Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / ථෙරගාථා-අට්ඨකථා • Theragāthā-aṭṭhakathā |
16. වීසතිනිපාතො
16. Vīsatinipāto
1. අධිමුත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා
1. Adhimuttattheragāthāvaṇṇanā
වීසතිනිපාතෙ යඤ්ඤත්ථං වාතිආදිකා ආයස්මතො අපරස්ස අධිමුත්තත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො අත්ථදස්සිස්ස භගවතො කාලෙ විභවසම්පන්නෙ කුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ භික්ඛුසඞ්ඝං උපට්ඨහන්තො මහාදානානි පවත්තෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ ආයස්මතො සංකිච්චත්ථෙරස්ස භගිනියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති, අධිමුත්තොතිස්ස නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො මාතුලත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො සාමණෙරභූමියංයෙව ඨිතො අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.4.84-88) –
Vīsatinipāte yaññatthaṃ vātiādikā āyasmato aparassa adhimuttattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto atthadassissa bhagavato kāle vibhavasampanne kule nibbattitvā viññutaṃ patto satthari parinibbute bhikkhusaṅghaṃ upaṭṭhahanto mahādānāni pavattesi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde āyasmato saṃkiccattherassa bhaginiyā kucchimhi nibbatti, adhimuttotissa nāmaṃ ahosi. So vayappatto mātulattherassa santike pabbajitvā vipassanāya kammaṃ karonto sāmaṇerabhūmiyaṃyeva ṭhito arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.4.84-88) –
‘‘නිබ්බුතෙ ලොකනාථම්හි, අත්ථදස්සීනරුත්තමෙ;
‘‘Nibbute lokanāthamhi, atthadassīnaruttame;
උපට්ඨහිං භික්ඛුසඞ්ඝං, විප්පසන්නෙන චෙතසා.
Upaṭṭhahiṃ bhikkhusaṅghaṃ, vippasannena cetasā.
‘‘නිමන්තෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං, උජුභූතං සමාහිතං;
‘‘Nimantetvā bhikkhusaṅghaṃ, ujubhūtaṃ samāhitaṃ;
උච්ඡුනා මණ්ඩපං කත්වා, භොජෙසිං සඞ්ඝමුත්තමං.
Ucchunā maṇḍapaṃ katvā, bhojesiṃ saṅghamuttamaṃ.
‘‘යං යං යොනුපපජ්ජාමි, දෙවත්තං අථමානුසං;
‘‘Yaṃ yaṃ yonupapajjāmi, devattaṃ athamānusaṃ;
සබ්බෙ සත්තෙ අභිභොමි, පුඤ්ඤකම්මස්සිදං ඵලං.
Sabbe satte abhibhomi, puññakammassidaṃ phalaṃ.
‘‘අට්ඨාරසෙ කප්පසතෙ, යං දානමදදිං තදා;
‘‘Aṭṭhārase kappasate, yaṃ dānamadadiṃ tadā;
දුග්ගතිං නාභිජානාමි, උච්ඡුදානස්සිදං ඵලං.
Duggatiṃ nābhijānāmi, ucchudānassidaṃ phalaṃ.
‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො…පෙ.… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.
‘‘Paṭisambhidā catasso…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
අරහත්තං පන පත්වා සමාපත්තිසුඛෙන වීතිනාමෙන්තො උපසම්පජ්ජිතුකාමො ‘‘මාතරං ආපුච්ඡිස්සාමී’’ති මාතු සන්තිකං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ දෙවතාය බලිකම්මකරණත්ථං මංසපරියෙසනං චරන්තෙහි පඤ්චසතෙහි චොරෙහි සමාගච්ඡි. චොරා ච තං අග්ගහෙසුං ‘‘දෙවතාය බලි භවිස්සතී’’ති. සො චොරෙහි ගහිතොපි අභීතො අච්ඡම්භී විප්පසන්නමුඛොව අට්ඨාසි. තං දිස්වා චොරගාමණිඅච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතො පසංසන්තො –
Arahattaṃ pana patvā samāpattisukhena vītināmento upasampajjitukāmo ‘‘mātaraṃ āpucchissāmī’’ti mātu santikaṃ gacchanto antarāmagge devatāya balikammakaraṇatthaṃ maṃsapariyesanaṃ carantehi pañcasatehi corehi samāgacchi. Corā ca taṃ aggahesuṃ ‘‘devatāya bali bhavissatī’’ti. So corehi gahitopi abhīto acchambhī vippasannamukhova aṭṭhāsi. Taṃ disvā coragāmaṇiacchariyabbhutacittajāto pasaṃsanto –
705.
705.
‘‘යඤ්ඤත්ථං වා ධනත්ථං වා, යෙ හනාම මයං පුරෙ;
‘‘Yaññatthaṃ vā dhanatthaṃ vā, ye hanāma mayaṃ pure;
අවසෙසං භයං හොති, වෙධන්ති විලපන්ති ච.
Avasesaṃ bhayaṃ hoti, vedhanti vilapanti ca.
706.
706.
‘‘තස්ස තෙ නත්ථි භීතත්තං, භිය්යො වණ්ණො පසීදති;
‘‘Tassa te natthi bhītattaṃ, bhiyyo vaṇṇo pasīdati;
කස්මා න පරිදෙවෙසි, එවරූපෙ මහබ්භයෙ’’ති. – ද්වෙ ගාථා අභාසි;
Kasmā na paridevesi, evarūpe mahabbhaye’’ti. – dve gāthā abhāsi;
තත්ථ යඤ්ඤත්ථන්ති යජනත්ථං දෙවතානං බලිකම්මකරණත්ථං වා. වා-සද්දො විකප්පනත්ථො. ධනත්ථන්ති සාපතෙය්යහරණත්ථං. යෙ හනාම මයං පුරෙති යෙ සත්තෙ මයං පුබ්බෙ හනිම්හ. අතීතත්ථෙ හි ඉදං වත්තමානවචනං. අවසෙති අවසෙ අසෙරිකෙ කත්වා. තන්ති තෙසං. ‘‘අවසෙසන්ති’’පි පඨන්ති. අම්හෙහි ගහිතෙසු තං එකං ඨපෙත්වා අවසෙසානං; අයමෙව වා පාඨො. භයං හොතීති මරණභයං හොති. යෙන තෙ වෙධන්ති විලපන්ති,චිත්තුත්රාසෙන වෙධන්ති , ‘‘සාමි, තුම්හාකං ඉදඤ්චිදඤ්ච දස්සාම, දාසා භවිස්සාමා’’තිආදිකං වදන්තා විලපන්ති.
Tattha yaññatthanti yajanatthaṃ devatānaṃ balikammakaraṇatthaṃ vā. Vā-saddo vikappanattho. Dhanatthanti sāpateyyaharaṇatthaṃ. Ye hanāma mayaṃ pureti ye satte mayaṃ pubbe hanimha. Atītatthe hi idaṃ vattamānavacanaṃ. Avaseti avase aserike katvā. Tanti tesaṃ. ‘‘Avasesanti’’pi paṭhanti. Amhehi gahitesu taṃ ekaṃ ṭhapetvā avasesānaṃ; ayameva vā pāṭho. Bhayaṃ hotīti maraṇabhayaṃ hoti. Yena te vedhanti vilapanti,cittutrāsena vedhanti , ‘‘sāmi, tumhākaṃ idañcidañca dassāma, dāsā bhavissāmā’’tiādikaṃ vadantā vilapanti.
තස්ස තෙති යො ත්වං අම්හෙහි දෙවතාය බලිකම්මත්ථං ජීවිතා වොරොපෙතුකාමෙහි උක්ඛිත්තාසිකෙහි සන්තජ්ජිතො, තස්ස තෙ. භීතත්තන්ති භීතභාවො, භයන්ති අත්ථො. භිය්යො වණ්ණො පසීදතීති පකතිවණ්ණතො උපරිපි තෙ මුඛවණ්ණො විප්පසීදති. ථෙරස්ස කිර තදා ‘‘සචෙ ඉමෙ මාරෙස්සන්ති, ඉදානෙවාහං අනුපාදාය පරිනිබ්බායිස්සාමි, දුක්ඛභාරො විගච්ඡිස්සතී’’ති උළාරං පීතිසොමනස්සං උප්පජ්ජි. එවරූපෙ මහබ්භයෙති එදිසෙ මහති මරණභයෙ උපට්ඨිතෙ. හෙතුඅත්ථෙ වා එතං භුම්මවචනං.
Tassa teti yo tvaṃ amhehi devatāya balikammatthaṃ jīvitā voropetukāmehi ukkhittāsikehi santajjito, tassa te. Bhītattanti bhītabhāvo, bhayanti attho. Bhiyyo vaṇṇo pasīdatīti pakativaṇṇato uparipi te mukhavaṇṇo vippasīdati. Therassa kira tadā ‘‘sace ime māressanti, idānevāhaṃ anupādāya parinibbāyissāmi, dukkhabhāro vigacchissatī’’ti uḷāraṃ pītisomanassaṃ uppajji. Evarūpe mahabbhayeti edise mahati maraṇabhaye upaṭṭhite. Hetuatthe vā etaṃ bhummavacanaṃ.
ඉදානි ථෙරො චොරගාමණිස්ස පටිවචනදානමුඛෙන ධම්මං දෙසෙන්තො –
Idāni thero coragāmaṇissa paṭivacanadānamukhena dhammaṃ desento –
707.
707.
‘‘නත්ථි චෙතසිකං දුක්ඛං, අනපෙක්ඛස්ස ගාමණි;
‘‘Natthi cetasikaṃ dukkhaṃ, anapekkhassa gāmaṇi;
අතික්කන්තා භයා සබ්බෙ, ඛීණසංයොජනස්ස වෙ.
Atikkantā bhayā sabbe, khīṇasaṃyojanassa ve.
708.
708.
‘‘ඛීණාය භවනෙත්තියා, දිට්ඨෙ ධම්මෙ යථාතථෙ;
‘‘Khīṇāya bhavanettiyā, diṭṭhe dhamme yathātathe;
න භයං මරණෙ හොති, භාරනික්ඛෙපනෙ යථා.
Na bhayaṃ maraṇe hoti, bhāranikkhepane yathā.
709.
709.
‘‘සුචිණ්ණං බ්රහ්මචරියං මෙ, මග්ගො චාපි සුභාවිතො;
‘‘Suciṇṇaṃ brahmacariyaṃ me, maggo cāpi subhāvito;
මරණෙ මෙ භයං නත්ථි, රොගානමිව සඞ්ඛයෙ.
Maraṇe me bhayaṃ natthi, rogānamiva saṅkhaye.
710.
710.
‘‘සුචිණ්ණං බ්රහ්මචරියං මෙ, මග්ගො චාපි සුභාවිතො;
‘‘Suciṇṇaṃ brahmacariyaṃ me, maggo cāpi subhāvito;
නිරස්සාදා භවා දිට්ඨා, විසං පිත්වාව ඡඩ්ඩිතං.
Nirassādā bhavā diṭṭhā, visaṃ pitvāva chaḍḍitaṃ.
711.
711.
‘‘පාරගූ අනුපාදානො, කතකිච්චො අනාසවො;
‘‘Pāragū anupādāno, katakicco anāsavo;
තුට්ඨො ආයුක්ඛයා හොති, මුත්තො ආඝාතනා යථා.
Tuṭṭho āyukkhayā hoti, mutto āghātanā yathā.
712.
712.
‘‘උත්තමං ධම්මතං පත්තො, සබ්බලොකෙ අනත්ථිකො;
‘‘Uttamaṃ dhammataṃ patto, sabbaloke anatthiko;
ආදිත්තාව ඝරා මුත්තො, මරණස්මිං න සොචති.
Ādittāva gharā mutto, maraṇasmiṃ na socati.
713.
713.
‘‘යදත්ථි සඞ්ගතං කිඤ්චි, භවො වා යත්ථ ලබ්භති;
‘‘Yadatthi saṅgataṃ kiñci, bhavo vā yattha labbhati;
සබ්බං අනිස්සරං එතං, ඉති වුත්තං මහෙසිනා.
Sabbaṃ anissaraṃ etaṃ, iti vuttaṃ mahesinā.
714.
714.
‘‘යො තං තථා පජානාති, යථා බුද්ධෙන දෙසිතං;
‘‘Yo taṃ tathā pajānāti, yathā buddhena desitaṃ;
න ගණ්හාති භවං කිඤ්චි, සුතත්තංව අයොගුළං.
Na gaṇhāti bhavaṃ kiñci, sutattaṃva ayoguḷaṃ.
715.
715.
‘‘න මෙ හොති ‘අහොසි’න්ති, ‘භවිස්ස’න්ති න හොති මෙ;
‘‘Na me hoti ‘ahosi’nti, ‘bhavissa’nti na hoti me;
සඞ්ඛාරා විගමිස්සන්ති, තත්ථ කා පරිදෙවනා.
Saṅkhārā vigamissanti, tattha kā paridevanā.
716.
716.
‘‘සුද්ධං ධම්මසමුප්පාදං, සුද්ධං සඞ්ඛාරසන්තතිං;
‘‘Suddhaṃ dhammasamuppādaṃ, suddhaṃ saṅkhārasantatiṃ;
පස්සන්තස්ස යථාභූතං, න භයං හොති ගාමණි.
Passantassa yathābhūtaṃ, na bhayaṃ hoti gāmaṇi.
717.
717.
‘‘තිණකට්ඨසමං ලොකං, යදා පඤ්ඤාය පස්සති;
‘‘Tiṇakaṭṭhasamaṃ lokaṃ, yadā paññāya passati;
මමත්තං සො අසංවින්දං, ‘නත්ථි මෙ’ති න සොචති.
Mamattaṃ so asaṃvindaṃ, ‘natthi me’ti na socati.
718.
718.
‘‘උක්කණ්ඨාමි සරීරෙන, භවෙනම්හි අනත්ථිකො;
‘‘Ukkaṇṭhāmi sarīrena, bhavenamhi anatthiko;
සොයං භිජ්ජිස්සති කායො, අඤ්ඤො ච න භවිස්සති.
Soyaṃ bhijjissati kāyo, añño ca na bhavissati.
719.
719.
‘‘යං වො කිච්චං සරීරෙන, තං කරොථ යදිච්ඡථ;
‘‘Yaṃ vo kiccaṃ sarīrena, taṃ karotha yadicchatha;
න මෙ තප්පච්චයා තත්ථ, දොසො පෙමඤ්ච හෙහිතී’’ති. –
Na me tappaccayā tattha, doso pemañca hehitī’’ti. –
ඉමා ගාථා අභාසි.
Imā gāthā abhāsi.
720.
720.
‘‘තස්ස තං වචනං සුත්වා, අබ්භුතං ලොමහංසනං;
‘‘Tassa taṃ vacanaṃ sutvā, abbhutaṃ lomahaṃsanaṃ;
සත්ථානි නික්ඛිපිත්වාන, මාණවා එතදබ්රවු’’න්ති. –
Satthāni nikkhipitvāna, māṇavā etadabravu’’nti. –
අයං සඞ්ගීතිකාරෙහි වුත්තගාථා. ඉතො අපරා තිස්සො චොරානං, ථෙරස්ස ච වචනපටිවචනගාථා –
Ayaṃ saṅgītikārehi vuttagāthā. Ito aparā tisso corānaṃ, therassa ca vacanapaṭivacanagāthā –
721.
721.
‘‘කිං භදන්තෙ කරිත්වාන, කො වා ආචරියො තව;
‘‘Kiṃ bhadante karitvāna, ko vā ācariyo tava;
කස්ස සාසනමාගම්ම, ලබ්භතෙ තං අසොකතා.
Kassa sāsanamāgamma, labbhate taṃ asokatā.
722.
722.
‘‘සබ්බඤ්ඤූ සබ්බදස්සාවී, ජිනො ආචරියො මම;
‘‘Sabbaññū sabbadassāvī, jino ācariyo mama;
මහාකාරුණිකො සත්ථා, සබ්බලොකතිකිච්ඡකො.
Mahākāruṇiko satthā, sabbalokatikicchako.
723.
723.
‘‘තෙනායං දෙසිතො ධම්මො, ඛයගාමී අනුත්තරො;
‘‘Tenāyaṃ desito dhammo, khayagāmī anuttaro;
තස්ස සාසනමාගම්ම, ලබ්භතෙ තං අසොකතා.
Tassa sāsanamāgamma, labbhate taṃ asokatā.
724.
724.
‘‘සුත්වාන චොරා ඉසිනො සුභාසිතං, නික්ඛිප්ප සත්ථානි ච ආවුධානි ච;
‘‘Sutvāna corā isino subhāsitaṃ, nikkhippa satthāni ca āvudhāni ca;
තම්හා ච කම්මා විරමිංසු එකෙ, එකෙ ච පබ්බජ්ජමරොචයිංසු.
Tamhā ca kammā viramiṃsu eke, eke ca pabbajjamarocayiṃsu.
725.
725.
‘‘තෙ පබ්බජිත්වා සුගතස්ස සාසනෙ, භාවෙත්ව බොජ්ඣඞ්ගබලානි පණ්ඩිතා;
‘‘Te pabbajitvā sugatassa sāsane, bhāvetva bojjhaṅgabalāni paṇḍitā;
උදග්ගචිත්තා සුමනා කතින්ද්රියා, ඵුසිංසු නිබ්බානපදං අසඞ්ඛත’’න්ති. –
Udaggacittā sumanā katindriyā, phusiṃsu nibbānapadaṃ asaṅkhata’’nti. –
ඉමාපි සඞ්ගීතිකාරෙහි වුත්තගාථා.
Imāpi saṅgītikārehi vuttagāthā.
තත්ථ නත්ථි චෙතසිකං දුක්ඛං, අනපෙක්ඛස්ස, ගාමණීති ගාමණි, අපෙක්ඛාය, තණ්හාය, අභාවෙන අනපෙක්ඛස්ස මාදිසස්ස, ලොහිතසභාවො පුබ්බො විය, චෙතසිකං දුක්ඛං දොමනස්සං නත්ථි, දොමනස්සාභාවාපදෙසෙන භයාභාවං වදති. තෙනාහ ‘‘අතික්කන්තා භයා සබ්බෙ’’ති. අතික්කන්තා භයා සබ්බෙති ඛීණසංයොජනස්ස අරහතො පඤ්චවීසති මහාභයා, අඤ්ඤෙ ච සබ්බෙපි භයා එකංසෙන අතික්කන්තා අතීතා, අපගතාති අත්ථො.
Tattha natthi cetasikaṃ dukkhaṃ, anapekkhassa, gāmaṇīti gāmaṇi, apekkhāya, taṇhāya, abhāvena anapekkhassa mādisassa, lohitasabhāvo pubbo viya, cetasikaṃ dukkhaṃ domanassaṃ natthi, domanassābhāvāpadesena bhayābhāvaṃ vadati. Tenāha ‘‘atikkantā bhayā sabbe’’ti. Atikkantā bhayā sabbeti khīṇasaṃyojanassa arahato pañcavīsati mahābhayā, aññe ca sabbepi bhayā ekaṃsena atikkantā atītā, apagatāti attho.
දිට්ඨෙ ධම්මෙ යථාතථෙති චතුසච්චධම්මෙ පරිඤ්ඤාපහානසච්ඡිකිරියභාවනාවසෙන මග්ගපඤ්ඤාය යථාභූතං දිට්ඨෙ. මරණෙති මරණහෙතු. භාරනික්ඛෙපනෙ යථාති යථා කොචි පුරිසො සීසෙ ඨිතෙන මහතා ගරුභාරෙන සංසීදන්තො තස්ස නික්ඛෙපනෙ, අපනයනෙ න භායති, එවං සම්පදමිදන්ති අත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –
Diṭṭhe dhamme yathātatheti catusaccadhamme pariññāpahānasacchikiriyabhāvanāvasena maggapaññāya yathābhūtaṃ diṭṭhe. Maraṇeti maraṇahetu. Bhāranikkhepane yathāti yathā koci puriso sīse ṭhitena mahatā garubhārena saṃsīdanto tassa nikkhepane, apanayane na bhāyati, evaṃ sampadamidanti attho. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘භාරා හවෙ පඤ්චක්ඛන්ධා, භාරහාරො ච පුග්ගලො;
‘‘Bhārā have pañcakkhandhā, bhārahāro ca puggalo;
භාරාදානං දුඛං ලොකෙ, භාරනික්ඛෙපනං සුඛ’’න්ති. (සං. නි. 3.22);
Bhārādānaṃ dukhaṃ loke, bhāranikkhepanaṃ sukha’’nti. (saṃ. ni. 3.22);
සුචිණ්ණන්ති සුට්ඨු චරිතං. බ්රහ්මචරියන්ති, සික්ඛත්තයසඞ්ගහං සාසනබ්රහ්මචරියං. තතො එව මග්ගො චාපි සුභාවිතො අට්ඨඞ්ගිකො අරියමග්ගොපි සම්මදෙව භාවිතො. රොගානමිව සඞ්ඛයෙති යථා බහූහි රොගෙහි අභිභූතස්ස ආතුරස්ස රොගානං සඞ්ඛයෙ පීතිසොමනස්සමෙව හොති, එවං ඛන්ධරොගසඞ්ඛයෙ මරණෙ මාදිසස්ස භයං නත්ථි.
Suciṇṇanti suṭṭhu caritaṃ. Brahmacariyanti, sikkhattayasaṅgahaṃ sāsanabrahmacariyaṃ. Tato eva maggo cāpi subhāvito aṭṭhaṅgiko ariyamaggopi sammadeva bhāvito. Rogānamiva saṅkhayeti yathā bahūhi rogehi abhibhūtassa āturassa rogānaṃ saṅkhaye pītisomanassameva hoti, evaṃ khandharogasaṅkhaye maraṇe mādisassa bhayaṃ natthi.
නිරස්සාදා භවා දිට්ඨාති තීහි දුක්ඛතාහි අභිභූතා, එකාදසහි අග්ගීහි ආදිත්තා, තයො භවා නිරස්සාදා, අස්සාදරහිතා, මයා දිට්ඨා. විසං පිත්වාව ඡඩ්ඩිතන්ති පමාදවසෙන විසං පිවිත්වා තාදිසෙන පයොගෙන ඡඩ්ඩිතං විය මරණෙ මෙ භයං නත්ථීති අත්ථො.
Nirassādā bhavā diṭṭhāti tīhi dukkhatāhi abhibhūtā, ekādasahi aggīhi ādittā, tayo bhavā nirassādā, assādarahitā, mayā diṭṭhā. Visaṃ pitvāva chaḍḍitanti pamādavasena visaṃ pivitvā tādisena payogena chaḍḍitaṃ viya maraṇe me bhayaṃ natthīti attho.
මුත්තො ආඝාතනා යථාති යථා චොරෙහි මාරණත්ථං ආඝාතනං නීතො කෙනචි උපායෙන තතො මුත්තො හට්ඨතුට්ඨො හොති, එවං සංසාරපාරං, නිබ්බානං, ගතත්තා පාරගූ, චතූහිපි උපාදානෙහි අනුපාදානො, පරිඤ්ඤාදීනං සොළසන්නං කිච්චානං කතත්තා කතකිච්චො කාමාසවාදීහි අනාසවො, ආයුක්ඛයා ආයුක්ඛයහෙතු තුට්ඨො සොමනස්සිකො හොති.
Muttoāghātanā yathāti yathā corehi māraṇatthaṃ āghātanaṃ nīto kenaci upāyena tato mutto haṭṭhatuṭṭho hoti, evaṃ saṃsārapāraṃ, nibbānaṃ, gatattā pāragū, catūhipi upādānehi anupādāno, pariññādīnaṃ soḷasannaṃ kiccānaṃ katattā katakicco kāmāsavādīhi anāsavo, āyukkhayā āyukkhayahetu tuṭṭho somanassiko hoti.
උත්තමන්ති සෙට්ඨං. ධම්මතන්ති, ධම්මසභාවං. අරහත්තෙ සිද්ධෙ සිජ්ඣනහෙතු ඉට්ඨාදීසු තාදිභාවං. සබ්බලොකෙති සබ්බලොකස්මිම්පි, දීඝායුකසුඛබහුලතාදිවසෙන සංයුත්තෙපි ලොකෙ. අනත්ථිකොති, අනපෙක්ඛො. ආදිත්තාව ඝරා මුත්තොති යථා කොචි පුරිසො සමන්තතො ආදිත්තතො පජ්ජලිතතො ගෙහතො නිස්සටො, තතො නිස්සරණනිමිත්තං න සොචති, එවං ඛීණාසවො මරණනිමිත්තං න සොචති.
Uttamanti seṭṭhaṃ. Dhammatanti, dhammasabhāvaṃ. Arahatte siddhe sijjhanahetu iṭṭhādīsu tādibhāvaṃ. Sabbaloketi sabbalokasmimpi, dīghāyukasukhabahulatādivasena saṃyuttepi loke. Anatthikoti, anapekkho. Ādittāva gharā muttoti yathā koci puriso samantato ādittato pajjalitato gehato nissaṭo, tato nissaraṇanimittaṃ na socati, evaṃ khīṇāsavo maraṇanimittaṃ na socati.
යදත්ථි සඞ්ගතං කිඤ්චීති යංකිඤ්චි ඉමස්මිං ලොකෙ අත්ථි, විජ්ජති, උපලබ්භති සඞ්ගතං, සත්තෙහි සඞ්ඛාරෙහි වා සමාගමො, සමොධානං. ‘‘සඞ්ඛත’’න්තිපි පාඨො, තස්ස යංකිඤ්චි පච්චයෙහි සමච්ච සම්භුය්ය කතං, පටිච්චසමුප්පන්නන්ති අත්ථො. භවො වා යත්ථ ලබ්භතීති යස්මිං සත්තනිකායෙ යො උපපත්තිභවො ලබ්භති. සබ්බං අනිස්සරං එතන්ති සබ්බමෙතං ඉස්සරරහිතං, න එත්ථ කෙනචි ‘‘එවං හොතූ’’ති ඉස්සරියං වත්තෙතුං සක්කා. ඉති වුත්තං මහෙසිනාති ‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති එවං වුත්තං මහෙසිනා සම්මාසම්බුද්ධෙන. තස්මා ‘‘අනිස්සරං එත’’න්ති පජානන්තො මරණස්මිං න සොචතීති යොජනා.
Yadatthi saṅgataṃ kiñcīti yaṃkiñci imasmiṃ loke atthi, vijjati, upalabbhati saṅgataṃ, sattehi saṅkhārehi vā samāgamo, samodhānaṃ. ‘‘Saṅkhata’’ntipi pāṭho, tassa yaṃkiñci paccayehi samacca sambhuyya kataṃ, paṭiccasamuppannanti attho. Bhavo vā yattha labbhatīti yasmiṃ sattanikāye yo upapattibhavo labbhati. Sabbaṃ anissaraṃ etanti sabbametaṃ issararahitaṃ, na ettha kenaci ‘‘evaṃ hotū’’ti issariyaṃ vattetuṃ sakkā. Iti vuttaṃ mahesināti ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti evaṃ vuttaṃ mahesinā sammāsambuddhena. Tasmā ‘‘anissaraṃ eta’’nti pajānanto maraṇasmiṃ na socatīti yojanā.
න ගණ්හාති භවං කිඤ්චීති යො අරියසාවකො ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’තිආදිනා (ධ. ප. 277) යථා බුද්ධෙන භගවතා දෙසිතං, තථා තං භවත්තයං විපස්සනාපඤ්ඤාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය පජානාති. සො යථා කොචි පුරිසො සුඛකාමො දිවසං සන්තත්තං අයොගුළං හත්ථෙන න ගණ්හාති, එවං කිඤ්චි ඛුද්දකං වා මහන්තං වා භවං න ගණ්හාති, න තත්ථ තණ්හං කරොතීති අත්ථො.
Nagaṇhāti bhavaṃ kiñcīti yo ariyasāvako ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā’’tiādinā (dha. pa. 277) yathā buddhena bhagavatā desitaṃ, tathā taṃ bhavattayaṃ vipassanāpaññāsahitāya maggapaññāya pajānāti. So yathā koci puriso sukhakāmo divasaṃ santattaṃ ayoguḷaṃ hatthena na gaṇhāti, evaṃ kiñci khuddakaṃ vā mahantaṃ vā bhavaṃ na gaṇhāti, na tattha taṇhaṃ karotīti attho.
න මෙ හොති ‘‘අහොසි’’න්ති ‘‘අතීතමද්ධානං අහං ඊදිසො අහොසි’’න්ති අත්තදිට්ඨිවසෙන න මෙ චිත්තප්පවත්ති අත්ථි දිට්ඨියා සම්මදෙව උග්ඝාටිතත්තා, ධම්මසභාවස්ස ච සුදිට්ඨත්තා. ‘‘භවිස්ස’’න්ති න හොති මෙති තතො එව ‘‘අනාගතමද්ධානං අහං එදිසො කථං නු ඛො භවිස්සං භවෙය්ය’’න්ති එවම්පි මෙ න හොති. සඞ්ඛාරා විගමිස්සන්තීති එවං පන හොති ‘‘යථාපච්චයං පවත්තමානා සඞ්ඛාරාව, න එත්ථ කොචි අත්තා වා අත්තනියං වා, තෙ ච ඛො විගමිස්සන්ති , විනස්සිස්සන්ති, ඛණෙ ඛණෙ භිජ්ජිස්සන්තී’’ති. තත්ථ කා පරිදෙවනාති එවං පස්සන්තස්ස මාදිසස්ස තත්ථ සඞ්ඛාරගතෙ කා නාම පරිදෙවනා.
Na me hoti ‘‘ahosi’’nti ‘‘atītamaddhānaṃ ahaṃ īdiso ahosi’’nti attadiṭṭhivasena na me cittappavatti atthi diṭṭhiyā sammadeva ugghāṭitattā, dhammasabhāvassa ca sudiṭṭhattā. ‘‘Bhavissa’’nti na hoti meti tato eva ‘‘anāgatamaddhānaṃ ahaṃ ediso kathaṃ nu kho bhavissaṃ bhaveyya’’nti evampi me na hoti. Saṅkhārā vigamissantīti evaṃ pana hoti ‘‘yathāpaccayaṃ pavattamānā saṅkhārāva, na ettha koci attā vā attaniyaṃ vā, te ca kho vigamissanti , vinassissanti, khaṇe khaṇe bhijjissantī’’ti. Tattha kā paridevanāti evaṃ passantassa mādisassa tattha saṅkhāragate kā nāma paridevanā.
සුද්ධන්ති කෙවලං, අත්තසාරෙන අසම්මිස්සං. ධම්මසමුප්පාදන්ති පච්චයපච්චයුප්පන්නධම්මසමුප්පත්තිං අවිජ්ජාදිපච්චයෙහි සඞ්ඛාරාදිධම්මමත්තප්පවත්තිං. සඞ්ඛාරසන්තතින්ති කිලෙසකම්මවිපාකප්පභෙදසඞ්ඛාරපබන්ධං. පස්සන්තස්ස යථාභූතන්ති සහ විපස්සනාය මග්ගපඤ්ඤාය යාථාවතො ජානන්තස්ස.
Suddhanti kevalaṃ, attasārena asammissaṃ. Dhammasamuppādanti paccayapaccayuppannadhammasamuppattiṃ avijjādipaccayehi saṅkhārādidhammamattappavattiṃ. Saṅkhārasantatinti kilesakammavipākappabhedasaṅkhārapabandhaṃ. Passantassa yathābhūtanti saha vipassanāya maggapaññāya yāthāvato jānantassa.
තිණකට්ඨසමං ලොකන්ති යථා අරඤ්ඤෙ අපරිග්ගහෙ තිණකට්ඨෙ කෙනචි ගය්හමානෙ අපරස්ස ‘‘මය්හං සන්තකං අයං ගණ්හතී’’ති න හොති, එවං සො අසාමිකතාය තිණකට්ඨසමං සඞ්ඛාරලොකං යදා පඤ්ඤාය පස්සති, සො තත්ථ මමත්තං අසංවින්දං අසංවින්දන්තො අලභන්තො අකරොන්තො. නත්ථි මෙති ‘‘අහු වත සොහං, තං මෙ නත්ථී’’ති න සොචති.
Tiṇakaṭṭhasamaṃ lokanti yathā araññe apariggahe tiṇakaṭṭhe kenaci gayhamāne aparassa ‘‘mayhaṃ santakaṃ ayaṃ gaṇhatī’’ti na hoti, evaṃ so asāmikatāya tiṇakaṭṭhasamaṃ saṅkhāralokaṃ yadā paññāya passati, so tattha mamattaṃ asaṃvindaṃ asaṃvindanto alabhanto akaronto. Natthi meti ‘‘ahu vata sohaṃ, taṃ me natthī’’ti na socati.
උක්කණ්ඨාමි සරීරෙනාති අසාරකෙන අභිනුදෙන දුක්ඛෙන අකතඤ්ඤුනා අසුචිදුග්ගන්ධජෙගුච්ඡපටික්කූලසභාවෙන ඉමිනා කායෙන උක්කණ්ඨාමි ඉමං කායං නිබ්බින්දන්තො එවං තිට්ඨාමි. භවෙනම්හි අනත්ථිකොති සබ්බෙනපි භවෙන අනත්ථිකො අම්හි, න කිඤ්චි භවං පත්ථෙමි. සොයං භිජ්ජිස්සති කායොති අයං මම කායො ඉදානි තුම්හාකං පයොගෙන අඤ්ඤථා වා අඤ්ඤත්ථ භිජ්ජිස්සති. අඤ්ඤො ච න භවිස්සතීති අඤ්ඤො කායො මය්හං ආයතිං න භවිස්සති, පුනබ්භවාභාවතො.
Ukkaṇṭhāmi sarīrenāti asārakena abhinudena dukkhena akataññunā asuciduggandhajegucchapaṭikkūlasabhāvena iminā kāyena ukkaṇṭhāmi imaṃ kāyaṃ nibbindanto evaṃ tiṭṭhāmi. Bhavenamhi anatthikoti sabbenapi bhavena anatthiko amhi, na kiñci bhavaṃ patthemi. Soyaṃ bhijjissati kāyoti ayaṃ mama kāyo idāni tumhākaṃ payogena aññathā vā aññattha bhijjissati. Añño ca na bhavissatīti añño kāyo mayhaṃ āyatiṃ na bhavissati, punabbhavābhāvato.
යං වො කිච්චං සරීරෙනාති යං තුම්හාකං ඉමිනා සරීරෙන පයොජනං, තං කරොථ යදිච්ඡථ, ඉච්ඡථ චෙ. න මෙ තප්පච්චයාති, තං නිමිත්තං ඉමස්ස සරීරස්ස තුම්හෙහි යථිච්ඡිතකිච්චස්ස කරණහෙතු. තත්ථාති තෙසු කරොන්තෙසු ච අකරොන්තෙසු ච. දොසො පෙමඤ්ච හෙහිතීති යථාක්කමං පටිඝො අනුනයො න භවිස්සති, අත්තනො භවෙ අපෙක්ඛාය සබ්බසො පහීනත්තාති අධිප්පායො. අඤ්ඤපච්චයා අඤ්ඤත්ථ ච පටිඝානුනයෙසු අසන්තෙසුපි තප්පච්චයා, ‘‘තත්ථා’’ති වචනං යථාධිගතවසෙන වුත්තං.
Yaṃ vo kiccaṃ sarīrenāti yaṃ tumhākaṃ iminā sarīrena payojanaṃ, taṃ karotha yadicchatha, icchatha ce. Na me tappaccayāti, taṃ nimittaṃ imassa sarīrassa tumhehi yathicchitakiccassa karaṇahetu. Tatthāti tesu karontesu ca akarontesu ca. Doso pemañca hehitīti yathākkamaṃ paṭigho anunayo na bhavissati, attano bhave apekkhāya sabbaso pahīnattāti adhippāyo. Aññapaccayā aññattha ca paṭighānunayesu asantesupi tappaccayā, ‘‘tatthā’’ti vacanaṃ yathādhigatavasena vuttaṃ.
තස්සාති අධිමුත්තත්ථෙරස්ස. තං වචනන්ති ‘‘නත්ථි චෙතසිකං දුක්ඛ’’න්තිආදිකං මරණෙ භයාභාවාදිදීපකං, තතො එව අබ්භුතං ලොමහංසනං වචනං සුත්වා. මාණවාති චොරා. චොරා හි ‘‘මාණවා’’ති වුච්චන්ති ‘‘මාණවෙහි සහ ගච්ඡන්ති කතකම්මෙහි අකතකම්මෙහිපී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.149) විය.
Tassāti adhimuttattherassa. Taṃ vacananti ‘‘natthi cetasikaṃ dukkha’’ntiādikaṃ maraṇe bhayābhāvādidīpakaṃ, tato eva abbhutaṃ lomahaṃsanaṃ vacanaṃ sutvā. Māṇavāti corā. Corā hi ‘‘māṇavā’’ti vuccanti ‘‘māṇavehi saha gacchanti katakammehi akatakammehipī’’tiādīsu (ma. ni. 2.149) viya.
කිං භදන්තෙ කරිත්වානාති, භන්තෙ, කිං නාම තපොකම්මං කත්වා. කො වා තව ආචරියො කස්ස සාසනං, ඔවාදං නිස්සාය අයං අසොකතා මරණකාලෙ සොකාභාවො ලබ්භතීති එතං අත්ථං අබ්රවුං, පුච්ඡාවසෙන කථෙසුං, භාසිංසු.
Kiṃbhadante karitvānāti, bhante, kiṃ nāma tapokammaṃ katvā. Ko vā tava ācariyo kassa sāsanaṃ, ovādaṃ nissāya ayaṃ asokatā maraṇakāle sokābhāvo labbhatīti etaṃ atthaṃ abravuṃ, pucchāvasena kathesuṃ, bhāsiṃsu.
තං සුත්වා ථෙරො තෙසං පටිවචනං දෙන්තො ‘‘සබ්බඤ්ඤූ’’තිආදිමාහ. තත්ථ සබ්බඤ්ඤූති පරොපදෙසෙන විනා සබ්බපකාරෙන සබ්බධම්මාවබොධනසමත්ථස්ස ආකඞ්ඛාපටිබද්ධවුත්තිනො අනාවරණඤාණස්ස අධිගමෙන අතීතාදිභෙදං සබ්බං ජානාතීති, සබ්බඤ්ඤූ. තෙනෙව සමන්තචක්ඛුනා සබ්බස්ස දස්සනතො සබ්බදස්සාවී. යම්හි අනාවරණඤාණං, තදෙව සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, නත්ථෙව අසාධාරණඤාණපාළියා විරොධො විසයුප්පත්තිමුඛෙන අඤ්ඤෙහි අසාධාරණභාවදස්සනත්ථං එකස්සෙව ඤාණස්ස ද්විධා වුත්තත්තා. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං ඉතිවුත්තකවණ්ණනායං (ඉතිවු. අට්ඨ. 38) විත්ථාරතො වුත්තමෙවාති තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. පඤ්චන්නම්පි මාරානං විජයතො ජිනො, හීනාදිවිභාගභින්නෙ සබ්බස්මිං සත්තනිකායෙ අධිමුත්තවුත්තිතාය මහතියා කරුණාය සමන්නාගතත්තා මහාකාරුණිකො, දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි යථාරහං වෙනෙය්යානං අනුසාසනතො සත්ථා, තතො එව සබ්බලොකස්ස කිලෙසරොගතිකිච්ඡනතො සබ්බලොකතිකිච්ඡකො, සම්මාසම්බුද්ධො ආචරියො මමාති යොජනා. ඛයගාමීති නිබ්බානගාමී.
Taṃ sutvā thero tesaṃ paṭivacanaṃ dento ‘‘sabbaññū’’tiādimāha. Tattha sabbaññūti paropadesena vinā sabbapakārena sabbadhammāvabodhanasamatthassa ākaṅkhāpaṭibaddhavuttino anāvaraṇañāṇassa adhigamena atītādibhedaṃ sabbaṃ jānātīti, sabbaññū. Teneva samantacakkhunā sabbassa dassanato sabbadassāvī. Yamhi anāvaraṇañāṇaṃ, tadeva sabbaññutaññāṇaṃ, nattheva asādhāraṇañāṇapāḷiyā virodho visayuppattimukhena aññehi asādhāraṇabhāvadassanatthaṃ ekasseva ñāṇassa dvidhā vuttattā. Yaṃ panettha vattabbaṃ, taṃ itivuttakavaṇṇanāyaṃ (itivu. aṭṭha. 38) vitthārato vuttamevāti tattha vuttanayeneva veditabbaṃ. Pañcannampi mārānaṃ vijayato jino, hīnādivibhāgabhinne sabbasmiṃ sattanikāye adhimuttavuttitāya mahatiyā karuṇāya samannāgatattā mahākāruṇiko, diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi yathārahaṃ veneyyānaṃ anusāsanato satthā, tato eva sabbalokassa kilesarogatikicchanato sabbalokatikicchako, sammāsambuddho ācariyo mamāti yojanā. Khayagāmīti nibbānagāmī.
එවං ථෙරෙන සත්ථු සාසනස්ස ච ගුණෙ පකාසිතෙ පටිලද්ධසද්ධා එකච්චෙ චොරා පබ්බජිංසු, එකච්චෙ උපාසකත්තං පවෙදෙසුං. තමත්ථං දීපෙන්තො ධම්මසඞ්ගාහකා ‘‘සුත්වාන චොරා’’තිආදිනා ද්වෙ ගාථා අභාසිංසු. තත්ථ ඉසිනොති අධිසීලසික්ඛාදීනං එසනට්ඨෙන ඉසිනො, අධිමුත්තත්ථෙරස්ස. නික්ඛිප්පාති පහාය. සත්ථානි ච ආවුධානි චාති අසිආදිසත්ථානි චෙව ධනුකලාපාදිආවුධානි ච. තම්හා ච කම්මාති තතො චොරකම්මතො.
Evaṃ therena satthu sāsanassa ca guṇe pakāsite paṭiladdhasaddhā ekacce corā pabbajiṃsu, ekacce upāsakattaṃ pavedesuṃ. Tamatthaṃ dīpento dhammasaṅgāhakā ‘‘sutvāna corā’’tiādinā dve gāthā abhāsiṃsu. Tattha isinoti adhisīlasikkhādīnaṃ esanaṭṭhena isino, adhimuttattherassa. Nikkhippāti pahāya. Satthāni ca āvudhāni cāti asiādisatthāni ceva dhanukalāpādiāvudhāni ca. Tamhā ca kammāti tato corakammato.
තෙ පබ්බජිත්වා සුගතස්ස සාසනෙති තෙ චොරා සොභනගමනතාදීහි සුගතස්ස භගවතො සාසනෙ පබ්බජ්ජං උපගන්ත්වා. භාවනාවිසෙසාධිගතාය ඔදග්යලක්ඛණාය පීතියා සමන්නාගමෙන උදග්ගචිත්තා. සුමනාති සොමනස්සප්පත්තා. කතින්ද්රියාති භාවිතින්ද්රියා. ඵුසිංසූති අග්ගමග්ගාධිගමෙන අසඞ්ඛතං නිබ්බානං අධිගච්ඡිංසු. අධිමුත්තො කිර චොරෙ නිබ්බිසෙවනෙ කත්වා, තෙ තත්ථෙව ඨපෙත්වා, මාතු සන්තිකං ගන්ත්වා, මාතරං ආපුච්ඡිත්වා, පච්චාගන්ත්වා තෙහි සද්ධිං උපජ්ඣායස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, පබ්බාජෙත්වා උපසම්පදං අකාසි. අථ තෙසං කම්මට්ඨානං ආචික්ඛි , තෙ නචිරස්සෙව අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසු. තෙන වුත්තං ‘‘පබ්බජිත්වා…පෙ.… අසඞ්ඛත’’න්ති.
Te pabbajitvā sugatassa sāsaneti te corā sobhanagamanatādīhi sugatassa bhagavato sāsane pabbajjaṃ upagantvā. Bhāvanāvisesādhigatāya odagyalakkhaṇāya pītiyā samannāgamena udaggacittā. Sumanāti somanassappattā. Katindriyāti bhāvitindriyā. Phusiṃsūti aggamaggādhigamena asaṅkhataṃ nibbānaṃ adhigacchiṃsu. Adhimutto kira core nibbisevane katvā, te tattheva ṭhapetvā, mātu santikaṃ gantvā, mātaraṃ āpucchitvā, paccāgantvā tehi saddhiṃ upajjhāyassa santikaṃ gantvā, pabbājetvā upasampadaṃ akāsi. Atha tesaṃ kammaṭṭhānaṃ ācikkhi , te nacirasseva arahatte patiṭṭhahiṃsu. Tena vuttaṃ ‘‘pabbajitvā…pe… asaṅkhata’’nti.
අධිමුත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
Adhimuttattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්තපිටක • Suttapiṭaka / ඛුද්දකනිකාය • Khuddakanikāya / ථෙරගාථාපාළි • Theragāthāpāḷi / 1. අධිමුත්තත්ථෙරගාථා • 1. Adhimuttattheragāthā