| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā |
अधिकरणकथावण्णना
Adhikaraṇakathāvaṇṇanā
२२०. चित्तुप्पादो विवादो। विवादसद्दोपि कारणूपचारेन कुसलादिसङ्ख्यं गच्छति। तं सन्धाय ‘‘समथेहि च अधिकरणीयताय अधिकरण’’न्ति वुत्तं। अथ वा विवादहेतुभूतस्स चित्तुप्पादस्स वूपसमेन सम्भवस्स सद्दस्सपि वूपसमो होतीति चित्तुप्पादस्सपि समथेहि अधिकरणीयता परियायो सम्भवति। ‘‘कुसलचित्ता विवदन्ती’’ति वुत्तविवादेपि ‘‘विपच्चताय वोहारो’’ति वुत्तं, न वुत्तवचनहेतुवसेनाति वेदितब्बं।
220.Cittuppādovivādo. Vivādasaddopi kāraṇūpacārena kusalādisaṅkhyaṃ gacchati. Taṃ sandhāya ‘‘samathehi ca adhikaraṇīyatāya adhikaraṇa’’nti vuttaṃ. Atha vā vivādahetubhūtassa cittuppādassa vūpasamena sambhavassa saddassapi vūpasamo hotīti cittuppādassapi samathehi adhikaraṇīyatā pariyāyo sambhavati. ‘‘Kusalacittā vivadantī’’ti vuttavivādepi ‘‘vipaccatāya vohāro’’ti vuttaṃ, na vuttavacanahetuvasenāti veditabbaṃ.
२२२. ‘‘आपत्तिञ्हि आपज्जन्तो कुसलचित्तो वा’’ति वचनतो कुसलम्पि सियाति चे? न तं आपत्ताधिकरणं सन्धाय वुत्तं, यो आपत्तिं आपज्जति, सो तीसु चित्तेसु अञ्ञतरचित्तसमङ्गी हुत्वा आपज्जतीति दस्सनत्थं ‘‘यं कुसलचित्तो आपज्जती’’तिआदि वुत्तं। यो ‘‘पञ्ञत्तिमत्तं आपत्ताधिकरण’’न्ति वदेय्य, तस्स अकुसलादिभावोपि आपत्ताधिकरणस्स न युज्जतेव विवादाधिकरणादीनं वियाति चे? न, ‘‘नत्थापत्ताधिकरणं कुसल’’न्ति इमिना विरोधसम्भवतो। अनुगण्ठिपदे पन ‘‘आपत्ताधिकरणं नाम तथापवत्तमानअकउसलचित्तुप्पादरूपक्खन्धानमेतं अधिवचनं। अवसिट्ठेसु कुसलाब्याकतपञ्ञत्तीसु ‘आपत्ताधिकरणं सिया अकुसलं सिया अब्याकत’न्ति वचनतो पञ्ञत्तिताव पटिसिद्धा कुसलत्तिके अपरियापन्नत्ता। कुसलपटिसेधेनेव तेन समानगतिकत्ता किरियाब्याकतानम्पि पटिसेधो वेदितब्बो, किरियाब्याकतानं विय अनुगमनतो विपाकाब्याकतानम्पि पटिसेधो कतोव होति, तथापि अब्याकतसामञ्ञतो रूपक्खन्धेन सद्धिं विपाककिरियाब्याकतानम्पि अधिवचनन्ति वेदितब्ब’’न्ति वुत्तं। तत्थ ‘‘कुसलचित्तं अङ्गं होती’’ति विनये अपकतञ्ञुनो सन्धाय वुत्तं अप्पहरितकरणादिके सति। तस्माति यस्मा ‘‘नत्थि आपत्ताधिकरणं कुसल’’न्ति वत्तुं न सक्का, तस्मा कुसलचित्तं अङ्गं न होतीति अत्थो। यदि एवं कस्मा ‘‘तिचित्तं तिवेदन’’न्ति वुच्चतीति चे? तं दस्सेतुं ‘‘नयिद’’न्तिआदि आरद्धन्ति एके। आपत्तिसमुट्ठापकचित्तं अङ्गप्पहोनकचित्तं नाम। ‘‘एकन्ततोति येभुय्येनाति अत्थो, इतरथा विरुज्झति। कस्मा? ‘यस्सा सचित्तकपक्खे चित्तं अकुसलमेव होती’ति (कङ्खा॰ अट्ठ॰ पठमपाराजिकवण्णना) वुत्तत्ता’’ति वदन्ति। तेन किं? विपाको नत्थि, कस्मा? एकन्ताकुसलत्ता, तस्मा कथाव तत्थ नत्थि। यत्थ पन अत्थि, तं दस्सेन्तो ‘‘यं पन पण्णत्तिवज्ज’’न्तिआदिमाह। असञ्चिच्च पन किञ्चि अजानन्तस्स…पे॰… अब्याकतं होतीति भिक्खुम्हि कम्मट्ठानगतचित्तेन निपन्ने, निद्दायन्ते वा मातुगामो चे सेय्यं कप्पेति, तस्स भिक्खुनो विज्जमानम्पि कुसलचित्तं आपत्तिया अङ्गं न होति, तस्मा तस्मिं खणे सेय्याकारेन वत्तमानरूपमेव आपत्ताधिकरणं नाम। भवङ्गचित्ते विज्जमानेपि एसेव नयो। तस्मिञ्हि खणे उट्ठातब्बे जाते अनुट्ठानतो रूपक्खन्धोव आपत्ति नाम, न विपाकेन सद्धिं। सचे पन वदेय्य, तस्स एवंवादिनो अचित्तकानं कुसलचित्तं आपज्जेय्य। किं वुत्तं होति? एळकलोमं गहेत्वा कम्मट्ठानमनसिकारेन तियोजनं अतिक्कमन्तस्स, पण्णत्तिं अजानित्वा पदसो धम्मं वाचेन्तस्स च आपज्जितब्बापत्तिया कुसलचित्तं आपज्जेय्याति। आपज्जतियेवाति चे? नापज्जति। कस्मा? ‘‘नत्थि आपत्ताधिकरणं कुसल’’न्ति वचनतो।
222. ‘‘Āpattiñhi āpajjanto kusalacitto vā’’ti vacanato kusalampi siyāti ce? Na taṃ āpattādhikaraṇaṃ sandhāya vuttaṃ, yo āpattiṃ āpajjati, so tīsu cittesu aññataracittasamaṅgī hutvā āpajjatīti dassanatthaṃ ‘‘yaṃ kusalacitto āpajjatī’’tiādi vuttaṃ. Yo ‘‘paññattimattaṃ āpattādhikaraṇa’’nti vadeyya, tassa akusalādibhāvopi āpattādhikaraṇassa na yujjateva vivādādhikaraṇādīnaṃ viyāti ce? Na, ‘‘natthāpattādhikaraṇaṃ kusala’’nti iminā virodhasambhavato. Anugaṇṭhipade pana ‘‘āpattādhikaraṇaṃ nāma tathāpavattamānaakausalacittuppādarūpakkhandhānametaṃ adhivacanaṃ. Avasiṭṭhesu kusalābyākatapaññattīsu ‘āpattādhikaraṇaṃ siyā akusalaṃ siyā abyākata’nti vacanato paññattitāva paṭisiddhā kusalattike apariyāpannattā. Kusalapaṭisedheneva tena samānagatikattā kiriyābyākatānampi paṭisedho veditabbo, kiriyābyākatānaṃ viya anugamanato vipākābyākatānampi paṭisedho katova hoti, tathāpi abyākatasāmaññato rūpakkhandhena saddhiṃ vipākakiriyābyākatānampi adhivacananti veditabba’’nti vuttaṃ. Tattha ‘‘kusalacittaṃ aṅgaṃ hotī’’ti vinaye apakataññuno sandhāya vuttaṃ appaharitakaraṇādike sati. Tasmāti yasmā ‘‘natthi āpattādhikaraṇaṃ kusala’’nti vattuṃ na sakkā, tasmā kusalacittaṃ aṅgaṃ na hotīti attho. Yadi evaṃ kasmā ‘‘ticittaṃ tivedana’’nti vuccatīti ce? Taṃ dassetuṃ ‘‘nayida’’ntiādi āraddhanti eke. Āpattisamuṭṭhāpakacittaṃ aṅgappahonakacittaṃ nāma. ‘‘Ekantatoti yebhuyyenāti attho, itarathā virujjhati. Kasmā? ‘Yassā sacittakapakkhe cittaṃ akusalameva hotī’ti (kaṅkhā. aṭṭha. paṭhamapārājikavaṇṇanā) vuttattā’’ti vadanti. Tena kiṃ? Vipāko natthi, kasmā? Ekantākusalattā, tasmā kathāva tattha natthi. Yattha pana atthi, taṃ dassento ‘‘yaṃ pana paṇṇattivajja’’ntiādimāha. Asañcicca pana kiñci ajānantassa…pe… abyākataṃ hotīti bhikkhumhi kammaṭṭhānagatacittena nipanne, niddāyante vā mātugāmo ce seyyaṃ kappeti, tassa bhikkhuno vijjamānampi kusalacittaṃ āpattiyā aṅgaṃ na hoti, tasmā tasmiṃ khaṇe seyyākārena vattamānarūpameva āpattādhikaraṇaṃ nāma. Bhavaṅgacitte vijjamānepi eseva nayo. Tasmiñhi khaṇe uṭṭhātabbe jāte anuṭṭhānato rūpakkhandhova āpatti nāma, na vipākena saddhiṃ. Sace pana vadeyya, tassa evaṃvādino acittakānaṃ kusalacittaṃ āpajjeyya. Kiṃ vuttaṃ hoti? Eḷakalomaṃ gahetvā kammaṭṭhānamanasikārena tiyojanaṃ atikkamantassa, paṇṇattiṃ ajānitvā padaso dhammaṃ vācentassa ca āpajjitabbāpattiyā kusalacittaṃ āpajjeyyāti. Āpajjatiyevāti ce? Nāpajjati. Kasmā? ‘‘Natthi āpattādhikaraṇaṃ kusala’’nti vacanato.
चलितो कायो, पवत्ता वाचा, अञ्ञतरमेव अङ्गन्ति अञ्ञतरमेव आपत्तीति अत्थो। केवलं पञ्ञत्तिया अकुसलादिभावासम्भवतो आपत्तिता न युज्जति। आपत्तिं आपज्जन्तो तीसु अञ्ञतरसमङ्गी हुत्वा आपज्जतीति दस्सनत्थं ‘‘यं कुसलचित्तो’’तिआदि वुत्तं। तस्सत्थो – पथवीखणनादीसु कुसलचित्तक्खणे वीतिक्कमवसेन पवत्तरूपसम्भवतो कुसलचित्तो वा अब्याकतापत्तिं आपज्जति। तथा अब्याकतचित्तो वा अब्याकतरूपसङ्खातं अब्याकतापत्तिं आपज्जति, पाणातिपातादीसु अकुसलचित्तो वा अकुसलापत्तिं आपज्जति, रूपं पनेत्थ अब्बोहारिकं। सुपिनपस्सनकालादीसु पाणातिपातादिं करोन्तो सहसेय्यादिवसेन आपज्जितब्बापत्तिं आपज्जन्तो अकुसलचित्तो अब्याकतापत्तिं आपज्जतीति वेदितब्बो। इदं वुच्चति आपत्ताधिकरणं अकुसलन्ति अकुसलचित्तुप्पादो। पोराणगण्ठिपदेसु पन ‘‘पुथुज्जनो कल्याणपुथुज्जनो सेक्खो अरहाति चत्तारो पुग्गले दस्सेत्वा तेसु अरहतो आपत्ताधिकरणं अब्याकतमेव, तथा सेक्खानं, तथा कल्याणपुथुज्जनस्स असञ्चिच्च वीतिक्कमकाले अब्याकतमेव। इतरस्स अकुसलम्पि होति अब्याकतम्पि। यस्मा चस्स सञ्चिच्च वीतिक्कमकाले अकुसलमेव होति, तस्मा वुत्तं ‘नत्थि आपत्ताधिकरणं कुसल’न्ति। सब्बत्थ अब्याकतं नाम तस्स विपाकाभावमत्तं सन्धाय एवंनामकं जात’’न्ति लिखितं, विचारेत्वा गहेतब्बं।
Calito kāyo, pavattā vācā, aññatarameva aṅganti aññatarameva āpattīti attho. Kevalaṃ paññattiyā akusalādibhāvāsambhavato āpattitā na yujjati. Āpattiṃ āpajjanto tīsu aññatarasamaṅgī hutvā āpajjatīti dassanatthaṃ ‘‘yaṃ kusalacitto’’tiādi vuttaṃ. Tassattho – pathavīkhaṇanādīsu kusalacittakkhaṇe vītikkamavasena pavattarūpasambhavato kusalacitto vā abyākatāpattiṃ āpajjati. Tathā abyākatacitto vā abyākatarūpasaṅkhātaṃ abyākatāpattiṃ āpajjati, pāṇātipātādīsu akusalacitto vā akusalāpattiṃ āpajjati, rūpaṃ panettha abbohārikaṃ. Supinapassanakālādīsu pāṇātipātādiṃ karonto sahaseyyādivasena āpajjitabbāpattiṃ āpajjanto akusalacitto abyākatāpattiṃ āpajjatīti veditabbo. Idaṃ vuccati āpattādhikaraṇaṃ akusalanti akusalacittuppādo. Porāṇagaṇṭhipadesu pana ‘‘puthujjano kalyāṇaputhujjano sekkho arahāti cattāro puggale dassetvā tesu arahato āpattādhikaraṇaṃ abyākatameva, tathā sekkhānaṃ, tathā kalyāṇaputhujjanassa asañcicca vītikkamakāle abyākatameva. Itarassa akusalampi hoti abyākatampi. Yasmā cassa sañcicca vītikkamakāle akusalameva hoti, tasmā vuttaṃ ‘natthi āpattādhikaraṇaṃ kusala’nti. Sabbattha abyākataṃ nāma tassa vipākābhāvamattaṃ sandhāya evaṃnāmakaṃ jāta’’nti likhitaṃ, vicāretvā gahetabbaṃ.
२२४. विवादो विवादाधिकरणन्ति यो कोचि विवादो, सो सब्बो किं विवादाधिकरणं नाम होतीति एकपुच्छा। ‘‘विवादो अधिकरणन्ति विवादाधिकरणमेव विवादो च अधिकरणञ्चाति पुच्छति। तदुभयं विवादाधिकरणमेवाति पुच्छतीति वुत्तं होती’’ति पोराणगण्ठिपदे वुत्तं। केसुचि पोत्थकेसु अयं पुच्छा नत्थि। यदि एवं इमाय न भवितब्बं विवादो विवादाधिकरणं, विवादाधिकरणं विवादो, विवादाधिकरणं विवादो चेव अधिकरणञ्चाति पञ्चपञ्हाहि भवितब्बं सिया। केसुचि पोत्थकेसु तिस्सो, केसुचि चतस्सो, पञ्च नत्थि। तत्थ द्वे विभत्ता। इतरासु अधिकरणं विवादोति यं किञ्चि अधिकरणं, विवादसङ्ख्यमेव गच्छति, विवादो अधिकरणन्ति यो कोचि विवादो, सो सब्बो अधिकरणसङ्ख्यं गच्छतीति पुच्छति। एस नयो सब्बत्थ।
224.Vivādo vivādādhikaraṇanti yo koci vivādo, so sabbo kiṃ vivādādhikaraṇaṃ nāma hotīti ekapucchā. ‘‘Vivādo adhikaraṇanti vivādādhikaraṇameva vivādo ca adhikaraṇañcāti pucchati. Tadubhayaṃ vivādādhikaraṇamevāti pucchatīti vuttaṃ hotī’’ti porāṇagaṇṭhipade vuttaṃ. Kesuci potthakesu ayaṃ pucchā natthi. Yadi evaṃ imāya na bhavitabbaṃ vivādo vivādādhikaraṇaṃ, vivādādhikaraṇaṃ vivādo, vivādādhikaraṇaṃ vivādo ceva adhikaraṇañcāti pañcapañhāhi bhavitabbaṃ siyā. Kesuci potthakesu tisso, kesuci catasso, pañca natthi. Tattha dve vibhattā. Itarāsu adhikaraṇaṃ vivādoti yaṃ kiñci adhikaraṇaṃ, vivādasaṅkhyameva gacchati, vivādo adhikaraṇanti yo koci vivādo, so sabbo adhikaraṇasaṅkhyaṃ gacchatīti pucchati. Esa nayo sabbattha.
२२८. सम्मुखाविनयस्मिन्ति सम्मुखाविनयभावे।
228.Sammukhāvinayasminti sammukhāvinayabhāve.
२३०. ‘‘अन्तरेनाति कारणेना’’ति लिखितं।
230.‘‘Antarenāti kāraṇenā’’ti likhitaṃ.
२३३. उब्बाहिकाय खिय्यनके पाचित्ति न वुत्ता तत्थ छन्ददानस्स नत्थिताय।
233. Ubbāhikāya khiyyanake pācitti na vuttā tattha chandadānassa natthitāya.
२३६. तस्स खो एतन्ति एसोति अत्थो ‘‘एतदग्ग’’न्ति एत्थ विय।
236.Tassa kho etanti esoti attho ‘‘etadagga’’nti ettha viya.
२३८. ‘‘का च तस्स पापियसिका’’ति किर पाठो।
238. ‘‘Kā ca tassa pāpiyasikā’’ti kira pāṭho.
२४२. ‘‘किच्चमेव किच्चाधिकरण’’न्ति वचनतो अपलोकनकम्मादीनमेतं अधिवचनं, तं विवादाधिकरणादीनि विय समथेहि समेतब्बं न होति, किन्तु सम्मुखाविनयेन सम्पज्जतीति अत्थो।
242. ‘‘Kiccameva kiccādhikaraṇa’’nti vacanato apalokanakammādīnametaṃ adhivacanaṃ, taṃ vivādādhikaraṇādīni viya samathehi sametabbaṃ na hoti, kintu sammukhāvinayena sampajjatīti attho.
समथक्खन्धकवण्णना निट्ठिता।
Samathakkhandhakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / चूळवग्गपाळि • Cūḷavaggapāḷi
८. अधिकरणं • 8. Adhikaraṇaṃ
सम्मुखाविनयो • Sammukhāvinayo
उब्बाहिकायवूपसमनं • Ubbāhikāyavūpasamanaṃ
सतिविनयो • Sativinayo
तस्सपापियसिकाविनयो • Tassapāpiyasikāvinayo
तिणवत्थारकं • Tiṇavatthārakaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / चूळवग्ग-अट्ठकथा • Cūḷavagga-aṭṭhakathā
अधिकरणकथा • Adhikaraṇakathā
अधिकरणवूपसमनसमथकथा • Adhikaraṇavūpasamanasamathakathā
तस्सपापियसिकाविनयकथा • Tassapāpiyasikāvinayakathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā
अधिकरणकथावण्णना • Adhikaraṇakathāvaṇṇanā
अधिकरणवूपसमनसमथकथावण्णना • Adhikaraṇavūpasamanasamathakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā
अधिकरणकथावण्णना • Adhikaraṇakathāvaṇṇanā
अधिकरणवूपसमनसमथकथादिवण्णना • Adhikaraṇavūpasamanasamathakathādivaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi
८. अधिकरणकथा • 8. Adhikaraṇakathā
९. अधिकरणवूपसमनसमथकथा • 9. Adhikaraṇavūpasamanasamathakathā
तस्सपापियसिकाविनयकथा • Tassapāpiyasikāvinayakathā
