| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi |
८. अधिकरणकथा
8. Adhikaraṇakathā
२१५. विपच्चतायाति एत्थ विकारभावेन पतति पवत्ततीति विपच्चं, चित्तदुक्खं, तदेव विपच्चता, तदत्थायाति दस्सेन्तो आह ‘‘चित्तदुक्खत्थ’’न्ति। ‘‘फरुसवचन’’न्ति इमिना वोहार सद्दो वचनपरियायोति दस्सेति। यो तत्थाति एत्थ तसद्दस्स विसयं दस्सेन्तो आह ‘‘तेसु अनुवदन्तेसू’’ति। यो उपवादोति योजना। ‘‘अनुवदना’’ति एतं पदन्ति योजना। आकारदस्सनन्ति अनुवदनस्स आकारदस्सनं, दस्सनहेतु वा। ‘‘पुनप्पुन’’न्ति इमिना अनुसम्पवङ्कताति एत्थ अनुसद्दस्स न उपच्छिन्नत्थं दस्सेति। तत्थेवाति अनुवदने एव। सम्पवङ्कताति सम्मा पकारेन निन्नपोनपब्भारता। अब्भुस्सहनताति एत्थ अतिरेकं उस्साहनताति दस्सेन्तो आह ‘‘कस्मा’’तिआदि। अनुबलप्पदानन्ति एत्थ पुनप्पुनं बलस्स पदानन्ति दस्सेन्तो आह ‘‘पुरिमवचनस्सा’’तिआदि।
215.Vipaccatāyāti ettha vikārabhāvena patati pavattatīti vipaccaṃ, cittadukkhaṃ, tadeva vipaccatā, tadatthāyāti dassento āha ‘‘cittadukkhattha’’nti. ‘‘Pharusavacana’’nti iminā vohāra saddo vacanapariyāyoti dasseti. Yo tatthāti ettha tasaddassa visayaṃ dassento āha ‘‘tesu anuvadantesū’’ti. Yo upavādoti yojanā. ‘‘Anuvadanā’’ti etaṃ padanti yojanā. Ākāradassananti anuvadanassa ākāradassanaṃ, dassanahetu vā. ‘‘Punappuna’’nti iminā anusampavaṅkatāti ettha anusaddassa na upacchinnatthaṃ dasseti. Tatthevāti anuvadane eva. Sampavaṅkatāti sammā pakārena ninnaponapabbhāratā. Abbhussahanatāti ettha atirekaṃ ussāhanatāti dassento āha ‘‘kasmā’’tiādi. Anubalappadānanti ettha punappunaṃ balassa padānanti dassento āha ‘‘purimavacanassā’’tiādi.
किच्चयताति एत्थ ‘‘मा पण्डिच्चय’’न्तिआदीसु (जा॰ २.२२.१) विय ब्यञ्जनवड्ढनवसेन यकारागमोति आह ‘‘किच्चमेव किच्चय’’न्ति। ‘‘उभयंपेतं सङ्घस्सेव अधिवचन’’न्ति इमिना किच्चकरणीयसद्दो कत्तुवाचकोति दस्सेति, सङ्घो हि करोतीति वचनत्थेन किच्चोति च करणीयोति च वुच्चति। तस्स भावो, किच्चयता करणीयताति वुत्ते सङ्घकम्मंयेव लब्भति। तेन वुत्तं ‘‘उभयंपेतं सङ्घकम्मस्सेव अधिवचन’’न्ति। यदि कम्मवाचको भवेय्य, ‘‘कत्तब्बन्ति किच्चं, करणीय’’न्ति वुत्तेयेव सङ्घकम्मस्स लभनतो तापच्चयो स्वत्थो भवेय्य। एवञ्हि सति किच्चयस्स भावो किच्चयता करणीयस्स भावो करणीयताति वचनत्थो न कत्तब्बो भवेय्य, कतो च, तस्मा न कम्मवाचकोति दट्ठब्बं। तस्सेवाति सङ्घकम्मस्सेव। तत्थाति अपलोकनादीसु चतूसु कम्मेसु। सीमट्ठकसङ्घन्ति ‘‘उपचारसीमादीसु ठितं सङ्घं। सोधेत्वाति एत्थ सोधनं नाम सीमट्ठकसङ्घस्स हत्थपासनयनं, छन्दारहानं छन्दस्स आहरणं, सीमतो बहिकरणं। तमेवत्थं एकदेसतो दस्सेतुं वुत्तं ‘‘छन्दारहानं छन्दं आहरित्वा’’ति। अपलोकेति आपुच्छति अनेनाति अपलोकनं, तंयेव कम्मं अपलोकनकम्मं। वुत्तनयेनेवाति ‘‘सीमट्ठकसङ्घं सोधेत्वा’’तिआदिना वुत्तनयेनेव। ‘‘सुणातु मे’’तिआदिना सङ्घगणपुग्गले ञापेति एतायाति ञत्ति, सायेव कम्मं ञत्तिकम्मं, ञत्तियेव दुतियं ञत्तिदुतियं, तमेव कम्मं ञत्तिदुतियकम्मं। एत्थ किञ्चापि ञत्ति पठमं ठपिता, कम्मवाचायेव दुतिया होति, ‘‘फस्सपञ्चमा’’तिआदीसु (धातु॰ ३१६) विय पन पटिलोमवसेन वोहारं कत्वा ‘‘ञत्तिदुतिया’’ति वुत्तं। फस्सपञ्चमाति एत्थ किञ्चापि धम्मसङ्गणियं (ध॰ स॰ १ आदयो) ‘‘फस्सो होति, वेदना होति, सञ्ञा होति, चेतना होति , चित्तं होती’’ति फस्सं पठमं वुत्तं, पटिलोमवसेन पन वोहारं कत्वा ‘‘फस्सपञ्चमा’’ति धातुकथायं वुत्तन्ति दट्ठब्बं। एसेव नयो ञत्ति चतुत्थकम्मेपि। एकाय च अनुसावनायाति ञत्तितो अनुपच्छा सावेतब्बाति अनुसावना, ताय, तीहि च अनुसावनाहीति ञत्तितोअनु पच्छा, पुनप्पुनं वा तिक्खत्तुं सावेतब्बाति अनुसावना, ताहि। तत्थाति चतूसु कम्मेसु।
Kiccayatāti ettha ‘‘mā paṇḍiccaya’’ntiādīsu (jā. 2.22.1) viya byañjanavaḍḍhanavasena yakārāgamoti āha ‘‘kiccameva kiccaya’’nti. ‘‘Ubhayaṃpetaṃ saṅghasseva adhivacana’’nti iminā kiccakaraṇīyasaddo kattuvācakoti dasseti, saṅgho hi karotīti vacanatthena kiccoti ca karaṇīyoti ca vuccati. Tassa bhāvo, kiccayatā karaṇīyatāti vutte saṅghakammaṃyeva labbhati. Tena vuttaṃ ‘‘ubhayaṃpetaṃ saṅghakammasseva adhivacana’’nti. Yadi kammavācako bhaveyya, ‘‘kattabbanti kiccaṃ, karaṇīya’’nti vutteyeva saṅghakammassa labhanato tāpaccayo svattho bhaveyya. Evañhi sati kiccayassa bhāvo kiccayatā karaṇīyassa bhāvo karaṇīyatāti vacanattho na kattabbo bhaveyya, kato ca, tasmā na kammavācakoti daṭṭhabbaṃ. Tassevāti saṅghakammasseva. Tatthāti apalokanādīsu catūsu kammesu. Sīmaṭṭhakasaṅghanti ‘‘upacārasīmādīsu ṭhitaṃ saṅghaṃ. Sodhetvāti ettha sodhanaṃ nāma sīmaṭṭhakasaṅghassa hatthapāsanayanaṃ, chandārahānaṃ chandassa āharaṇaṃ, sīmato bahikaraṇaṃ. Tamevatthaṃ ekadesato dassetuṃ vuttaṃ ‘‘chandārahānaṃ chandaṃ āharitvā’’ti. Apaloketi āpucchati anenāti apalokanaṃ, taṃyeva kammaṃ apalokanakammaṃ. Vuttanayenevāti ‘‘sīmaṭṭhakasaṅghaṃ sodhetvā’’tiādinā vuttanayeneva. ‘‘Suṇātu me’’tiādinā saṅghagaṇapuggale ñāpeti etāyāti ñatti, sāyeva kammaṃ ñattikammaṃ, ñattiyeva dutiyaṃ ñattidutiyaṃ, tameva kammaṃ ñattidutiyakammaṃ. Ettha kiñcāpi ñatti paṭhamaṃ ṭhapitā, kammavācāyeva dutiyā hoti, ‘‘phassapañcamā’’tiādīsu (dhātu. 316) viya pana paṭilomavasena vohāraṃ katvā ‘‘ñattidutiyā’’ti vuttaṃ. Phassapañcamāti ettha kiñcāpi dhammasaṅgaṇiyaṃ (dha. sa. 1 ādayo) ‘‘phasso hoti, vedanā hoti, saññā hoti, cetanā hoti , cittaṃ hotī’’ti phassaṃ paṭhamaṃ vuttaṃ, paṭilomavasena pana vohāraṃ katvā ‘‘phassapañcamā’’ti dhātukathāyaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Eseva nayo ñatti catutthakammepi. Ekāya ca anusāvanāyāti ñattito anupacchā sāvetabbāti anusāvanā, tāya, tīhi ca anusāvanāhīti ñattitoanu pacchā, punappunaṃ vā tikkhattuṃ sāvetabbāti anusāvanā, tāhi. Tatthāti catūsu kammesu.
अपलोकेत्वावाति एत्थ एवफलं दस्सेन्तो आह ‘‘ञत्तिकम्मादिवसेन न कातब्ब’’न्ति। ञत्तिकम्मम्पीति पिसद्देन न केवलं अपलोकनकम्ममेव, अथ खो ञत्तिकम्मम्पीति दस्सेति। ञत्तिदुतियकम्मं पनाति एत्थ पनसद्दो विसेसत्थजोतको, पक्खन्तरजोतको वा। तत्थाति द्वीसु कम्मेसु। गरुकानीति अलहुकानि। अवसेसानीति छहि कम्मेहि अवसेसानि, एवरूपानि लहुककम्मानीति सम्बन्धो। ‘‘अवसेसा’’तिपि पाठो, सम्मुतियोति सम्बन्धो। अपलोकेत्वापीति पिसद्दो ञत्तिदुतियकम्मवाचं सावेत्वापीति सम्पिण्डेति। अञ्ञत्थापोहनं दस्सेन्तो आह ‘‘ञत्तिकम्मञत्तिचतुत्थकम्मवसेन पन न कातब्बमेवा’’ति। ञत्तिचतुत्थकम्मं कातब्बन्ति सम्बन्धो। एत्थाति समथक्खन्धके।
Apaloketvāvāti ettha evaphalaṃ dassento āha ‘‘ñattikammādivasena na kātabba’’nti. Ñattikammampīti pisaddena na kevalaṃ apalokanakammameva, atha kho ñattikammampīti dasseti. Ñattidutiyakammaṃ panāti ettha panasaddo visesatthajotako, pakkhantarajotako vā. Tatthāti dvīsu kammesu. Garukānīti alahukāni. Avasesānīti chahi kammehi avasesāni, evarūpāni lahukakammānīti sambandho. ‘‘Avasesā’’tipi pāṭho, sammutiyoti sambandho. Apaloketvāpīti pisaddo ñattidutiyakammavācaṃ sāvetvāpīti sampiṇḍeti. Aññatthāpohanaṃ dassento āha ‘‘ñattikammañatticatutthakammavasena pana na kātabbamevā’’ti. Ñatticatutthakammaṃ kātabbanti sambandho. Etthāti samathakkhandhake.
वित्थारतो पन आगतोयेवाति सम्बन्धो। एतेसन्ति चतुन्नं कम्मानं। यं पन अत्थजातं अनुत्तानन्ति सम्बन्धो। तत्थाति चतूसु कम्मेसु। तन्ति अत्थजातं। एवन्ति एवं कम्मवग्गेयेव वण्णयमाने। हीति लद्धगुणजोतको। सुविञ्ञेय्याति सुखेन विञ्ञातब्बा।
Vitthārato pana āgatoyevāti sambandho. Etesanti catunnaṃ kammānaṃ. Yaṃ pana atthajātaṃ anuttānanti sambandho. Tatthāti catūsu kammesu. Tanti atthajātaṃ. Evanti evaṃ kammavaggeyeva vaṇṇayamāne. Hīti laddhaguṇajotako. Suviññeyyāti sukhena viññātabbā.
२१६. पाळिवसेनेवाति न अट्ठकथावसेनाति अधिप्पायो।
216.Pāḷivasenevāti na aṭṭhakathāvasenāti adhippāyo.
२२०. येनाति चित्तुप्पादेन। इमिना विवदन्ति अनेनाति विवादोति वचनत्थं दस्सेति। समथेहि चाति चसद्दो सम्पिण्डनत्थो। तेन न केवलं विवादोयेव, अथ खो अधिकरणञ्चाति सम्पिण्डेति, अथ वा समथेहि चाति समथेहि एव। इमिना समथेहि अधिकरीयति वूपसमीयतीति अधिकरणन्ति वचनत्थं दस्सेति। विवादोयेव अधिकरणं विवादाधिकरणं। एवमादिना नयेनाति आदिसद्देन अनुद्धंसनेन वदन्ति अनेन चित्तुप्पादेनाति अनुवादोतिआदयो वचनत्थे सङ्गण्हाति।
220.Yenāti cittuppādena. Iminā vivadanti anenāti vivādoti vacanatthaṃ dasseti. Samathehi cāti casaddo sampiṇḍanattho. Tena na kevalaṃ vivādoyeva, atha kho adhikaraṇañcāti sampiṇḍeti, atha vā samathehi cāti samathehi eva. Iminā samathehi adhikarīyati vūpasamīyatīti adhikaraṇanti vacanatthaṃ dasseti. Vivādoyeva adhikaraṇaṃ vivādādhikaraṇaṃ. Evamādinā nayenāti ādisaddena anuddhaṃsanena vadanti anena cittuppādenāti anuvādotiādayo vacanatthe saṅgaṇhāti.
२२२. सन्धायभासितवसेनाति लोकवज्जं सन्धाय भासितस्स वचनस्स वसेन। सन्धायभासितत्थं वित्थारेन्तो आह ‘‘यस्मिं ही’’तिआदि। तत्थ पथविखणनादिके यस्मिं आपत्ताधिकरणेति योजना। तस्मिन्ति कुसलचित्तङ्गे आपत्ताधिकरणे। तस्माति यस्मा न सक्का वत्तुं, तस्मा। इदन्ति ‘‘नत्थि आपत्ताधिकरणं कुसल’’न्ति वचनं, वुत्तन्ति सम्बन्धो। सन्धाय अवुत्तं दस्सेत्वा सन्धाय वुत्तं दस्सेन्तो आह ‘‘इदं पन सन्धाय वुत्त’’न्ति। तत्थ इदं पनाति कारणं पन सन्धायाति सम्बन्धो। यं आपत्ताधिकरणन्ति योजना। ‘‘लोकवज्ज’’न्ति पदे तुल्याधिकरणं। लोकस्मिं, लोकेहि वा वज्जेतब्बन्ति लोकवज्जं। तन्ति आपत्ताधिकरणं। तत्थाति आपत्ताधिकरणे। विकप्पोति विविधा कप्पनं, विविधतक्को वा। यं पनाति आपत्ताधिकरणं पन। ‘‘पण्णत्तिवज्ज’’न्ति पदे तुल्याधिकरणं। भगवतो पञ्ञत्तिया हेतुभूताय वज्जेतब्बन्ति पण्णत्तिवज्जं। तन्ति आपत्ताधिकरणं, अकुसलं होतीति सम्बन्धो। किञ्चीति अप्पमत्तकं, आपत्तानापत्तिं अजानन्तस्स आपज्जनतोति सम्बन्धो। तस्माति यस्मा अब्याकतं होति, तस्मा। तत्थाति पण्णत्तिवज्जभूते आपत्ताधिकरणे। ‘‘आपत्ताधिकरणं…पे॰… कुसल’’न्ति इदं वचनं वुत्तन्ति योजना।
222.Sandhāyabhāsitavasenāti lokavajjaṃ sandhāya bhāsitassa vacanassa vasena. Sandhāyabhāsitatthaṃ vitthārento āha ‘‘yasmiṃ hī’’tiādi. Tattha pathavikhaṇanādike yasmiṃ āpattādhikaraṇeti yojanā. Tasminti kusalacittaṅge āpattādhikaraṇe. Tasmāti yasmā na sakkā vattuṃ, tasmā. Idanti ‘‘natthi āpattādhikaraṇaṃ kusala’’nti vacanaṃ, vuttanti sambandho. Sandhāya avuttaṃ dassetvā sandhāya vuttaṃ dassento āha ‘‘idaṃ pana sandhāya vutta’’nti. Tattha idaṃ panāti kāraṇaṃ pana sandhāyāti sambandho. Yaṃ āpattādhikaraṇanti yojanā. ‘‘Lokavajja’’nti pade tulyādhikaraṇaṃ. Lokasmiṃ, lokehi vā vajjetabbanti lokavajjaṃ. Tanti āpattādhikaraṇaṃ. Tatthāti āpattādhikaraṇe. Vikappoti vividhā kappanaṃ, vividhatakko vā. Yaṃ panāti āpattādhikaraṇaṃ pana. ‘‘Paṇṇattivajja’’nti pade tulyādhikaraṇaṃ. Bhagavato paññattiyā hetubhūtāya vajjetabbanti paṇṇattivajjaṃ. Tanti āpattādhikaraṇaṃ, akusalaṃ hotīti sambandho. Kiñcīti appamattakaṃ, āpattānāpattiṃ ajānantassa āpajjanatoti sambandho. Tasmāti yasmā abyākataṃ hoti, tasmā. Tatthāti paṇṇattivajjabhūte āpattādhikaraṇe. ‘‘Āpattādhikaraṇaṃ…pe… kusala’’nti idaṃ vacanaṃ vuttanti yojanā.
यदि कुसलचित्तो आपज्जति, अथ ननु आपत्ताधिकरणं कुललन्ति वत्तब्बो भवेय्याति आह ‘‘सचे पना’’तिआदि। यन्ति आपत्ताधिकरणं। ‘‘इदं वुच्चति…पे॰… कुसल’’न्ति वदेय्य सचेति योजना। एळकलोमञ्च पदसोधम्मञ्च एळकलोमपदसोधम्मानि, तानि आदीनि येसं तानीति एळकलोमपदसोधम्मादीनि, तानि समुट्ठानानि यासन्ति एळकलोमपदसोधम्मादिसमुट्ठाना, तासं आपत्तीनम्पीति सम्बन्धो। तत्थाति एळकलोमपदसोधम्मादिसमुट्ठानासु आपत्तीसु। आपत्तिया अङ्गन्ति आपत्तिया कारणं। एवं आपत्तिया अनङ्गं दस्सेत्वा तस्सायेव अङ्गं दस्सेन्तो आह ‘‘कायवचीविञ्ञत्तिवसेन पना’’तिआदि। तत्थ चलितप्पवत्तानन्ति चलितेन हेतुभूतेन पवत्तानं। अथ वा चलितो च कायो, पवत्ता च वाचाति चलितप्पवत्ता, तासं चलितप्पवत्तानं कायवाचानं। तञ्चाति कायवाचानं अञ्ञतरञ्च। अब्याकतन्ति एत्थ इतिसद्दो परिसमापनत्थो।
Yadi kusalacitto āpajjati, atha nanu āpattādhikaraṇaṃ kulalanti vattabbo bhaveyyāti āha ‘‘sace panā’’tiādi. Yanti āpattādhikaraṇaṃ. ‘‘Idaṃ vuccati…pe… kusala’’nti vadeyya saceti yojanā. Eḷakalomañca padasodhammañca eḷakalomapadasodhammāni, tāni ādīni yesaṃ tānīti eḷakalomapadasodhammādīni, tāni samuṭṭhānāni yāsanti eḷakalomapadasodhammādisamuṭṭhānā, tāsaṃ āpattīnampīti sambandho. Tatthāti eḷakalomapadasodhammādisamuṭṭhānāsu āpattīsu. Āpattiyā aṅganti āpattiyā kāraṇaṃ. Evaṃ āpattiyā anaṅgaṃ dassetvā tassāyeva aṅgaṃ dassento āha ‘‘kāyavacīviññattivasena panā’’tiādi. Tattha calitappavattānanti calitena hetubhūtena pavattānaṃ. Atha vā calito ca kāyo, pavattā ca vācāti calitappavattā, tāsaṃ calitappavattānaṃ kāyavācānaṃ. Tañcāti kāyavācānaṃ aññatarañca. Abyākatanti ettha itisaddo parisamāpanattho.
अयमत्थो एवं वेदितब्बोति योजना। तेनाति चित्तेन। ‘‘इदं…पे॰… सद्धि’’न्ति इमिना सञ्जानन्तोति एत्थ संसद्दस्स सुन्दरत्थं सह आकारेन दस्सेति। ‘‘वीतिक्कम…पे॰… कप्पेत्वा’’ति इमिना चेच्चाति पदस्स अत्थं सह विसेसनेन दस्सेति। ‘‘उपक्कमवसेन…पे॰… पेसेत्वा’’ति इमिना अभिवितरित्वाति पदस्स अत्थं दस्सेति। पाळियं यंसद्दोवीतिक्कमविसयोति आह ‘‘यं आपत्ताधिकरणं वीतिक्कम’’न्ति। ‘‘आपज्जती’’ति इमिना पाठसेसं दस्सेति। एवं वीतिक्कमतो तस्स भिक्खुनोति योजना।
Ayamattho evaṃ veditabboti yojanā. Tenāti cittena. ‘‘Idaṃ…pe… saddhi’’nti iminā sañjānantoti ettha saṃsaddassa sundaratthaṃ saha ākārena dasseti. ‘‘Vītikkama…pe… kappetvā’’ti iminā ceccāti padassa atthaṃ saha visesanena dasseti. ‘‘Upakkamavasena…pe… pesetvā’’ti iminā abhivitaritvāti padassa atthaṃ dasseti. Pāḷiyaṃ yaṃsaddovītikkamavisayoti āha ‘‘yaṃ āpattādhikaraṇaṃ vītikkama’’nti. ‘‘Āpajjatī’’ti iminā pāṭhasesaṃ dasseti. Evaṃ vītikkamato tassa bhikkhunoti yojanā.
अब्याकतवारेपीति पिसद्दो अकुसलवारं अपेक्खति। तस्साति चित्तस्स। अजानन्तोतिआदीनं पदानमत्थो अकुसलवारे वुत्तपटिपक्खवसेन वेदितब्बो। यं आपत्ताधिकरणन्तिआदीनं पदानमत्थो अकुसलवारेन सदिसोयेव।
Abyākatavārepīti pisaddo akusalavāraṃ apekkhati. Tassāti cittassa. Ajānantotiādīnaṃ padānamattho akusalavāre vuttapaṭipakkhavasena veditabbo. Yaṃ āpattādhikaraṇantiādīnaṃ padānamattho akusalavārena sadisoyeva.
२२४. अयं विवादो नो अधिकरणन्तिआदीसु एवमत्थो वेदितब्बोति सम्बन्धो।
224.Ayaṃ vivādo no adhikaraṇantiādīsu evamattho veditabboti sambandho.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / चूळवग्गपाळि • Cūḷavaggapāḷi / ८. अधिकरणं • 8. Adhikaraṇaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / चूळवग्ग-अट्ठकथा • Cūḷavagga-aṭṭhakathā / अधिकरणकथा • Adhikaraṇakathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / अधिकरणकथावण्णना • Adhikaraṇakathāvaṇṇanā
