| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / इतिवुत्तक-अट्ठकथा • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
४. अद्धासुत्तवण्णना
4. Addhāsuttavaṇṇanā
६३. चतुत्थे अद्धाति काला। अतीतो अद्धातिआदीसु द्वे परियाया – सुत्तन्तपरियायो, अभिधम्मपरियायो च। तत्थ सुत्तन्तपरियायेन पटिसन्धितो पुब्बे अतीतो अद्धा नाम, चुतितो पच्छा अनागतो अद्धा नाम, सह चुतिपटिसन्धीहि तदनन्तरं पच्चुप्पन्नो अद्धा नाम। अभिधम्मपरियायेन उप्पादो, ठिति, भङ्गोति इमे तयो खणे पत्वा निरुद्धधम्मा अतीतो अद्धा नाम, तयोपि खणे असम्पत्ता अनागतो अद्धा नाम, खणत्तयसमङ्गिनो पच्चुप्पन्नो अद्धा नाम।
63. Catutthe addhāti kālā. Atīto addhātiādīsu dve pariyāyā – suttantapariyāyo, abhidhammapariyāyo ca. Tattha suttantapariyāyena paṭisandhito pubbe atīto addhā nāma, cutito pacchā anāgato addhā nāma, saha cutipaṭisandhīhi tadanantaraṃ paccuppanno addhā nāma. Abhidhammapariyāyena uppādo, ṭhiti, bhaṅgoti ime tayo khaṇe patvā niruddhadhammā atīto addhā nāma, tayopi khaṇe asampattā anāgato addhā nāma, khaṇattayasamaṅgino paccuppanno addhā nāma.
अपरो नयो – अयञ्हि अतीतादिविभागो अद्धासन्ततिसमयखणवसेन चतुधा वेदितब्बो। तेसु अद्धाविभागो वुत्तो। सन्ततिवसेन सभागा एकउतुसमुट्ठाना, एकाहारसमुट्ठाना च पुब्बापरियवसेन वत्तमानापि पच्चुप्पन्ना। ततो पुब्बे विसभागउतुआहारसमुट्ठाना अतीता पच्छा अनागता। चित्तजा एकवीथिएकजवनएकसमापत्तिसमुट्ठाना पच्चुप्पन्ना नाम, ततो पुब्बे अतीता, पच्छा अनागता। कम्मसमुट्ठानानं पाटियेक्कं सन्ततिवसेन अतीतादिभेदो नत्थि, तेसंयेव पन उतुआहारचित्तसमुट्ठानानं उपत्थम्भकवसेन तस्स अतीतादिभावो वेदितब्बो। समयवसेन एकमुहुत्तपुब्बण्हसायन्हरत्तिदिवादीसु समयेसु सन्तानवसेन पवत्तमाना तंतंसमये पच्चुप्पन्ना नाम, ततो पुब्बे अतीता, पच्छा अनागता। अयं ताव रूपधम्मेसु नयो। अरूपधम्मेसु पन खणवसेन उप्पादादिक्खणत्तयपरियापन्ना पच्चुप्पन्ना, ततो पुब्बे अतीता, पच्छा अनागता। अपिच अतिक्कन्तहेतुपच्चयकिच्चा अतीता, निट्ठितहेतुकिच्चा अनिट्ठितपच्चयकिच्चा पच्चुप्पन्ना, उभयकिच्चं असम्पत्ता अनागता। अत्तनो वा किच्चक्खणे पच्चुप्पन्ना, ततो पुब्बे अतीता, पच्छा अनागता। एत्थ च खणादिकथाव निप्परियाया, सेसा परियाया। अयञ्हि अतीतादिभेदो नाम धम्मानं होति, न कालस्स। अतीतादिभेदे पन धम्मे उपादाय परमत्थतो अविज्जमानोपि कालो इध तेनेव वोहारेन अतीतोतिआदिना वुत्तोति वेदितब्बो।
Aparo nayo – ayañhi atītādivibhāgo addhāsantatisamayakhaṇavasena catudhā veditabbo. Tesu addhāvibhāgo vutto. Santativasena sabhāgā ekautusamuṭṭhānā, ekāhārasamuṭṭhānā ca pubbāpariyavasena vattamānāpi paccuppannā. Tato pubbe visabhāgautuāhārasamuṭṭhānā atītā pacchā anāgatā. Cittajā ekavīthiekajavanaekasamāpattisamuṭṭhānā paccuppannā nāma, tato pubbe atītā, pacchā anāgatā. Kammasamuṭṭhānānaṃ pāṭiyekkaṃ santativasena atītādibhedo natthi, tesaṃyeva pana utuāhāracittasamuṭṭhānānaṃ upatthambhakavasena tassa atītādibhāvo veditabbo. Samayavasena ekamuhuttapubbaṇhasāyanharattidivādīsu samayesu santānavasena pavattamānā taṃtaṃsamaye paccuppannā nāma, tato pubbe atītā, pacchā anāgatā. Ayaṃ tāva rūpadhammesu nayo. Arūpadhammesu pana khaṇavasena uppādādikkhaṇattayapariyāpannā paccuppannā, tato pubbe atītā, pacchā anāgatā. Apica atikkantahetupaccayakiccā atītā, niṭṭhitahetukiccā aniṭṭhitapaccayakiccā paccuppannā, ubhayakiccaṃ asampattā anāgatā. Attano vā kiccakkhaṇe paccuppannā, tato pubbe atītā, pacchā anāgatā. Ettha ca khaṇādikathāva nippariyāyā, sesā pariyāyā. Ayañhi atītādibhedo nāma dhammānaṃ hoti, na kālassa. Atītādibhede pana dhamme upādāya paramatthato avijjamānopi kālo idha teneva vohārena atītotiādinā vuttoti veditabbo.
गाथासु अक्खेय्यसञ्ञिनोति एत्थ अक्खायति, कथीयति, पञ्ञापीयतीति अक्खेय्यं, कथावत्थु, अत्थतो रूपादयो पञ्चक्खन्धा। वुत्तञ्हेतं –
Gāthāsu akkheyyasaññinoti ettha akkhāyati, kathīyati, paññāpīyatīti akkheyyaṃ, kathāvatthu, atthato rūpādayo pañcakkhandhā. Vuttañhetaṃ –
‘‘अतीतं वा अद्धानं आरब्भ कथं कथेय्य, अनागतं वा…पे॰… पच्चुप्पन्नं वा अद्धानं आरब्भ कथं कथेय्या’’ति (दी॰ नि॰ ३.३०५)।
‘‘Atītaṃ vā addhānaṃ ārabbha kathaṃ katheyya, anāgataṃ vā…pe… paccuppannaṃ vā addhānaṃ ārabbha kathaṃ katheyyā’’ti (dī. ni. 3.305).
तथा –
Tathā –
‘‘यं, भिक्खवे , रूपं अतीतं निरुद्धं विपरिणतं, ‘अहोसी’ति तस्स सङ्खा, ‘अहोसी’ति तस्स समञ्ञा, ‘अहोसी’ति तस्स पञ्ञत्ति; न तस्स सङ्खा अत्थीति, न तस्स सङ्खा भविस्सती’’ति (सं॰ नि॰ ३.६२) –
‘‘Yaṃ, bhikkhave , rūpaṃ atītaṃ niruddhaṃ vipariṇataṃ, ‘ahosī’ti tassa saṅkhā, ‘ahosī’ti tassa samaññā, ‘ahosī’ti tassa paññatti; na tassa saṅkhā atthīti, na tassa saṅkhā bhavissatī’’ti (saṃ. ni. 3.62) –
एवं वुत्तेन निरुत्तिपथसुत्तेनपि एत्थ अत्थो दीपेतब्बो। एवं कथावत्थुभावेन अक्खेय्यसङ्खाते खन्धपञ्चके अहन्ति च ममन्ति च देवोति च मनुस्सोति च इत्थीति च पुरिसोति च आदिना पवत्तसञ्ञावसेन अक्खेय्यसञ्ञिनो, पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु सत्तपुग्गलादिसञ्ञिनोति अत्थो। अक्खेय्यस्मिं तण्हादिट्ठिग्गाहवसेन पतिट्ठिता, रागादिवसेन वा अट्ठहाकारेहि पतिट्ठिता। रत्तो हि रागवसेन पतिट्ठितो होति, दुट्ठो दोसवसेन, मूळ्हो मोहवसेन, परामट्ठो दिट्ठिवसेन, थामगतो अनुसयवसेन, विनिबद्धो मानवसेन, अनिट्ठङ्गतो विचिकिच्छावसेन, विक्खेपगतो उद्धच्चवसेन पतिट्ठितो होतीति।
Evaṃ vuttena niruttipathasuttenapi ettha attho dīpetabbo. Evaṃ kathāvatthubhāvena akkheyyasaṅkhāte khandhapañcake ahanti ca mamanti ca devoti ca manussoti ca itthīti ca purisoti ca ādinā pavattasaññāvasena akkheyyasaññino, pañcasu upādānakkhandhesu sattapuggalādisaññinoti attho. Akkheyyasmiṃ taṇhādiṭṭhiggāhavasena patiṭṭhitā, rāgādivasena vā aṭṭhahākārehi patiṭṭhitā. Ratto hi rāgavasena patiṭṭhito hoti, duṭṭho dosavasena, mūḷho mohavasena, parāmaṭṭho diṭṭhivasena, thāmagato anusayavasena, vinibaddho mānavasena, aniṭṭhaṅgato vicikicchāvasena, vikkhepagato uddhaccavasena patiṭṭhito hotīti.
अक्खेय्यं अपरिञ्ञायाति तं अक्खेय्यं तेभूमकधम्मे तीहि परिञ्ञाहि अपरिजानित्वा तस्स अपरिजाननहेतु। योगमायन्ति मच्चुनोति मरणस्स योगं तेन संयोगं उपगच्छन्ति, न विसंयोगन्ति अत्थो।
Akkheyyaṃ apariññāyāti taṃ akkheyyaṃ tebhūmakadhamme tīhi pariññāhi aparijānitvā tassa aparijānanahetu. Yogamāyanti maccunoti maraṇassa yogaṃ tena saṃyogaṃ upagacchanti, na visaṃyoganti attho.
अथ वा योगन्ति उपायं, तेन योजितं पसारितं मारसेनट्ठानियं अनत्थजालं किलेसजालञ्च उपगच्छन्तीति वुत्तं होति। तथा हि वुत्तं –
Atha vā yoganti upāyaṃ, tena yojitaṃ pasāritaṃ mārasenaṭṭhāniyaṃ anatthajālaṃ kilesajālañca upagacchantīti vuttaṃ hoti. Tathā hi vuttaṃ –
‘‘न हि नो सङ्गरं तेन, महासेनेन मच्चुना’’ति॥ (म॰ नि॰ ३.२७२; जा॰ २.२२.१२१; नेत्ति॰ १०३)।
‘‘Na hi no saṅgaraṃ tena, mahāsenena maccunā’’ti. (ma. ni. 3.272; jā. 2.22.121; netti. 103);
एत्तावता वट्टं दस्सेत्वा इदानि विवट्टं दस्सेतुं ‘‘अक्खेय्यञ्च परिञ्ञाया’’तिआदि वुत्तं। तत्थ च-सद्दो ब्यतिरेके, तेन अक्खेय्यपरिजाननेन लद्धब्बं वक्खमानमेव विसेसं जोतेति। परिञ्ञायाति विपस्सनासहिताय मग्गपञ्ञाय दुक्खन्ति परिच्छिज्ज जानित्वा, तप्पटिबद्धकिलेसप्पहानेन वा तं समतिक्कमित्वा तिस्सन्नम्पि परिञ्ञानं किच्चं मत्थकं पापेत्वा। अक्खातारं न मञ्ञतीति सब्बसो मञ्ञनानं पहीनत्ता खीणासवो अक्खातारं न मञ्ञति, कारकादिसभावं किञ्चि अत्तानं न पच्चेतीति अत्थो। फुट्ठो विमोक्खो मनसा, सन्तिपदमनुत्तरन्ति यस्मा सब्बसङ्खतविमुत्तत्ता ‘‘विमोक्खो’’ति सब्बकिलेससन्तापवूपसमनट्ठानताय ‘‘सन्तिपद’’न्ति लद्धनामो निब्बानधम्मो फुट्ठो फुसितो पत्तो, तस्मा अक्खातारं न मञ्ञतीति। अथ वा ‘‘परिञ्ञाया’’ति पदेन दुक्खसच्चस्स परिञ्ञाभिसमयं समुदयसच्चस्स पहानाभिसमयञ्च वत्वा इदानि ‘‘फुट्ठो विमोक्खो मनसा, सन्तिपदमनुत्तर’’न्ति इमिना मग्गनिरोधानं भावनासच्छिकिरियाभिसमयं वदति। तस्सत्थो – समुच्छेदवसेन सब्बकिलेसेहि विमुच्चतीति विमोक्खो, अरियमग्गो। सो पनस्स मग्गचित्तेन फुट्ठो फुसितो भावितो, तेनेव अनुत्तरं सन्तिपदं निब्बानं फुट्ठं फुसितं सच्छिकतन्ति।
Ettāvatā vaṭṭaṃ dassetvā idāni vivaṭṭaṃ dassetuṃ ‘‘akkheyyañca pariññāyā’’tiādi vuttaṃ. Tattha ca-saddo byatireke, tena akkheyyaparijānanena laddhabbaṃ vakkhamānameva visesaṃ joteti. Pariññāyāti vipassanāsahitāya maggapaññāya dukkhanti paricchijja jānitvā, tappaṭibaddhakilesappahānena vā taṃ samatikkamitvā tissannampi pariññānaṃ kiccaṃ matthakaṃ pāpetvā. Akkhātāraṃ na maññatīti sabbaso maññanānaṃ pahīnattā khīṇāsavo akkhātāraṃ na maññati, kārakādisabhāvaṃ kiñci attānaṃ na paccetīti attho. Phuṭṭhovimokkho manasā, santipadamanuttaranti yasmā sabbasaṅkhatavimuttattā ‘‘vimokkho’’ti sabbakilesasantāpavūpasamanaṭṭhānatāya ‘‘santipada’’nti laddhanāmo nibbānadhammo phuṭṭho phusito patto, tasmā akkhātāraṃ na maññatīti. Atha vā ‘‘pariññāyā’’ti padena dukkhasaccassa pariññābhisamayaṃ samudayasaccassa pahānābhisamayañca vatvā idāni ‘‘phuṭṭho vimokkho manasā, santipadamanuttara’’nti iminā magganirodhānaṃ bhāvanāsacchikiriyābhisamayaṃ vadati. Tassattho – samucchedavasena sabbakilesehi vimuccatīti vimokkho, ariyamaggo. So panassa maggacittena phuṭṭho phusito bhāvito, teneva anuttaraṃ santipadaṃ nibbānaṃ phuṭṭhaṃ phusitaṃ sacchikatanti.
अक्खेय्यसम्पन्नोति अक्खेय्यनिमित्तं विविधाहि विपत्तीहि उपद्दुते लोके पहीनविपल्लासताय ततो सुपरिमुत्तो अक्खेय्यपरिञ्ञाभिनिब्बत्ताहि सम्पत्तीहि सम्पन्नो समन्नागतो। सङ्खाय सेवीति पञ्ञावेपुल्लप्पत्तिया चीवरादिपच्चये सङ्खाय परितुलेत्वाव सेवनसीलो, सङ्खातधम्मत्ता च आपाथगतं सब्बम्पि विसयं छळङ्गुपेक्खावसेन सङ्खाय सेवनसीलो। धम्मट्ठोति असेक्खधम्मेसु निब्बानधम्मे एव वा ठितो। वेदगूति वेदितब्बस्स चतुसच्चस्स पारङ्गतत्ता वेदगू। एवंगुणो अरहा भवादीसु कत्थचि आयतिं पुनब्भवाभावतो मनुस्सदेवाति सङ्ख्यं न उपेति, अपञ्ञत्तिकभावमेव गच्छतीति अनुपादापरिनिब्बानेन देसनं निट्ठापेसि।
Akkheyyasampannoti akkheyyanimittaṃ vividhāhi vipattīhi upaddute loke pahīnavipallāsatāya tato suparimutto akkheyyapariññābhinibbattāhi sampattīhi sampanno samannāgato. Saṅkhāya sevīti paññāvepullappattiyā cīvarādipaccaye saṅkhāya parituletvāva sevanasīlo, saṅkhātadhammattā ca āpāthagataṃ sabbampi visayaṃ chaḷaṅgupekkhāvasena saṅkhāya sevanasīlo. Dhammaṭṭhoti asekkhadhammesu nibbānadhamme eva vā ṭhito. Vedagūti veditabbassa catusaccassa pāraṅgatattā vedagū. Evaṃguṇo arahā bhavādīsu katthaci āyatiṃ punabbhavābhāvato manussadevāti saṅkhyaṃ na upeti, apaññattikabhāvameva gacchatīti anupādāparinibbānena desanaṃ niṭṭhāpesi.
चतुत्थसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Catutthasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / इतिवुत्तकपाळि • Itivuttakapāḷi / ४. अद्धासुत्तं • 4. Addhāsuttaṃ
