| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
३. अधिपतिपच्चयनिद्देसवण्णना
3. Adhipatipaccayaniddesavaṇṇanā
३. धुरसहचरियतो धोरेय्यो ‘‘धुर’’न्ति वुत्तोति आह ‘‘धुरन्ति धुरग्गाह’’न्ति। छन्दस्स पुब्बङ्गमतासिद्धं पासंसभावं उपादाय अट्ठकथायं ‘‘जेट्ठक’’न्ति वुत्तन्ति तमेवत्थं दीपेन्तो ‘‘सेट्ठ’’न्ति आह। तथा हि वुत्तं अट्ठसालिनियं ‘‘छन्दं पुब्बङ्गमं कत्वा आयूहित’’न्ति। पुरिमछन्दस्साति ‘‘छन्दाधिपती’’ति पुरिमस्मिं पदे निद्देसवसेन वुत्तस्स छन्दसद्दस्स समानरूपेन सदिसाकारेन। तदनन्तरं निद्दिट्ठेनाति तस्स पुरिमस्स छन्दसद्दस्स अनन्तरं निद्देसवसेन वुत्तेन। ततो एव च तंसमानत्थताय च तंसम्बन्धेन ‘‘छन्दसम्पयुत्तकान’’न्ति एत्थ छन्दसद्देनेव अधिपतिसद्दरहितेनाति अत्थो। पच्चयभूतस्साति अधिपतिपच्चयभूतस्स। सम्पयुत्तकविसेसनभावोति अत्तना सम्पयुत्तधम्मानं सो एव अधिपतिपच्चयतासङ्खातो विसेसनभावो। एस नयोति इमिना ‘‘वीरियाधिपति वीरियसम्पयुत्तकानन्तिआदीसु पुरिमवीरियस्स समानरूपेना’’तिआदिना वत्तब्बं अत्थवचनं अतिदिसति।
3. Dhurasahacariyato dhoreyyo ‘‘dhura’’nti vuttoti āha ‘‘dhuranti dhuraggāha’’nti. Chandassa pubbaṅgamatāsiddhaṃ pāsaṃsabhāvaṃ upādāya aṭṭhakathāyaṃ ‘‘jeṭṭhaka’’nti vuttanti tamevatthaṃ dīpento ‘‘seṭṭha’’nti āha. Tathā hi vuttaṃ aṭṭhasāliniyaṃ ‘‘chandaṃ pubbaṅgamaṃ katvā āyūhita’’nti. Purimachandassāti ‘‘chandādhipatī’’ti purimasmiṃ pade niddesavasena vuttassa chandasaddassa samānarūpena sadisākārena. Tadanantaraṃ niddiṭṭhenāti tassa purimassa chandasaddassa anantaraṃ niddesavasena vuttena. Tato eva ca taṃsamānatthatāya ca taṃsambandhena ‘‘chandasampayuttakāna’’nti ettha chandasaddeneva adhipatisaddarahitenāti attho. Paccayabhūtassāti adhipatipaccayabhūtassa. Sampayuttakavisesanabhāvoti attanā sampayuttadhammānaṃ so eva adhipatipaccayatāsaṅkhāto visesanabhāvo. Esa nayoti iminā ‘‘vīriyādhipati vīriyasampayuttakānantiādīsu purimavīriyassa samānarūpenā’’tiādinā vattabbaṃ atthavacanaṃ atidisati.
कुसलाब्याकतानं पवत्तिन्ति कुसलाब्याकतानं अधिपतीनं पवत्तनाकारं। अलद्धं आरम्मणं लद्धब्बं लब्भनीयं, लद्धुं वा सक्कुणेय्यं, दुतिये पन अत्थे लाभमरहतीति लद्धब्बं। अवञ्ञातन्ति पगेव अनवञ्ञातन्ति अत्थो।
Kusalābyākatānaṃ pavattinti kusalābyākatānaṃ adhipatīnaṃ pavattanākāraṃ. Aladdhaṃ ārammaṇaṃ laddhabbaṃ labbhanīyaṃ, laddhuṃ vā sakkuṇeyyaṃ, dutiye pana atthe lābhamarahatīti laddhabbaṃ. Avaññātanti pageva anavaññātanti attho.
अप्पनाप्पत्ता कुसलकिरियधम्मा महाबला साधिपतिका एव होन्ति, तथा मिच्छत्तनियतापीति आह ‘‘अप्पनासदिसा…पे॰… नुप्पज्जन्ती’’ति। अप्पनासदिसाति अप्पनाप्पत्तसदिसा। कम्मकिलेसावरणभूता च तेति ते मिच्छत्तनियतधम्मा कम्मावरणभूता, ये आनन्तरियप्पकारा किलेसावरणभूता, ये नियतमिच्छादिट्ठिधम्मा, सम्पयुत्तचेतनाय पनेत्थ किलेसावरणपक्खिकता दट्ठब्बा आनन्तरियचेतनासम्पयुत्तस्स पटिघस्स कम्मावरणपक्खिकता विय। पच्चक्खगति अनन्तरताय विना भाविनीति वुत्तं ‘‘पच्चक्खसग्गानं कामावचरदेवानम्पी’’ति। तेन तेसु आनन्तरिया विय असम्भाविनो अहेतुकाभिनिवेसादयोपीति दस्सेति।
Appanāppattā kusalakiriyadhammā mahābalā sādhipatikā eva honti, tathā micchattaniyatāpīti āha ‘‘appanāsadisā…pe… nuppajjantī’’ti. Appanāsadisāti appanāppattasadisā. Kammakilesāvaraṇabhūtā ca teti te micchattaniyatadhammā kammāvaraṇabhūtā, ye ānantariyappakārā kilesāvaraṇabhūtā, ye niyatamicchādiṭṭhidhammā, sampayuttacetanāya panettha kilesāvaraṇapakkhikatā daṭṭhabbā ānantariyacetanāsampayuttassa paṭighassa kammāvaraṇapakkhikatā viya. Paccakkhagati anantaratāya vinā bhāvinīti vuttaṃ ‘‘paccakkhasaggānaṃ kāmāvacaradevānampī’’ti. Tena tesu ānantariyā viya asambhāvino ahetukābhinivesādayopīti dasseti.
तिविधोपि किरियारम्मणाधिपतीति एत्थ अयं किरियारम्मणाधिपतीति अज्झत्तारम्मणो अधिप्पेतो, उदाहु बहिद्धारम्मणोति उभयथापि न सम्भवो एवाति दस्सेन्तो ‘‘कामावचरादिभेदतो पना’’तिआदिमाह। तत्थ परसन्तानगतानं सारम्मणधम्मानं अधिपतिपच्चयता नत्थीति सम्बन्धो। अभावतोति अवचनतो। अवचनञ्हि नाम यथाधम्मसासने अभिधम्मे अभावो एवाति एतेनेव अनुद्धटतापि अवुत्ततो वेदितब्बा। अज्झत्तारम्मणबहिद्धारम्मणद्वयविनिमुत्तस्स सारम्मणधम्मस्स अभावतो नत्थीति विञ्ञायतीति वत्तब्बे तमेव विञ्ञायमानतं सम्भावेन्तो ‘‘नत्थीति विञ्ञायमानेपी’’ति आह। तेन वुत्तं ‘‘बहिद्धा खन्धे’’तिआदि। रूपे एव भवितुं अरहति एदिसेसु ठानेसु अरूपे असम्भवतोति अधिप्पायो। असम्भवतो च यथावुत्तपाळिअनुसारतोति वेदितब्बन्ति। ‘‘विचारित’’न्ति कस्मा वुत्तं, ननु ‘‘अतीतारम्मणे अनागते खन्धे गरुं कत्वा अस्सादेती’’तिआदिवचनतो अरूपेपि एदिसेसु ठानेसु खन्धसद्दो पवत्ततेव। आवज्जनकिरियसब्भावतो पनाति इदं यथादस्सितपाळिया विरोधपरिहरणाधिप्पायेन वुत्तं, अवचनं पन कत्थचि विनेय्यज्झासयेन, कत्थचि नयदस्सनेन होतीति कुतो विरोधावसरो।
Tividhopi kiriyārammaṇādhipatīti ettha ayaṃ kiriyārammaṇādhipatīti ajjhattārammaṇo adhippeto, udāhu bahiddhārammaṇoti ubhayathāpi na sambhavo evāti dassento ‘‘kāmāvacarādibhedato panā’’tiādimāha. Tattha parasantānagatānaṃ sārammaṇadhammānaṃ adhipatipaccayatā natthīti sambandho. Abhāvatoti avacanato. Avacanañhi nāma yathādhammasāsane abhidhamme abhāvo evāti eteneva anuddhaṭatāpi avuttato veditabbā. Ajjhattārammaṇabahiddhārammaṇadvayavinimuttassa sārammaṇadhammassa abhāvato natthīti viññāyatīti vattabbe tameva viññāyamānataṃ sambhāvento ‘‘natthīti viññāyamānepī’’ti āha. Tena vuttaṃ ‘‘bahiddhā khandhe’’tiādi. Rūpe eva bhavituṃ arahati edisesu ṭhānesu arūpe asambhavatoti adhippāyo. Asambhavato ca yathāvuttapāḷianusāratoti veditabbanti. ‘‘Vicārita’’nti kasmā vuttaṃ, nanu ‘‘atītārammaṇe anāgate khandhe garuṃ katvā assādetī’’tiādivacanato arūpepi edisesu ṭhānesu khandhasaddo pavattateva. Āvajjanakiriyasabbhāvato panāti idaṃ yathādassitapāḷiyā virodhapariharaṇādhippāyena vuttaṃ, avacanaṃ pana katthaci vineyyajjhāsayena, katthaci nayadassanena hotīti kuto virodhāvasaro.
अधिपतिपच्चयनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Adhipatipaccayaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / पट्ठानपाळि • Paṭṭhānapāḷi / (२) पच्चयनिद्देसो • (2) Paccayaniddeso
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ३. अधिपतिपच्चयनिद्देसवण्णना • 3. Adhipatipaccayaniddesavaṇṇanā
