| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
३. अधिपतिपच्चयनिद्देसवण्णना
3. Adhipatipaccayaniddesavaṇṇanā
३. धुरन्ति धुरग्गाहं। जेट्ठकन्ति सेट्ठं। छन्दाधिपति छन्दसम्पयुत्तकानन्ति एत्थ पुरिमछन्दस्स समानरूपेन तदनन्तरं निद्दिट्ठेन तंसम्बन्धेन छन्दसद्देनेव पच्चयभूतस्स छन्दस्स सम्पयुत्तकविसेसनभावो दस्सितो होतीति ‘‘छन्दाधिपति सम्पयुत्तकान’’न्ति अवत्वा ‘‘छन्दसम्पयुत्तकान’’न्ति वुत्तन्ति दट्ठब्बं। एस नयो इतरेसुपि।
3. Dhuranti dhuraggāhaṃ. Jeṭṭhakanti seṭṭhaṃ. Chandādhipati chandasampayuttakānanti ettha purimachandassa samānarūpena tadanantaraṃ niddiṭṭhena taṃsambandhena chandasaddeneva paccayabhūtassa chandassa sampayuttakavisesanabhāvo dassito hotīti ‘‘chandādhipati sampayuttakāna’’nti avatvā ‘‘chandasampayuttakāna’’nti vuttanti daṭṭhabbaṃ. Esa nayo itaresupi.
गरुकारचित्तीकारवसेन वाति कुसलाब्याकतानं पवत्तिं दस्सेति। अलद्धं लद्धब्बं, लद्धं अविजहितब्बं। येन वा विना न भवितब्बं, तं लद्धब्बं, तस्सेवत्थो अविजहितब्बन्ति। अनवञ्ञातन्ति अवञ्ञातम्पि अदोसदस्सिताय अस्सादनेन अनवञ्ञातं कत्वा।
Garukāracittīkāravasena vāti kusalābyākatānaṃ pavattiṃ dasseti. Aladdhaṃ laddhabbaṃ, laddhaṃ avijahitabbaṃ. Yena vā vinā na bhavitabbaṃ, taṃ laddhabbaṃ, tassevattho avijahitabbanti. Anavaññātanti avaññātampi adosadassitāya assādanena anavaññātaṃ katvā.
मिच्छत्तनियता अप्पनासदिसा महाबला विना अधिपतिना नुप्पज्जन्तीति ‘‘एकन्तेनेवा’’ति आह। कम्मकिलेसावरणभूता च ते सग्गावरणा च मग्गावरणा च पच्चक्खसग्गानं कामावचरदेवानम्पि उप्पज्जितुं न अरहन्ति, को पन वादो रूपारूपीनन्ति।
Micchattaniyatā appanāsadisā mahābalā vinā adhipatinā nuppajjantīti ‘‘ekantenevā’’ti āha. Kammakilesāvaraṇabhūtā ca te saggāvaraṇā ca maggāvaraṇā ca paccakkhasaggānaṃ kāmāvacaradevānampi uppajjituṃ na arahanti, ko pana vādo rūpārūpīnanti.
कामावचरादिभेदतो पन तिविधो किरियारम्मणाधिपति लोभसहगताकुसलस्सेव आरम्मणाधिपतिपच्चयो होतीति इदं परसन्तानगतानं सारम्मणधम्मानं ‘‘अज्झत्तारम्मणो धम्मो बहिद्धारम्मणस्स धम्मस्स अधिपतिपच्चयेन पच्चयो’’ति एतस्स अभावतो ‘‘बहिद्धारम्मणो धम्मो बहिद्धारम्मणस्सा’’ति एत्थ च आरम्मणाधिपतिनो अनुद्धटत्ता अधिपतिपच्चयता नत्थीति विञ्ञायमानेपि ‘‘बहिद्धा खन्धे गरुं कत्वा अस्सादेती’’तिआदिवचनं (पट्ठा॰ २.२०.३१) निस्साय अरहतो किरियधम्मा पुथुज्जनादीहि गरुं कत्वा अस्सादियन्तीति इमिना अधिप्पायेन वुत्तन्ति दट्ठब्बं। ‘‘सनिदस्सनसप्पटिघा खन्धा’’तिआदीसु (पट्ठा॰ २.२२.३०) विय खन्धसद्दो रूपे एव भवितुं अरहतीति विचारितमेतं। पुथुज्जनादिकाले वा अनागते किरियधम्मे गरुं कत्वा अस्सादनं सन्धायेतं वुत्तं। ‘‘नेवविपाकनविपाकधम्मधम्मे खन्धे गरुं कत्वा अस्सादेति अभिनन्दती’’तिआदिवचनतो (पट्ठा॰ १.३.९६) किरियधम्मा रागदिट्ठीनं अधिपतिपच्चयो होन्तेव, ते च ‘‘अतीतारम्मणे अनागते खन्धे गरुं कत्वा अस्सादेती’’तिआदिवचनतो (पट्ठा॰ २.१९.२३) अनागता तेभूमकापि अधिपतिपच्चयो होन्तीति। आवज्जनकिरियसब्भावतो पन इदम्पि विचारेतब्बं।
Kāmāvacarādibhedato pana tividho kiriyārammaṇādhipati lobhasahagatākusalasseva ārammaṇādhipatipaccayo hotīti idaṃ parasantānagatānaṃ sārammaṇadhammānaṃ ‘‘ajjhattārammaṇo dhammo bahiddhārammaṇassa dhammassa adhipatipaccayena paccayo’’ti etassa abhāvato ‘‘bahiddhārammaṇo dhammo bahiddhārammaṇassā’’ti ettha ca ārammaṇādhipatino anuddhaṭattā adhipatipaccayatā natthīti viññāyamānepi ‘‘bahiddhā khandhe garuṃ katvā assādetī’’tiādivacanaṃ (paṭṭhā. 2.20.31) nissāya arahato kiriyadhammā puthujjanādīhi garuṃ katvā assādiyantīti iminā adhippāyena vuttanti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Sanidassanasappaṭighā khandhā’’tiādīsu (paṭṭhā. 2.22.30) viya khandhasaddo rūpe eva bhavituṃ arahatīti vicāritametaṃ. Puthujjanādikāle vā anāgate kiriyadhamme garuṃ katvā assādanaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. ‘‘Nevavipākanavipākadhammadhamme khandhe garuṃ katvā assādeti abhinandatī’’tiādivacanato (paṭṭhā. 1.3.96) kiriyadhammā rāgadiṭṭhīnaṃ adhipatipaccayo honteva, te ca ‘‘atītārammaṇe anāgate khandhe garuṃ katvā assādetī’’tiādivacanato (paṭṭhā. 2.19.23) anāgatā tebhūmakāpi adhipatipaccayo hontīti. Āvajjanakiriyasabbhāvato pana idampi vicāretabbaṃ.
अधिपतिपच्चयनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Adhipatipaccayaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / पट्ठानपाळि • Paṭṭhānapāḷi / (२) पच्चयनिद्देसो • (2) Paccayaniddeso
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / ३. अधिपतिपच्चयनिद्देसवण्णना • 3. Adhipatipaccayaniddesavaṇṇanā
