Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / เถรคาถา-อฎฺฐกถา • Theragāthā-aṭṭhakathā |
๔. อธิมุตฺตเตฺถรคาถาวณฺณนา
4. Adhimuttattheragāthāvaṇṇanā
กายทุฎฺฐุลฺลครุโนติ อายสฺมโต อธิมุตฺตเตฺถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปโตฺต พฺราหฺมณวิชฺชาสุ นิปฺผตฺติํ คโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรเญฺญ วิหรโนฺต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา มนุสฺสูปจารํ อุปคนฺตฺวา สตฺถารํ ภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อตฺตโน วากจีรํ สตฺถุ ปาทมูเล ปตฺถริฯ สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ ญตฺวา ตสฺมิํ อฎฺฐาสิฯ ตตฺถ ฐิตํ ภควนฺตํ กาฬานุสาเรน คเนฺธน ปูเชตฺวา ‘‘สมุทฺธรสิมํ โลก’’นฺติอาทิกาหิ ทสหิ คาถาหิ อภิตฺถวิฯ ตํ สตฺถา ‘‘อนาคเต อิโต สตสหสฺสกปฺปมตฺถเก โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน ปพฺพชิตฺวา ฉฬภิโญฺญ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากริตฺวา ปกฺกามิฯ โส เตน ปุญฺญกเมฺมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ตโต ยาวายํ พุทฺธุปฺปาโท, ตาว เทวมนุเสฺสสุ สํสรโนฺต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อธิมุโตฺตติ ลทฺธนาโม วิญฺญุตํ ปโตฺต พฺราหฺมณวิชฺชาสุ นิปฺผตฺติํ คนฺตฺวา ตตฺถ สารํ อปสฺสโนฺต ปจฺฉิมภวิกตฺตา นิสฺสรณํ คเวสโนฺต เชตวนปฎิคฺคหเณ พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฎิลทฺธสโทฺธ สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฎฺฐเปตฺวา นจิรเสฺสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๔๐.๓๐๔-๓๓๒) –
Kāyaduṭṭhullagarunoti āyasmato adhimuttattherassa gāthā. Kā uppatti? So kira padumuttarassa bhagavato kāle brāhmaṇakule nibbattitvā viññutaṃ patto brāhmaṇavijjāsu nipphattiṃ gato kāmesu ādīnavaṃ disvā gharāvāsaṃ pahāya tāpasapabbajjaṃ pabbajitvā araññe viharanto buddhuppādaṃ sutvā manussūpacāraṃ upagantvā satthāraṃ bhikkhusaṅghaparivutaṃ gacchantaṃ disvā pasannamānaso attano vākacīraṃ satthu pādamūle patthari. Satthā tassa ajjhāsayaṃ ñatvā tasmiṃ aṭṭhāsi. Tattha ṭhitaṃ bhagavantaṃ kāḷānusārena gandhena pūjetvā ‘‘samuddharasimaṃ loka’’ntiādikāhi dasahi gāthāhi abhitthavi. Taṃ satthā ‘‘anāgate ito satasahassakappamatthake gotamassa nāma sammāsambuddhassa sāsane pabbajitvā chaḷabhiñño bhavissatī’’ti byākaritvā pakkāmi. So tena puññakammena devaloke nibbattitvā tato yāvāyaṃ buddhuppādo, tāva devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ brāhmaṇakule nibbattitvā adhimuttoti laddhanāmo viññutaṃ patto brāhmaṇavijjāsu nipphattiṃ gantvā tattha sāraṃ apassanto pacchimabhavikattā nissaraṇaṃ gavesanto jetavanapaṭiggahaṇe buddhānubhāvaṃ disvā paṭiladdhasaddho satthu santike pabbajitvā vipassanaṃ paṭṭhapetvā nacirasseva arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.40.304-332) –
‘‘กณิการํว ชลิตํ, ทีปรุกฺขํว อุชฺชลํ;
‘‘Kaṇikāraṃva jalitaṃ, dīparukkhaṃva ujjalaṃ;
โอสธิํว วิโรจนฺตํ, วิชฺชุตํ คคเน ยถาฯ
Osadhiṃva virocantaṃ, vijjutaṃ gagane yathā.
‘‘อสมฺภีตํ อนุตฺตาสิํ, มิคราชํว เกสริํ;
‘‘Asambhītaṃ anuttāsiṃ, migarājaṃva kesariṃ;
ญาณาโลกํ ปกาเสนฺตํ, มทฺทนฺตํ ติตฺถิเย คเณฯ
Ñāṇālokaṃ pakāsentaṃ, maddantaṃ titthiye gaṇe.
‘‘อุทฺธรนฺตํ อิมํ โลกํ, ฉินฺทนฺตํ สพฺพสํสยํ;
‘‘Uddharantaṃ imaṃ lokaṃ, chindantaṃ sabbasaṃsayaṃ;
คชฺชนฺตํ มิคราชํว, อทฺทสํ โลกนายกํฯ
Gajjantaṃ migarājaṃva, addasaṃ lokanāyakaṃ.
‘‘ชฎาชินธโร อาสิํ, พฺรหา อุชุ ปตาปวา;
‘‘Jaṭājinadharo āsiṃ, brahā uju patāpavā;
วากจีรํ คเหตฺวาน, ปาทมูเล อปตฺถริํฯ
Vākacīraṃ gahetvāna, pādamūle apatthariṃ.
‘‘กาฬานุสาริยํ คยฺหํ, อนุลิมฺปิํ ตถาคตํ;
‘‘Kāḷānusāriyaṃ gayhaṃ, anulimpiṃ tathāgataṃ;
สมฺพุทฺธมนุลิเมฺปตฺวา, สนฺถวิํ โลกนายกํฯ
Sambuddhamanulimpetvā, santhaviṃ lokanāyakaṃ.
‘‘สมุทฺธรสิมํ โลกํ, โอฆติณฺณ มหามุนิ;
‘‘Samuddharasimaṃ lokaṃ, oghatiṇṇa mahāmuni;
ญาณาโลเกน โชเตสิ, นาวฎํ ญาณมุตฺตมํฯ
Ñāṇālokena jotesi, nāvaṭaṃ ñāṇamuttamaṃ.
‘‘ธมฺมจกฺกํ ปวเตฺตสิ, มทฺทเส ปรติตฺถิเย;
‘‘Dhammacakkaṃ pavattesi, maddase paratitthiye;
อุสโภ ชิตสงฺคาโม, สมฺปกเมฺปสิ เมทนิํฯ
Usabho jitasaṅgāmo, sampakampesi medaniṃ.
‘‘มหาสมุเทฺท อูมิโย, เวลนฺตมฺหิ ปภิชฺชเร;
‘‘Mahāsamudde ūmiyo, velantamhi pabhijjare;
ตเถว ตว ญาณมฺหิ, สพฺพทิฎฺฐี ปภิชฺชเรฯ
Tatheva tava ñāṇamhi, sabbadiṭṭhī pabhijjare.
‘‘สุขุมจฺฉิกชาเลน, สรมฺหิ สมฺปตานิเต;
‘‘Sukhumacchikajālena, saramhi sampatānite;
อโนฺตชาลีกตา ปาณา, ปีฬิตา โหนฺติ ตาวเทฯ
Antojālīkatā pāṇā, pīḷitā honti tāvade.
‘‘ตเถว ติตฺถิยา โลเก, ปุถุปาสณฺฑนิสฺสิตา;
‘‘Tatheva titthiyā loke, puthupāsaṇḍanissitā;
อโนฺตญาณวเร ตุยฺหํ, ปริวตฺตนฺติ มาริสฯ
Antoñāṇavare tuyhaṃ, parivattanti mārisa.
‘‘ปติฎฺฐา วุยฺหตํ โอเฆ, ตฺวญฺหิ นาโถ อพนฺธุนํ;
‘‘Patiṭṭhā vuyhataṃ oghe, tvañhi nātho abandhunaṃ;
ภยฎฺฎิตานํ สรณํ, มุตฺติตฺถีนํ ปรายณํฯ
Bhayaṭṭitānaṃ saraṇaṃ, muttitthīnaṃ parāyaṇaṃ.
‘‘เอกวีโร อสทิโส, เมตฺตากรุณสญฺจโย;
‘‘Ekavīro asadiso, mettākaruṇasañcayo;
อสโม สุสโม สโนฺต, วสี ตาที ชิตญฺชโยฯ
Asamo susamo santo, vasī tādī jitañjayo.
‘‘ธีโร วิคตสโมฺมโห, อเนโช อกถํกถี;
‘‘Dhīro vigatasammoho, anejo akathaṃkathī;
ตุสิโต วนฺตโทโสสิ, นิมฺมโล สํยโต สุจิฯ
Tusito vantadososi, nimmalo saṃyato suci.
‘‘สงฺคาติโค หตมโท, เตวิโชฺช ติภวนฺตโค;
‘‘Saṅgātigo hatamado, tevijjo tibhavantago;
สีมาติโค ธมฺมครุ, คตโตฺถ หิตวพฺภุโตฯ
Sīmātigo dhammagaru, gatattho hitavabbhuto.
‘‘ตารโก ตฺวํ ยถา นาวา, นิธีวสฺสาสการโก;
‘‘Tārako tvaṃ yathā nāvā, nidhīvassāsakārako;
อสมฺภีโต ยถา สีโห, คชราชาว ทปฺปิโตฯ
Asambhīto yathā sīho, gajarājāva dappito.
‘‘โถเมตฺวา ทสคาถาหิ, ปทุมุตฺตรํ มหายสํ;
‘‘Thometvā dasagāthāhi, padumuttaraṃ mahāyasaṃ;
วนฺทิตฺวา สตฺถุโน ปาเท, ตุณฺหี อฎฺฐาสหํ ตทาฯ
Vanditvā satthuno pāde, tuṇhī aṭṭhāsahaṃ tadā.
‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฎิคฺคโห;
‘‘Padumuttaro lokavidū, āhutīnaṃ paṭiggaho;
ภิกฺขุสเงฺฆ ฐิโต สตฺถา, อิมา คาถา อภาสถฯ
Bhikkhusaṅghe ṭhito satthā, imā gāthā abhāsatha.
‘‘โย เม สีลญฺจ ญาณญฺจ, สทฺธมฺมญฺจาปิ วณฺณยิ;
‘‘Yo me sīlañca ñāṇañca, saddhammañcāpi vaṇṇayi;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโตฯ
Tamahaṃ kittayissāmi, suṇātha mama bhāsato.
‘‘สฎฺฐิ กปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;
‘‘Saṭṭhi kappasahassāni, devaloke ramissati;
อเญฺญ เทเวภิภวิตฺวา, อิสฺสรํ การยิสฺสติฯ
Aññe devebhibhavitvā, issaraṃ kārayissati.
‘‘โส ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
‘‘So pacchā pabbajitvāna, sukkamūlena codito;
โคตมสฺส ภควโต, สาสเน ปพฺพชิสฺสติฯ
Gotamassa bhagavato, sāsane pabbajissati.
‘‘ปพฺพชิตฺวาน กาเยน, ปาปกมฺมํ วิวชฺชิย;
‘‘Pabbajitvāna kāyena, pāpakammaṃ vivajjiya;
สพฺพาสเว ปริญฺญาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโวฯ
Sabbāsave pariññāya, nibbāyissatināsavo.
‘‘ยถาปิ เมโฆ ถนยํ, ตเปฺปติ เมทนิํ อิมํ;
‘‘Yathāpi megho thanayaṃ, tappeti medaniṃ imaṃ;
ตเถว ตฺวํ มหาวีร, ธเมฺมน ตปฺปยี มมํฯ
Tatheva tvaṃ mahāvīra, dhammena tappayī mamaṃ.
‘‘สีลํ ปญฺญญฺจ ธมฺมญฺจ, ถวิตฺวา โลกนายกํ;
‘‘Sīlaṃ paññañca dhammañca, thavitvā lokanāyakaṃ;
ปโตฺตมฺหิ ปรมํ สนฺติํ, นิพฺพานํ ปทมจฺจุตํฯ
Pattomhi paramaṃ santiṃ, nibbānaṃ padamaccutaṃ.
‘‘อโห นูน ส ภควา, จิรํ ติเฎฺฐยฺย จกฺขุมา;
‘‘Aho nūna sa bhagavā, ciraṃ tiṭṭheyya cakkhumā;
อญฺญาตญฺจ วิชาเนยฺยุํ, ผุเสยฺยุํ อมตํ ปทํฯ
Aññātañca vijāneyyuṃ, phuseyyuṃ amataṃ padaṃ.
‘‘อยํ เม ปจฺฉิมา ชาติ, ภวา สเพฺพ สมูหตา;
‘‘Ayaṃ me pacchimā jāti, bhavā sabbe samūhatā;
สพฺพาสเว ปริญฺญาย, วิหรามิ อนาสโวฯ
Sabbāsave pariññāya, viharāmi anāsavo.
‘‘สตสหสฺสิโต กเปฺป, ยํ พุทฺธมภิโถมยิํ;
‘‘Satasahassito kappe, yaṃ buddhamabhithomayiṃ;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, กิตฺตนาย อิทํ ผลํฯ
Duggatiṃ nābhijānāmi, kittanāya idaṃ phalaṃ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตนา สห วสเนฺต กายทฬฺหิพหุเล ภิกฺขู โอวทโนฺต –
Arahattaṃ pana patvā attanā saha vasante kāyadaḷhibahule bhikkhū ovadanto –
๑๑๔.
114.
‘‘กายทุฎฺฐุลฺลครุโน, หิยฺยมานมฺหิ ชีวิเต;
‘‘Kāyaduṭṭhullagaruno, hiyyamānamhi jīvite;
สรีรสุขคิทฺธสฺส, กุโต สมณสาธุตา’’ติฯ – คาถํ อภาสิ;
Sarīrasukhagiddhassa, kuto samaṇasādhutā’’ti. – gāthaṃ abhāsi;
ตตฺถ กายทุฎฺฐุลฺลครุโนติ ทุฎฺฐุลฺลํ อสุภโยคฺยตา, กายสฺส ทุฎฺฐุลฺลํ กายทุฎฺฐุลฺลํ, กายทุฎฺฐุลฺลํ ครุ สมฺภาวิตํ ยสฺส โส กายทุฎฺฐุลฺลครุ, อนิสฺสรณปฺปโญฺญ หุตฺวา กายโปสนปฺปสุโต กายทฬฺหิพหุโลติ อโตฺถ, ตสฺส กายทุฎฺฐุลฺลครุโนฯ หิยฺยมานมฺหิ ชีวิเตติ กุนฺนทีนํ อุทกํ วิย ชีวิตสงฺขาเร ลหุโส ขียมาเนฯ สรีรสุขคิทฺธสฺสาติ ปณีตาหาราทีหิ อตฺตโน กายสฺส สุเขน เคธํ อาปนฺนสฺส ฯ กุโต สมณสาธุตาติ เอวรูปสฺส ปุคฺคลสฺส สมณภาเวน สาธุตา สุสมณตา กุโต เกน การเณน สิยา, เอกํสโต ปน กาเย ชีวิเต จ นิรเปกฺขสฺส อิตรีตรสโนฺตเสน สนฺตุฎฺฐสฺส อารทฺธวีริยเสฺสว สมณสาธุตาติ อธิปฺปาโยฯ
Tattha kāyaduṭṭhullagarunoti duṭṭhullaṃ asubhayogyatā, kāyassa duṭṭhullaṃ kāyaduṭṭhullaṃ, kāyaduṭṭhullaṃ garu sambhāvitaṃ yassa so kāyaduṭṭhullagaru, anissaraṇappañño hutvā kāyaposanappasuto kāyadaḷhibahuloti attho, tassa kāyaduṭṭhullagaruno. Hiyyamānamhi jīviteti kunnadīnaṃ udakaṃ viya jīvitasaṅkhāre lahuso khīyamāne. Sarīrasukhagiddhassāti paṇītāhārādīhi attano kāyassa sukhena gedhaṃ āpannassa . Kuto samaṇasādhutāti evarūpassa puggalassa samaṇabhāvena sādhutā susamaṇatā kuto kena kāraṇena siyā, ekaṃsato pana kāye jīvite ca nirapekkhassa itarītarasantosena santuṭṭhassa āraddhavīriyasseva samaṇasādhutāti adhippāyo.
อธิมุตฺตเตฺถรคาถาวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Adhimuttattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / เถรคาถาปาฬิ • Theragāthāpāḷi / ๔. อธิมุตฺตเตฺถรคาถา • 4. Adhimuttattheragāthā