| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā |
३. अधिपतिपच्चयनिद्देसवण्णना
3. Adhipatipaccayaniddesavaṇṇanā
३. अधिपतिपच्चयनिद्देसे छन्दाधिपतीति छन्दसङ्खातो अधिपति। छन्दं धुरं कत्वा छन्दं जेट्ठकं कत्वा चित्तुप्पत्तिकाले उप्पन्नस्स कत्तुकम्यताछन्दस्सेतं नामं। सेसेसुपि एसेव नयो। कस्मा पन यथा हेतुपच्चयनिद्देसे हेतू हेतुसम्पयुत्तकान’’न्ति वुत्तं, एवमिध ‘‘अधिपती अधिपतिसम्पयुत्तकानन्ति अवत्वा ‘‘छन्दाधिपति छन्दसम्पयुत्तकान’’न्तिआदिना नयेन देसना कताति? एकक्खणे अभावतो। पुरिमनयस्मिञ्हि द्वे तयो हेतू एकक्खणेपि हेतुपच्चयो होन्ति मूलट्ठेन। उपकारकभावस्स अविजहनतो। अधिपति पन जेट्ठकट्ठेन उपकारको, न च एकक्खणे बहू जेट्ठका नाम होन्ति। तस्मा एकतो उप्पन्नानम्पि नेसं एकक्खणे अधिपतिपच्चयभावो नत्थि। तस्स अधिपतिपच्चयभावस्स एकक्खणे अभावतो इध एवं देसना कताति।
3. Adhipatipaccayaniddese chandādhipatīti chandasaṅkhāto adhipati. Chandaṃ dhuraṃ katvā chandaṃ jeṭṭhakaṃ katvā cittuppattikāle uppannassa kattukamyatāchandassetaṃ nāmaṃ. Sesesupi eseva nayo. Kasmā pana yathā hetupaccayaniddese hetū hetusampayuttakāna’’nti vuttaṃ, evamidha ‘‘adhipatī adhipatisampayuttakānanti avatvā ‘‘chandādhipati chandasampayuttakāna’’ntiādinā nayena desanā katāti? Ekakkhaṇe abhāvato. Purimanayasmiñhi dve tayo hetū ekakkhaṇepi hetupaccayo honti mūlaṭṭhena. Upakārakabhāvassa avijahanato. Adhipati pana jeṭṭhakaṭṭhena upakārako, na ca ekakkhaṇe bahū jeṭṭhakā nāma honti. Tasmā ekato uppannānampi nesaṃ ekakkhaṇe adhipatipaccayabhāvo natthi. Tassa adhipatipaccayabhāvassa ekakkhaṇe abhāvato idha evaṃ desanā katāti.
एवं सहजाताधिपतिं दस्सेत्वा इदानि आरम्मणाधिपतिं दस्सेतुं यं यं धम्मं गरुं कत्वातिआदि आरद्धं। तत्थ यं यं धम्मन्ति यं यं आरम्मणधम्मं। गरुं कत्वाति गरुकारचित्तीकारवसेन वा अस्सादवसेन वा गरुं भारियं लद्धब्बं अविजहितब्बं अनवञ्ञातं कत्वा। ते ते धम्माति ते ते गरुकातब्बधम्मा। तेसं तेसन्ति तेसं तेसं गरुकारकधम्मानं। अधिपतिपच्चयेनाति आरम्मणाधिपतिपच्चयेन पच्चयो होतीति अयं तावेत्थ पाळिवण्णना।
Evaṃ sahajātādhipatiṃ dassetvā idāni ārammaṇādhipatiṃ dassetuṃ yaṃ yaṃ dhammaṃ garuṃ katvātiādi āraddhaṃ. Tattha yaṃ yaṃ dhammanti yaṃ yaṃ ārammaṇadhammaṃ. Garuṃ katvāti garukāracittīkāravasena vā assādavasena vā garuṃ bhāriyaṃ laddhabbaṃ avijahitabbaṃ anavaññātaṃ katvā. Te te dhammāti te te garukātabbadhammā. Tesaṃ tesanti tesaṃ tesaṃ garukārakadhammānaṃ. Adhipatipaccayenāti ārammaṇādhipatipaccayena paccayo hotīti ayaṃ tāvettha pāḷivaṇṇanā.
अयं पन अधिपति नाम सहजातारम्मणवसेन दुविधो। तत्थ सहजातो छन्दादिवसेन चतुब्बिधो। तेसु एकेको कामावचरादिवसेन भूमितो चतुब्बिधो। तत्थ कामावचरो कुसलाकुसलकिरियवसेन तिविधो। अकुसलं पत्वा पनेत्थ वीमंसाधिपति न लब्भति। रूपारूपावचरो कुसलकिरियवसेन दुविधो, अपरियापन्नो कुसलविपाकवसेन दुविधो। आरम्मणाधिपति पन जातिभेदतो कुसलाकुसलविपाककिरियरूपनिब्बानानं वसेन छब्बिधोति एवमेत्थ नानप्पकारभेदतो विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
Ayaṃ pana adhipati nāma sahajātārammaṇavasena duvidho. Tattha sahajāto chandādivasena catubbidho. Tesu ekeko kāmāvacarādivasena bhūmito catubbidho. Tattha kāmāvacaro kusalākusalakiriyavasena tividho. Akusalaṃ patvā panettha vīmaṃsādhipati na labbhati. Rūpārūpāvacaro kusalakiriyavasena duvidho, apariyāpanno kusalavipākavasena duvidho. Ārammaṇādhipati pana jātibhedato kusalākusalavipākakiriyarūpanibbānānaṃ vasena chabbidhoti evamettha nānappakārabhedato viññātabbo vinicchayo.
एवं भिन्ने पनेत्थ सहजाताधिपतिम्हि ताव कामावचरकुसलकिरियसङ्खातो अधिपति दुहेतुकतिहेतुकेसु चित्तुप्पादेसु छन्दादीनं अञ्ञतरं जेट्ठकं कत्वा उप्पत्तिकाले अत्तना सम्पयुत्तधम्मानञ्चेव चित्तसमुट्ठानरूपस्स च अधिपतिपच्चयो होति। रूपावचरकुसलकिरियसङ्खातेपि एसेव नयो। अयं पन एकन्तेनेव लब्भति। न हि ते धम्मा सहजाताधिपतिं विना उप्पज्जन्ति। अरूपावचरकुसलकिरियसङ्खातो पन पञ्चवोकारे रूपावचरअधिपतिसदिसोव चतुवोकारे पन सम्पयुत्तधम्मानञ्ञेव अधिपतिपच्चयो होति। तथा तत्थुप्पन्नो सब्बोपि कामावचराधिपति। अपरियापन्नो कुसलतोपि विपाकतोपि पञ्चवोकारे एकन्तेनेव सम्पयुत्तधम्मानञ्चेव चित्तसमुट्ठानरूपानञ्च अधिपतिपच्चयो होति, चतुवोकारे अरूपधम्मानञ्ञेव। अकुसलो कामभवे मिच्छत्तनियतचित्तेसु एकन्तेनेव सम्पयुत्तकानञ्चेव चित्तसमुट्ठानरूपानञ्च अधिपतिपच्चयो होति। अनियतो कामभवरूपभवेसु अत्तनो अधिपतिकाले तेसञ्ञेव। अरूपभवे अरूपधम्मानञ्ञेव अधिपतिपच्चयो होति। अयं ताव सहजाताधिपतिम्हि नयो।
Evaṃ bhinne panettha sahajātādhipatimhi tāva kāmāvacarakusalakiriyasaṅkhāto adhipati duhetukatihetukesu cittuppādesu chandādīnaṃ aññataraṃ jeṭṭhakaṃ katvā uppattikāle attanā sampayuttadhammānañceva cittasamuṭṭhānarūpassa ca adhipatipaccayo hoti. Rūpāvacarakusalakiriyasaṅkhātepi eseva nayo. Ayaṃ pana ekanteneva labbhati. Na hi te dhammā sahajātādhipatiṃ vinā uppajjanti. Arūpāvacarakusalakiriyasaṅkhāto pana pañcavokāre rūpāvacaraadhipatisadisova catuvokāre pana sampayuttadhammānaññeva adhipatipaccayo hoti. Tathā tatthuppanno sabbopi kāmāvacarādhipati. Apariyāpanno kusalatopi vipākatopi pañcavokāre ekanteneva sampayuttadhammānañceva cittasamuṭṭhānarūpānañca adhipatipaccayo hoti, catuvokāre arūpadhammānaññeva. Akusalo kāmabhave micchattaniyatacittesu ekanteneva sampayuttakānañceva cittasamuṭṭhānarūpānañca adhipatipaccayo hoti. Aniyato kāmabhavarūpabhavesu attano adhipatikāle tesaññeva. Arūpabhave arūpadhammānaññeva adhipatipaccayo hoti. Ayaṃ tāva sahajātādhipatimhi nayo.
आरम्मणाधिपतिम्हि पन कामावचरकुसलो आरम्मणाधिपति कामावचरकुसलस्स लोभसहगताकुसलस्साति इमेसं द्विन्नं रासीनं आरम्मणाधिपतिपच्चयो होति। रूपावचरारूपावचरेपि कुसलारम्मणाधिपतिम्हि एसेव नयो। अपरियापन्नकुसलो पन आरम्मणाधिपति कामावचरतो ञाणसम्पयुत्तकुसलस्स चेव ञाणसम्पयुत्तकिरियस्स च आरम्मणाधिपतिपच्चयो होति। अकुसलो पन आरम्मणाधिपति नाम लोभसहगतचित्तुप्पादो वुच्चति। सो लोभसहगताकुसलस्सेव आरम्मणाधिपतिपच्चयो होति। कामावचरो पन विपाकारम्मणाधिपति लोभसहगताकुसलस्सेव आरम्मणाधिपतिपच्चयो होति। तथा रूपावचरारूपावचरविपाकारम्मणाधिपति। लोकुत्तरो पन विपाकारम्मणाधिपति कामावचरतो ञाणसम्पयुत्तकुसलकिरियानञ्ञेव आरम्मणाधिपतिपच्चयो होति। कामावचरादिभेदतो पन तिविधोपि किरियारम्मणाधिपति लोभसहगताकुसलस्सेव आरम्मणाधिपतिपच्चयो होति। चतुसमुट्ठानिकरूपसङ्खातो रूपक्खन्धो आरम्मणाधिपति लोभसहगताकुसलस्सेव आरम्मणाधिपतिपच्चयो होति। निब्बानं कामावचरतो ञाणसम्पयुत्तकुसलस्स ञाणसम्पयुत्तकिरियस्स लोकुत्तरकुसलस्स लोकुत्तरविपाकस्स चाति इमेसं चतुन्नं रासीनं आरम्मणाधिपतिपच्चयो होतीति एवमेत्थ पच्चयुप्पन्नतोपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयोति।
Ārammaṇādhipatimhi pana kāmāvacarakusalo ārammaṇādhipati kāmāvacarakusalassa lobhasahagatākusalassāti imesaṃ dvinnaṃ rāsīnaṃ ārammaṇādhipatipaccayo hoti. Rūpāvacarārūpāvacarepi kusalārammaṇādhipatimhi eseva nayo. Apariyāpannakusalo pana ārammaṇādhipati kāmāvacarato ñāṇasampayuttakusalassa ceva ñāṇasampayuttakiriyassa ca ārammaṇādhipatipaccayo hoti. Akusalo pana ārammaṇādhipati nāma lobhasahagatacittuppādo vuccati. So lobhasahagatākusalasseva ārammaṇādhipatipaccayo hoti. Kāmāvacaro pana vipākārammaṇādhipati lobhasahagatākusalasseva ārammaṇādhipatipaccayo hoti. Tathā rūpāvacarārūpāvacaravipākārammaṇādhipati. Lokuttaro pana vipākārammaṇādhipati kāmāvacarato ñāṇasampayuttakusalakiriyānaññeva ārammaṇādhipatipaccayo hoti. Kāmāvacarādibhedato pana tividhopi kiriyārammaṇādhipati lobhasahagatākusalasseva ārammaṇādhipatipaccayo hoti. Catusamuṭṭhānikarūpasaṅkhāto rūpakkhandho ārammaṇādhipati lobhasahagatākusalasseva ārammaṇādhipatipaccayo hoti. Nibbānaṃ kāmāvacarato ñāṇasampayuttakusalassa ñāṇasampayuttakiriyassa lokuttarakusalassa lokuttaravipākassa cāti imesaṃ catunnaṃ rāsīnaṃ ārammaṇādhipatipaccayo hotīti evamettha paccayuppannatopi viññātabbo vinicchayoti.
अधिपतिपच्चयनिद्देसवण्णना।
Adhipatipaccayaniddesavaṇṇanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / पट्ठानपाळि • Paṭṭhānapāḷi / (२) पच्चयनिद्देसो • (2) Paccayaniddeso
