वा चित्तस्स अरहत्तमग्गसङ्खातो, तप्फलसङ्खातो वा विमोक्खो, सोपि एतदत्थाय अनुपादापरिनिब्बानत्थाय। अथ वा यो अयं कञ्चि धम्मं अनुपादाचित्तस्स विमोक्खो विमुच्चनं विगमो परिनिब्बानं एतदत्था कथाति एवं उपसंहरणवसेन योजेतुम्पि वट्टति मग्गफलविमोक्खस्स पुब्बे वुत्तत्ता। आयोगोति उग्गहणादिवसेन पुनप्पुनं अभियोगो।
Vinayo saṃvaratthāyātiādīsu vinayapariyāpuṇanaṃ vinayo, vinayapaññatti vā kāyavacīdvārasaṃvaratthāya. Avippaṭisāroti katākataṃ nissāya vippaṭisārābhāvo santāpābhāvo. Pāmojjaṃ taruṇapīti. Pīti nāma balavapīti. Passaddhīti kāyacittapassaddhi. Yathābhūtañāṇadassananti sappaccayanāmarūpapariggaho. Nibbidāti vipassanā. Virāgoti ariyamaggo. Vimuttīti aggaphalaṃ. Vimuttiñāṇadassananti paccavekkhaṇañāṇaṃ. Anupādāti kañci dhammaṃ anupādiyitvā pariccajitvā. Parinibbānatthāyāti paccavekkhaṇañāṇe anuppanne antarā parinibbānābhāvena taṃparinibbānatthāyāti paccayattena vuttaṃ anantarādipaccayattā. Etadatthā kathāti ayaṃ vinayakathā nāma etassa anupādāparinibbānassa atthāyāti attho. Mantanāti vinayamantanāyeva, bhikkhūnaṃ ‘‘evaṃ karissāma, evaṃ na karissāmā’’ti vinayapaṭibaddhamantanā. Upanisāti upanisīdati ettha phalanti upanisā, kāraṇaṃ. Vinayo saṃvaratthāyātiādikāraṇaparamparāpi etadatthāti attho. Sotāvadhānanti imissā paramparapaccayakathāya attānaṃ samanatthāya sotāvadhānaṃ, tampi etamatthaṃ. Yadidanti nipāto. Yo ayaṃ catūhi upādānehi anupādiyitvā cittassa arahattamaggasaṅkhāto, tapphalasaṅkhāto vā vimokkho, sopi etadatthāya anupādāparinibbānatthāya. Atha vā yo ayaṃ kañci dhammaṃ anupādācittassa vimokkho vimuccanaṃ vigamo parinibbānaṃ etadatthā kathāti evaṃ upasaṃharaṇavasena yojetumpi vaṭṭati maggaphalavimokkhassa pubbe vuttattā. Āyogoti uggahaṇādivasena punappunaṃ abhiyogo.
आचरियपरम्परकथावण्णनानयो निट्ठितो।
Ācariyaparamparakathāvaṇṇanānayo niṭṭhito.
इति समन्तपासादिकाय विनयट्ठकथाय विमतिविनोदनियं
Iti samantapāsādikāya vinayaṭṭhakathāya vimativinodaniyaṃ
बाहिरनिदानकथावण्णनानयो निट्ठितो।
Bāhiranidānakathāvaṇṇanānayo niṭṭhito.
