| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
अधिकरणकथावण्णना
Adhikaraṇakathāvaṇṇanā
२१५. विरूपतो विपरिणामट्ठेन चित्तं दुक्खं विपच्चतीति आह ‘‘चित्तदुक्खत्थं वोहारो’’तिआदि। उपवदनाति चोदना। तत्थेवाति अनुवदने।
215. Virūpato vipariṇāmaṭṭhena cittaṃ dukkhaṃ vipaccatīti āha ‘‘cittadukkhatthaṃ vohāro’’tiādi. Upavadanāti codanā. Tatthevāti anuvadane.
आदितो पट्ठाय च तस्स तस्स कम्मस्स विञ्ञातत्ताति वित्थारतो आगतकम्मवग्गस्स आदितो पट्ठाय वण्णनामुखेन विञ्ञातत्ता विनिच्छयो भविस्सतीति योजना।
Ādito paṭṭhāya ca tassa tassa kammassa viññātattāti vitthārato āgatakammavaggassa ādito paṭṭhāya vaṇṇanāmukhena viññātattā vinicchayo bhavissatīti yojanā.
२१६. पाळियं अज्झत्तं वाति अत्तनि वा अत्तनो परिसाय वा। बहिद्धा वाति परस्मिं वा परस्स परिसाय वा। अनवस्सवायाति अनुप्पादाय।
216. Pāḷiyaṃ ajjhattaṃ vāti attani vā attano parisāya vā. Bahiddhā vāti parasmiṃ vā parassa parisāya vā. Anavassavāyāti anuppādāya.
२२०. ‘‘विवादाधिकरणं कुसलं अकुसलं अब्याकत’’न्ति इदं पुच्छावचनं। विवादाधिकरणं सिया कुसलन्तिआदि विसज्जनं। एस नयो सेसेसुपि।
220.‘‘Vivādādhikaraṇaṃ kusalaṃ akusalaṃ abyākata’’nti idaṃ pucchāvacanaṃ. Vivādādhikaraṇaṃ siyā kusalantiādi visajjanaṃ. Esa nayo sesesupi.
२२२. सम्मुतिसभावायपि आपत्तिया कारणूपचारेन अकुसलाब्याकतभावेन वुच्चमाने कुसलस्सापि आपत्तिकारणत्ता तदुपचारेन ‘‘आपत्ताधिकरणं सिया कुसल’’न्ति वत्तब्बं भवेय्य , तथा अवत्वा ‘‘नत्थि आपत्ताधिकरणं कुसल’’न्ति एवंवचनस्स कारणं दस्सेतुं ‘‘एत्थ सन्धायभासितवसेन अत्थो वेदितब्बो’’ति वुत्तं। एत्थ चायमधिप्पायो – यदि हि आपत्ति नाम परमत्थधम्मसभावा भवेय्य, तदा ‘‘आपत्ताधिकरणं सिया अकुसल’’न्तिआदिवचनं युज्जेय्य। यस्मा दुट्ठदोससिक्खापदट्ठकथादीसु दस्सितदोसप्पसङ्गतो परमत्थसभआवता न युत्ता, एकन्तसम्मुतिसभावा एव सा होति, तस्मा ‘‘सिया अकुसलं सिया अब्याकत’’न्तिपि निप्परियायतो न वत्तब्बा। यदि पन अकुसलअब्याकतधम्मसमुट्ठितत्तमेव उपादाय परियायतो ‘‘सिया अकुसलं सिया अब्याकत’’न्ति वुत्तं। तदा कुसलधम्मसमउट्ठितत्तम्पि उपादाय परियायतो ‘‘आपत्ताधिकरणं सिया कुसल’’न्तिपि वत्तब्बं भवेय्य। यतो चेतं वचनं आपत्तिया अकुसलाब्याकतूपचारारहत्तस्स कुसलूपचारानारहत्तस्स विसुं कारणसब्भावं सन्धाय भासितं, तस्मा यं तं कारणविसेसं सन्धाय इदं भासितं, तस्स वसेनेवेत्थ अत्थो वेदितब्बो।
222. Sammutisabhāvāyapi āpattiyā kāraṇūpacārena akusalābyākatabhāvena vuccamāne kusalassāpi āpattikāraṇattā tadupacārena ‘‘āpattādhikaraṇaṃ siyā kusala’’nti vattabbaṃ bhaveyya , tathā avatvā ‘‘natthi āpattādhikaraṇaṃ kusala’’nti evaṃvacanassa kāraṇaṃ dassetuṃ ‘‘ettha sandhāyabhāsitavasena attho veditabbo’’ti vuttaṃ. Ettha cāyamadhippāyo – yadi hi āpatti nāma paramatthadhammasabhāvā bhaveyya, tadā ‘‘āpattādhikaraṇaṃ siyā akusala’’ntiādivacanaṃ yujjeyya. Yasmā duṭṭhadosasikkhāpadaṭṭhakathādīsu dassitadosappasaṅgato paramatthasabhaāvatā na yuttā, ekantasammutisabhāvā eva sā hoti, tasmā ‘‘siyā akusalaṃ siyā abyākata’’ntipi nippariyāyato na vattabbā. Yadi pana akusalaabyākatadhammasamuṭṭhitattameva upādāya pariyāyato ‘‘siyā akusalaṃ siyā abyākata’’nti vuttaṃ. Tadā kusaladhammasamauṭṭhitattampi upādāya pariyāyato ‘‘āpattādhikaraṇaṃ siyā kusala’’ntipi vattabbaṃ bhaveyya. Yato cetaṃ vacanaṃ āpattiyā akusalābyākatūpacārārahattassa kusalūpacārānārahattassa visuṃ kāraṇasabbhāvaṃ sandhāya bhāsitaṃ, tasmā yaṃ taṃ kāraṇavisesaṃ sandhāya idaṃ bhāsitaṃ, tassa vasenevettha attho veditabbo.
इदानि पन यो अङ्गप्पहोनकचित्तमेव सन्धाय आपत्तिया अकुसलादिभावो वुत्तो, नाञ्ञं विसेसकारणं सन्धायाति गण्हेय्य, तस्स गाहे दोसं दस्सेन्तो ‘‘यस्मिं ही’’तिआदिमाह। तत्थ पथवीखणनादिकेति पथवीखणनादिनिमित्ते पण्णत्तिवज्जे। आपत्ताधिकरणे कुसलचित्तं अङ्गन्ति पण्णत्तिं अजानित्वा कुसलचित्तेन चेतियङ्गणादीसु भूमिसोधनादिवसेन पथवीभूतगामविकोपनादिकाले कुसलचित्तं कारणं होति। तस्मिं सतीति तस्मिं आपत्ताधिकरणे विज्जमाने कुसलचित्तसमुट्ठितत्तेन कुसलवोहारारहाय आपत्तिया विज्जमानायाति अधिप्पायो। सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ चूळवग्ग ३.२२२) पन ‘‘तस्मिं सती’’ति इमस्स ‘‘तस्मिं कुसलचित्ते आपत्तिभावेन गहिते’’ति अत्थो वुत्तो, तं न युज्जति ‘‘यस्मि’’न्ति य-सद्देन परामट्ठस्सेव आपत्ताधिकरणस्स ‘‘तस्मि’’न्ति परामसितब्बतो।
Idāni pana yo aṅgappahonakacittameva sandhāya āpattiyā akusalādibhāvo vutto, nāññaṃ visesakāraṇaṃ sandhāyāti gaṇheyya, tassa gāhe dosaṃ dassento ‘‘yasmiṃ hī’’tiādimāha. Tattha pathavīkhaṇanādiketi pathavīkhaṇanādinimitte paṇṇattivajje. Āpattādhikaraṇe kusalacittaṃ aṅganti paṇṇattiṃ ajānitvā kusalacittena cetiyaṅgaṇādīsu bhūmisodhanādivasena pathavībhūtagāmavikopanādikāle kusalacittaṃ kāraṇaṃ hoti. Tasmiṃ satīti tasmiṃ āpattādhikaraṇe vijjamāne kusalacittasamuṭṭhitattena kusalavohārārahāya āpattiyā vijjamānāyāti adhippāyo. Sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. cūḷavagga 3.222) pana ‘‘tasmiṃ satī’’ti imassa ‘‘tasmiṃ kusalacitte āpattibhāvena gahite’’ti attho vutto, taṃ na yujjati ‘‘yasmi’’nti ya-saddena parāmaṭṭhasseva āpattādhikaraṇassa ‘‘tasmi’’nti parāmasitabbato.
न सक्का वत्तुन्ति यदि सम्मुतिसभावायपि आपत्तिया अकुसलादिसमुट्ठितत्तेन अकुसलादिवोहारो करीयति, तदा कुसलवोहारोपि कत्तब्बोति ‘‘नत्थि आपत्ताधिकरणं कुसल’’न्ति न सक्का वत्तुं, अञ्ञथा अकुसलादिभावोपिस्स पटिक्खिपितब्बोति अधिप्पायो। तस्माति यस्मा कुसलादीनं तिण्णं समानेपि आपत्तिया अङ्गप्पहोनकत्ते कुसलवोहारोव आपत्तिया पटिक्खित्तो, न अकुसलादिवोहारो, तस्मा नयिदं अङ्गप्पहोनकं चित्तं सन्धाय वुत्तन्ति ‘‘आपत्ताधिकरणं सिया अकुसलं सिया अब्याकतं, नत्थि आपत्ताधिकरणं कुसल’’न्ति इदं आपत्तिया समुट्ठापकत्तेन अङ्गप्पहोनकं कारणभूतं चित्तमत्तं सन्धाय न वुत्तं , अञ्ञथा ‘‘आपत्ताधिकरणं सिया कुसल’’न्तिपि वत्तब्बतोति अधिप्पायो। एतेन आपत्तिया अकुसलादिभावोपि केनचि निमित्तेन परियायतोव वुत्तो, न परमत्थतोति दस्सेति। यथाह ‘‘यं कुसलचित्तेन आपज्जति, तं कुसलं, इतरेहि इतर’’न्ति।
Na sakkā vattunti yadi sammutisabhāvāyapi āpattiyā akusalādisamuṭṭhitattena akusalādivohāro karīyati, tadā kusalavohāropi kattabboti ‘‘natthi āpattādhikaraṇaṃ kusala’’nti na sakkā vattuṃ, aññathā akusalādibhāvopissa paṭikkhipitabboti adhippāyo. Tasmāti yasmā kusalādīnaṃ tiṇṇaṃ samānepi āpattiyā aṅgappahonakatte kusalavohārova āpattiyā paṭikkhitto, na akusalādivohāro, tasmā nayidaṃ aṅgappahonakaṃ cittaṃ sandhāya vuttanti ‘‘āpattādhikaraṇaṃ siyā akusalaṃ siyā abyākataṃ, natthi āpattādhikaraṇaṃ kusala’’nti idaṃ āpattiyā samuṭṭhāpakattena aṅgappahonakaṃ kāraṇabhūtaṃ cittamattaṃ sandhāya na vuttaṃ , aññathā ‘‘āpattādhikaraṇaṃ siyā kusala’’ntipi vattabbatoti adhippāyo. Etena āpattiyā akusalādibhāvopi kenaci nimittena pariyāyatova vutto, na paramatthatoti dasseti. Yathāha ‘‘yaṃ kusalacittena āpajjati, taṃ kusalaṃ, itarehi itara’’nti.
इदं पनातिआदीसु अयं अधिप्पायो – ‘‘आपत्ताधिकरणं सिया अकुसलं सिया अब्याकत’’न्ति इदञ्हि यं किञ्चि कदाचि कत्थचि कारणं भवन्तं अनियतकारणं सन्धाय वुत्तं न होति। यं पन सब्बसिक्खापदेसु आपत्तिया कारणं भवितुमरहति, इदमेव कारणं सन्धाय वुत्तं। अकुसलञ्हि पण्णत्तिं ञत्वा वीतिक्कमन्तस्स सब्बापत्तिया कारणं होति, लोकवज्जापत्तिया पन पण्णत्तिं अजानन्तस्सपि कारणं होति। केवलं पण्णत्तिवज्जापत्तीसु कुसलाब्याकतचित्तपवत्तिक्खणे एव अकुसलं न वत्तति, तदञ्ञत्थ सयमेव पवत्तति। अब्याकतं पन कायवचीभूतं कुसलाकुसलादीनं पवत्तिक्खणे निरोधसमापन्नस्स सहसेय्यापत्तियन्ति सब्बापत्तिया अङ्गमेव होति छन्नं आपत्तिसमुट्ठानानं कायवाचङ्गविरहितत्ताभावा। तस्मा इमेसं अकुसलाब्याकतानं सब्बापत्तिमूलकत्तमेव सन्धाय इदं आपत्तिया अकुसलत्तं, अब्याकतत्तञ्च वुत्तं। यत्थ पन पथवीखणनादीसु कुसलम्पि आपत्तिया कारणं होति, तत्थापि आपत्तिया तदुपचारेन कुसलत्तवोहारो अयुत्तो सावज्जानवज्जानं एकत्तवोहारस्स विरुद्धत्ता। यदग्गेन अञ्ञमञ्ञं विरुद्धा, तदग्गेन कारणकारियवोहारोपि नेसं अयुत्तो। तस्मा तत्थ विज्जमानम्पि कुसलं अब्बोहारिकं, कायवचीद्वारमेव आवेणिकं कारणन्ति।
Idaṃ panātiādīsu ayaṃ adhippāyo – ‘‘āpattādhikaraṇaṃ siyā akusalaṃ siyā abyākata’’nti idañhi yaṃ kiñci kadāci katthaci kāraṇaṃ bhavantaṃ aniyatakāraṇaṃ sandhāya vuttaṃ na hoti. Yaṃ pana sabbasikkhāpadesu āpattiyā kāraṇaṃ bhavitumarahati, idameva kāraṇaṃ sandhāya vuttaṃ. Akusalañhi paṇṇattiṃ ñatvā vītikkamantassa sabbāpattiyā kāraṇaṃ hoti, lokavajjāpattiyā pana paṇṇattiṃ ajānantassapi kāraṇaṃ hoti. Kevalaṃ paṇṇattivajjāpattīsu kusalābyākatacittapavattikkhaṇe eva akusalaṃ na vattati, tadaññattha sayameva pavattati. Abyākataṃ pana kāyavacībhūtaṃ kusalākusalādīnaṃ pavattikkhaṇe nirodhasamāpannassa sahaseyyāpattiyanti sabbāpattiyā aṅgameva hoti channaṃ āpattisamuṭṭhānānaṃ kāyavācaṅgavirahitattābhāvā. Tasmā imesaṃ akusalābyākatānaṃ sabbāpattimūlakattameva sandhāya idaṃ āpattiyā akusalattaṃ, abyākatattañca vuttaṃ. Yattha pana pathavīkhaṇanādīsu kusalampi āpattiyā kāraṇaṃ hoti, tatthāpi āpattiyā tadupacārena kusalattavohāro ayutto sāvajjānavajjānaṃ ekattavohārassa viruddhattā. Yadaggena aññamaññaṃ viruddhā, tadaggena kāraṇakāriyavohāropi nesaṃ ayutto. Tasmā tattha vijjamānampi kusalaṃ abbohārikaṃ, kāyavacīdvārameva āveṇikaṃ kāraṇanti.
तत्थ एकन्ततो अकुसलमेवाति अकुसलचित्तेन समुट्ठहनतो कारणूपचारतो एवं वुत्तं। तत्थाति लोकवज्जे। विकप्पो नत्थीति सिया-सद्दस्स विकप्पनत्थतं दस्सेति। अकुसलं होतीति अकुसलसमुट्ठिताय कारणूपचारेन अकुसलं होति। सहसेय्यादिवसेन आपज्जनतो अब्याकतं होतीति इत्थियादीहि सह पिट्ठिपसारणवसप्पवत्तकायद्वारसङ्खातरूपाब्याकतवसेनेव आपज्जितब्बतो कारणूपचारेनेव आपत्ति अब्याकतं होति। तत्थाति तस्मिं पण्णत्तिवज्जापत्ताधिकरणे। सञ्चिच्चासञ्चिच्चवसेनाति पण्णत्तिं ञत्वा, अञ्ञत्वा च आपज्जनवसेन इमं विकप्पभावं सन्धाय अकुसलत्तअब्याकतत्तसङ्खातं यथावुत्तं इमं विकप्पसभावं सन्धाय इदं वचनं वुत्तं।
Tattha ekantato akusalamevāti akusalacittena samuṭṭhahanato kāraṇūpacārato evaṃ vuttaṃ. Tatthāti lokavajje. Vikappo natthīti siyā-saddassa vikappanatthataṃ dasseti. Akusalaṃ hotīti akusalasamuṭṭhitāya kāraṇūpacārena akusalaṃ hoti. Sahaseyyādivasena āpajjanatoabyākataṃ hotīti itthiyādīhi saha piṭṭhipasāraṇavasappavattakāyadvārasaṅkhātarūpābyākatavaseneva āpajjitabbato kāraṇūpacāreneva āpatti abyākataṃ hoti. Tatthāti tasmiṃ paṇṇattivajjāpattādhikaraṇe. Sañciccāsañciccavasenāti paṇṇattiṃ ñatvā, aññatvā ca āpajjanavasena imaṃ vikappabhāvaṃ sandhāya akusalattaabyākatattasaṅkhātaṃ yathāvuttaṃ imaṃ vikappasabhāvaṃ sandhāya idaṃ vacanaṃ vuttaṃ.
यदि एवं असञ्चिच्चापज्जनपक्खे कुसलेनापि आपज्जनतो तम्पि विकप्पं सन्धाय ‘‘आपत्ताधिकरणं सिया कुसल’’न्तिपि कस्मा न वुत्तन्ति आह ‘‘सचे पना’’तिआदि। ‘‘अचित्तकान’’न्ति वुत्तमेवत्थं समुट्ठानवसेन विभावेतुं ‘‘एळकलोमपदसोधम्मादिसमुट्ठानानम्पी’’ति वुत्तं। अचित्तकसमुट्ठानानं ‘‘कुसलचित्तं आपज्जेय्या’’ति एतेन सावज्जभूताय आपत्तिया कारणूपचारेनापि अनवज्जभूतकुसलवोहारो अयुत्तोति दस्सेति। ‘‘न च तत्था’’तिआदिना कुसलस्स आपत्तिया कारणत्तं विज्जमानम्पि तथा वोहरितुं अयुत्तन्ति पटिक्खिपित्वा कायवाचासङ्खातं अब्याकतस्सेव कारणत्तं दस्सेति। तत्थ चलितप्पवत्तानन्ति चलितानं, पवत्तानञ्च। चलितो हि कायो, पवत्ता वाचा। एत्थ च कायवाचानमञ्ञतरमेव अङ्गं। तञ्च…पे॰… अब्याकतन्ति एवं अब्याकतस्स आपत्तिकारणभावेनेव वुत्तत्ता। ‘‘आपत्ताधिकरणं सिया अकुसलं सिया अब्याकत’’न्ति इदं कारणूपचारेन परियायतो वुत्तं, न निप्परियायतोति सिज्झति।
Yadi evaṃ asañciccāpajjanapakkhe kusalenāpi āpajjanato tampi vikappaṃ sandhāya ‘‘āpattādhikaraṇaṃ siyā kusala’’ntipi kasmā na vuttanti āha ‘‘sace panā’’tiādi. ‘‘Acittakāna’’nti vuttamevatthaṃ samuṭṭhānavasena vibhāvetuṃ ‘‘eḷakalomapadasodhammādisamuṭṭhānānampī’’ti vuttaṃ. Acittakasamuṭṭhānānaṃ ‘‘kusalacittaṃ āpajjeyyā’’ti etena sāvajjabhūtāya āpattiyā kāraṇūpacārenāpi anavajjabhūtakusalavohāro ayuttoti dasseti. ‘‘Na ca tatthā’’tiādinā kusalassa āpattiyā kāraṇattaṃ vijjamānampi tathā voharituṃ ayuttanti paṭikkhipitvā kāyavācāsaṅkhātaṃ abyākatasseva kāraṇattaṃ dasseti. Tattha calitappavattānanti calitānaṃ, pavattānañca. Calito hi kāyo, pavattā vācā. Ettha ca kāyavācānamaññatarameva aṅgaṃ. Tañca…pe… abyākatanti evaṃ abyākatassa āpattikāraṇabhāveneva vuttattā. ‘‘Āpattādhikaraṇaṃ siyā akusalaṃ siyā abyākata’’nti idaṃ kāraṇūpacārena pariyāyato vuttaṃ, na nippariyāyatoti sijjhati.
यं पन सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ चूळव॰ ३.२२२) आपत्तिया निप्परियायतोव अकुसलादिसभावतं समत्थेतुं बहुं पपञ्चितं, तं न सारतो पच्चेतब्बं दुट्ठदोससिक्खापदट्ठकथायमेव पटिक्खित्तत्ता। तेनेवेत्थापि ‘‘यं चित्तं आपत्तिया अङ्गं होती’’तिआदिना अकुसलचित्तस्सापि आपत्तिया कारणत्तेन भिन्नताव दस्सिता। यं पनेत्थ वत्तब्बं, तं हेट्ठा दस्सितमेवाति इध न वित्थारयिम्ह। एवं वीतिक्कमतो यो वीतिक्कमोति एत्थ अकुसलचित्तेन ञत्वा वीतिक्कमन्तस्स कायवचीवीतिक्कमसमुट्ठिता आपत्तिवीतिक्कमोति वुत्तो। एस नयो अब्याकतवारेपि।
Yaṃ pana sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. cūḷava. 3.222) āpattiyā nippariyāyatova akusalādisabhāvataṃ samatthetuṃ bahuṃ papañcitaṃ, taṃ na sārato paccetabbaṃ duṭṭhadosasikkhāpadaṭṭhakathāyameva paṭikkhittattā. Tenevetthāpi ‘‘yaṃ cittaṃ āpattiyā aṅgaṃ hotī’’tiādinā akusalacittassāpi āpattiyā kāraṇattena bhinnatāva dassitā. Yaṃ panettha vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā dassitamevāti idha na vitthārayimha. Evaṃ vītikkamato yo vītikkamoti ettha akusalacittena ñatvā vītikkamantassa kāyavacīvītikkamasamuṭṭhitā āpattivītikkamoti vutto. Esa nayo abyākatavārepi.
अधिकरणकथावण्णना निट्ठिता।
Adhikaraṇakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / चूळवग्गपाळि • Cūḷavaggapāḷi / ८. अधिकरणं • 8. Adhikaraṇaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / चूळवग्ग-अट्ठकथा • Cūḷavagga-aṭṭhakathā / अधिकरणकथा • Adhikaraṇakathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / अधिकरणकथावण्णना • Adhikaraṇakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / अधिकरणकथावण्णना • Adhikaraṇakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi / ८. अधिकरणकथा • 8. Adhikaraṇakathā
