| Upanishads |
Advayatāraka Upanishad
Sanskrit Devanagari with Roman transliteration (IAST)
॥ अद्वयतारक ॥
॥ advayatāraka ॥
॥ श्रीः ॥
उपनिषद्ब्रह्मयोगिविरचितं विवरणम्
श्रीमदप्पयशिवाचार्यविरचितभाष्योपेता
॥ śrīḥ ॥
upaniṣadbrahmayogiviracitaṃ vivaraṇam
śrīmadappayaśivācāryaviracitabhāṣyopetā
Invocation
ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात् पूर्णमुदच्यते ।
पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ।
Invocation
oṃ pūrṇamadaḥ pūrṇamidaṃ pūrṇāt pūrṇamudacyate ।
pūrṇasya pūrṇamādāya pūrṇamevāvaśiṣyate ॥
oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ।
Text
व्याख्येयो विषयः तदधिकारी च1
अथातोऽद्वयतारकोपनिषदं व्याख्यास्यामः ।
यतये जितेन्द्रियाय शमादिषड्गुणपूर्णाय ॥ १॥
Text
vyākhyeyo viṣayaḥ tadadhikārī ca1
athāto'dvayatārakopaniṣadaṃ vyākhyāsyāmaḥ ।
yataye jitendriyāya śamādiṣaḍguṇapūrṇāya ॥ 1॥
Commentary I.
श्रीमद्विश्वाधिष्ठानपरमहंससद्गुरुरामचन्द्राय नमः
द्वैतासम्भवविज्ञानसंसिद्धाद्वयतारकं ।
तारकब्रह्मेति गितं वन्दे श्रीरामवैभवं ॥
इह खलु शुक्लयजुर्वेदप्रविभक्तेयं अद्वयतारकोपनिषत्
राजयोगसर्वस्वं प्रकटयन्ती ब्रह्मात्रपर्यवसन्ना दृश्यते ।
अस्याः स्वल्पग्रन्थतो विवरणमारभ्यते । अत्र
यथोक्ताधिकार्युद्देशेन
श्रुतयः तारकयोगमुपदिशन्तीत्याह -- अथेति ॥ अथ
कर्मोपासनाकाण्डद्वयनिरूपणानन्तरं यतः तेन
पुरुषार्थासिद्धिः
अतः तदर्थं यत्र स्वातिरेकेण द्वयं न विद्यते तत् अद्वयं
ब्रह्म
तन्मात्रबोधिनी विद्या तारकोपनिषत् तां श्रुतयो वयं
व्याख्यास्यामः ।
कस्मा अधिकारिण इत्यत आह -- यतय इति ।
स्वाश्रमानुष्ठनपूर्वकं
देशिकंउखतो वेदन्तश्रवणं ततो युक्तिभिः
श्रुत्यविरुद्धाभिः
मननं च कृत्वा निदिध्यसानाय यतत इति यतिः ।
अजितेन्द्रियस्य
यतित्वं कुत इत्यत आह -- जितेन्द्रियायेति । जितेन्द्रियस्य
यतित्वोपपत्तेः ।
अरिषड्वर्गाक्रान्तस्य जितेन्द्रियता कुत इत्यत आह --
शमादिषड्गुणपूर्णायेति । शमादिषड्गुणसम्पत्तेः
अरिषड्वर्गोपरतिपूर्वकत्वात् । एवं साधनवते श्रुतयः
तारकयोगमुपदिशन्तीत्यर्थः ॥ १॥
Commentary I.
śrīmadviśvādhiṣṭhānaparamahaṃsasadgururāmacandrāya namaḥ
dvaitāsambhavavijñānasaṃsiddhādvayatārakaṃ ।
tārakabrahmeti gitaṃ vande śrīrāmavaibhavaṃ ॥
iha khalu śuklayajurvedapravibhakteyaṃ advayatārakopaniṣat
rājayogasarvasvaṃ prakaṭayantī brahmātraparyavasannā dṛśyate ।
asyāḥ svalpagranthato vivaraṇamārabhyate । atra
yathoktādhikāryuddeśena
śrutayaḥ tārakayogamupadiśantītyāha -- atheti ॥ atha
karmopāsanākāṇḍadvayanirūpaṇānantaraṃ yataḥ tena
puruṣārthāsiddhiḥ
ataḥ tadarthaṃ yatra svātirekeṇa dvayaṃ na vidyate tat advayaṃ
brahma
tanmātrabodhinī vidyā tārakopaniṣat tāṃ śrutayo vayaṃ
vyākhyāsyāmaḥ ।
kasmā adhikāriṇa ityata āha -- yataya iti ।
svāśramānuṣṭhanapūrvakaṃ
deśikaṃukhato vedantaśravaṇaṃ tato yuktibhiḥ
śrutyaviruddhābhiḥ
mananaṃ ca kṛtvā nididhyasānāya yatata iti yatiḥ ।
ajitendriyasya
yatitvaṃ kuta ityata āha -- jitendriyāyeti । jitendriyasya
yatitvopapatteḥ ।
ariṣaḍvargākrāntasya jitendriyatā kuta ityata āha --
śamādiṣaḍguṇapūrṇāyeti । śamādiṣaḍguṇasampatteḥ
ariṣaḍvargoparatipūrvakatvāt । evaṃ sādhanavate śrutayaḥ
tārakayogamupadiśantītyarthaḥ ॥ 1॥
Text
योगोपाय तत्फलम्2
चित्स्वरूपोऽहमिति सदा भवयन् सम्यङ्निमीलिताक्षः
किञ्चिदुन्मीलिताक्षो वाऽन्तर्दृष्ट्या भ्रूदहरादुपरि
सच्चिदानन्दतेजःकूटरूपं परं ब्रह्मावलोकयन् तद्रूपो
भवति ॥ २॥
Text
yogopāya tatphalam2
citsvarūpo'hamiti sadā bhavayan samyaṅnimīlitākṣaḥ
kiñcidunmīlitākṣo vā'ntardṛṣṭyā bhrūdaharādupari
saccidānandatejaḥkūṭarūpaṃ paraṃ brahmāvalokayan tadrūpo
bhavati ॥ 2॥
Commentary I.
एवं निदिध्यसानोपायतत्फलमाह -- चिदिति ॥ योगी स्वान्तः
चिद्रूपोऽस्मीति भवयनर्धोन्मीलितलोचनः भ्रूमध्यादौ
सच्चिदानन्दमात्रं ब्रह्माहमस्मीत्यालोकयन्तद्रूपस्तारकरूपो
भवति ॥ २॥
Commentary I.
evaṃ nididhyasānopāyatatphalamāha -- ciditi ॥ yogī svāntaḥ
cidrūpo'smīti bhavayanardhonmīlitalocanaḥ bhrūmadhyādau
saccidānandamātraṃ brahmāhamasmītyālokayantadrūpastārakarūpo
bhavati ॥ 2॥
Text
अद्वयतारकपदार्थौ
गर्भजन्मजरामरणभयात्संतारयति तस्मात्तारकमिति ।
जीवेश्वरौ मायिकाविति विज्ञाय सर्वविशेषं नेति नेतीति
विहाय
यदवशिष्यते ततद्वयं ब्रह्म ॥ ३॥
Text
advayatārakapadārthau
garbhajanmajarāmaraṇabhayātsaṃtārayati tasmāttārakamiti ।
jīveśvarau māyikāviti vijñāya sarvaviśeṣaṃ neti netīti
vihāya
yadavaśiṣyate tatadvayaṃ brahma ॥ 3॥
Commentary I.
किं तारकमित्यताह -- गर्भेति ॥ ज्योतिर्लिङ्गं भ्रुवोर्मध्ये
नित्यं ध्यायेत्सदा यतिः । इति श्रुतिसिद्धज्योतिर्लिङ्गस्य
प्रत्यग्रूपत्वेन
स्वाज्ञविकल्पितगर्भासादिसंसारतारकत्वात्तारकं
प्रत्यगात्मेत्यर्थः । जीवेशभेदे सति
प्रत्यगभिन्नब्रह्मभावः कुत
इत्याशङ्क्य तयोर्भेदस्य मायिकत्वेन मिथ्यात्वात्ततो यच्छिष्यते
तदेव
ब्रह्मेत्याह -- जीवेति ॥ ३॥
Commentary I.
kiṃ tārakamityatāha -- garbheti ॥ jyotirliṅgaṃ bhruvormadhye
nityaṃ dhyāyetsadā yatiḥ । iti śrutisiddhajyotirliṅgasya
pratyagrūpatvena
svājñavikalpitagarbhāsādisaṃsāratārakatvāttārakaṃ
pratyagātmetyarthaḥ । jīveśabhede sati
pratyagabhinnabrahmabhāvaḥ kuta
ityāśaṅkya tayorbhedasya māyikatvena mithyātvāttato yacchiṣyate
tadeva
brahmetyāha -- jīveti ॥ 3॥
Text
लक्ष्यत्रयानुसन्धानविधिः3
तत्सिद्ध्यै लक्ष्यत्रयानुसंधानं कर्तव्यं ॥ ४॥
Text
lakṣyatrayānusandhānavidhiḥ3
tatsiddhyai lakṣyatrayānusaṃdhānaṃ kartavyaṃ ॥ 4॥
Commentary I.
तदधिगमोपायः कथमित्यत आह तत्सिद्ध्या इति ॥ ४॥
Commentary I.
tadadhigamopāyaḥ kathamityata āha tatsiddhyā iti ॥ 4॥
Commentary II.
परिच्छिन्नज्योतीरूपलक्ष्यानुसन्धानस्यापि
चित्तशुद्धिफलकत्वम्
मूर्तामूर्तात्मकं यत्र तारकद्वयमुच्यते ।
ज्योतिर्दर्शनमार्गोक्तिं व्यख्यास्येऽद्वयतारकं ॥
ननु -- जीवेश्वरौ मायिकाविति विज्ञाय सर्वविशेषं नेति
नेतीति
विहाय यदवशिष्यते ततद्वयं ब्रह्म इति यदुक्तं तद् युक्तमेव ।
अपि तु -- तत्सिद्ध्यै लक्ष्यत्रयानुसंधानं कर्तव्यं
इत्येतदयुक्तं ।
कुतः लक्ष्यत्रयस्य च देहान्तर्गतत्वेन
परिच्छिन्नज्योतिःस्वरूपतया
स्वयमपरिच्छिन्नत्वाभावात् । अद्वयब्रह्म हि अपरिच्छिन्नं
महाकाशवत्
प्रसिद्धं । तत्सिद्ध्यै परिच्छिन्नलक्ष्यत्रयानुसन्धानं कथं
साधनं स्यात् । अपरिच्छिन्नब्रह्मसिद्ध्यै हि
अपरिच्छिन्नब्रह्मध्यानं
कर्तव्यं । अतः इह विरुद्धमुक्तिमिति चेत् -- सत्यमेवैतत् ।
तथापि
उक्तलक्ष्यत्रयानुसन्धानद्वारा संशुद्धचित्त्स्यैव
वाक्यार्थश्रवणमननसंस्कृतान्तःकरणवशीकरणपूर्वकाप्
अरिच्छिन्न-
ब्रह्मात्मैक्यानुसन्धानकरणसामर्थ्यसंभवात् ।
अन्यथा देहमध्यगतज्योतिर्दर्शनहीनत्य
वाक्यादिश्रवणादिप्रवृत्त्यसंभवाच्च परिच्छिन्नानुसन्धानं
युक्तिमित्यनुसन्धानं ॥ १-४॥
Commentary II.
paricchinnajyotīrūpalakṣyānusandhānasyāpi
cittaśuddhiphalakatvam
mūrtāmūrtātmakaṃ yatra tārakadvayamucyate ।
jyotirdarśanamārgoktiṃ vyakhyāsye'dvayatārakaṃ ॥
nanu -- jīveśvarau māyikāviti vijñāya sarvaviśeṣaṃ neti
netīti
vihāya yadavaśiṣyate tatadvayaṃ brahma iti yaduktaṃ tad yuktameva ।
api tu -- tatsiddhyai lakṣyatrayānusaṃdhānaṃ kartavyaṃ
ityetadayuktaṃ ।
kutaḥ lakṣyatrayasya ca dehāntargatatvena
paricchinnajyotiḥsvarūpatayā
svayamaparicchinnatvābhāvāt । advayabrahma hi aparicchinnaṃ
mahākāśavat
prasiddhaṃ । tatsiddhyai paricchinnalakṣyatrayānusandhānaṃ kathaṃ
sādhanaṃ syāt । aparicchinnabrahmasiddhyai hi
aparicchinnabrahmadhyānaṃ
kartavyaṃ । ataḥ iha viruddhamuktimiti cet -- satyamevaitat ।
tathāpi
uktalakṣyatrayānusandhānadvārā saṃśuddhacittsyaiva
vākyārthaśravaṇamananasaṃskṛtāntaḥkaraṇavaśīkaraṇapūrvakāp
aricchinna-
brahmātmaikyānusandhānakaraṇasāmarthyasaṃbhavāt ।
anyathā dehamadhyagatajyotirdarśanahīnatya
vākyādiśravaṇādipravṛttyasaṃbhavācca paricchinnānusandhānaṃ
yuktimityanusandhānaṃ ॥ 1-4॥
Text
अन्तर्लक्ष्यलक्षणम्
देहमध्ये ब्रह्मनाडी सुषुम्ना सूर्यरूपिणी पूर्णचन्द्राभा
वर्तते । सा तु मूलाधारादारभ्य ब्रह्मरन्ध्रगामिनी भवति ।
तन्मध्ये तटित्कोटिसमानकान्त्या मृणालसूत्रवत् सुक्ष्माङ्गी
कुण्ण्दलिनीति प्रसिद्धाऽस्ति । तां दृष्ट्वा मनसैव नरः
सर्वपापविनाशद्वारा मुक्तो भवति ।
फालोर्ध्वगललाटविशेषमण्डले निरन्तरं
तेजस्तारकयोगविस्फुरणेन पश्यति चेत् सिद्धो भवति ।
तर्जन्यग्रोन्मीलितकर्णरन्ध्रद्वये तत्र फूत्कारशब्दो जायते ।
तत्र
स्थिते मनसि चक्षुर्मध्यगतनीलज्योतिस्स्थलं विलोक्य
अन्तर्दृष्ट्या
निरतिशयसुखं प्राप्नोति । एवं हृदये पश्यति ।
एवमन्तर्लक्ष्यलक्षणं मुमुक्षुभिरुपास्यं ॥ ५॥
Text
antarlakṣyalakṣaṇam
dehamadhye brahmanāḍī suṣumnā sūryarūpiṇī pūrṇacandrābhā
vartate । sā tu mūlādhārādārabhya brahmarandhragāminī bhavati ।
tanmadhye taṭitkoṭisamānakāntyā mṛṇālasūtravat sukṣmāṅgī
kuṇṇdalinīti prasiddhā'sti । tāṃ dṛṣṭvā manasaiva naraḥ
sarvapāpavināśadvārā mukto bhavati ।
phālordhvagalalāṭaviśeṣamaṇḍale nirantaraṃ
tejastārakayogavisphuraṇena paśyati cet siddho bhavati ।
tarjanyagronmīlitakarṇarandhradvaye tatra phūtkāraśabdo jāyate ।
tatra
sthite manasi cakṣurmadhyagatanīlajyotissthalaṃ vilokya
antardṛṣṭyā
niratiśayasukhaṃ prāpnoti । evaṃ hṛdaye paśyati ।
evamantarlakṣyalakṣaṇaṃ mumukṣubhirupāsyaṃ ॥ 5॥
Commentary I.
अन्तर्बाह्यमध्यभेदेन लक्ष्यं त्रिविधं । तत्र
अन्तर्लक्ष्यलक्षणं
तदभ्यासफलं चाह -- देहेति ॥ यदा कुण्डलिनी
प्राणदृष्टिमनोग्निभिः
मूलाधारत्रिकोणाग्रालङ्कारसुषुम्नाऽधोवक्त्रं विभिद्य
तन्मध्ये
प्रविशति तदा बाह्यान्तःप्रपञ्चविस्मरणपूर्वकं
मुन्यन्तःकरणं
निर्विकल्पब्रह्मपदं भजति । मुनिः निर्विकल्पज्ञानात् विकल्पात्
मुक्तो
भवतीत्यर्थः । तत्सिद्ध्युपायः कः इत्यत आह -- फालेति ।
तद्गतसुखानुभवोपायं वदन् अन्तर्लक्ष्यं उपसंहरति --
तर्जनीति ।
सुखं प्राप्नोति न केवलं कर्णरन्ध्रद्वये एवं हृदये ॥ ५॥
Commentary I.
antarbāhyamadhyabhedena lakṣyaṃ trividhaṃ । tatra
antarlakṣyalakṣaṇaṃ
tadabhyāsaphalaṃ cāha -- deheti ॥ yadā kuṇḍalinī
prāṇadṛṣṭimanognibhiḥ
mūlādhāratrikoṇāgrālaṅkārasuṣumnā'dhovaktraṃ vibhidya
tanmadhye
praviśati tadā bāhyāntaḥprapañcavismaraṇapūrvakaṃ
munyantaḥkaraṇaṃ
nirvikalpabrahmapadaṃ bhajati । muniḥ nirvikalpajñānāt vikalpāt
mukto
bhavatītyarthaḥ । tatsiddhyupāyaḥ kaḥ ityata āha -- phāleti ।
tadgatasukhānubhavopāyaṃ vadan antarlakṣyaṃ upasaṃharati --
tarjanīti ।
sukhaṃ prāpnoti na kevalaṃ karṇarandhradvaye evaṃ hṛdaye ॥ 5॥
Text
बहिर्लक्ष्यलक्षणम्
अथ बहिर्लक्ष्यलक्षणं । नासिकाग्रे चतुर्भिः
षड्भिरष्टभिः
दशभिः द्वादशभिः क्रमात् अङ्गुलालन्ते
नीलद्युतिश्यामत्वसदृग्रक्तभङ्गीस्फुरत्पीतवर्णद्वयोपेतं
व्योम
यदि पश्यति स तु योगी भवति । चलदृष्ट्या
व्योमभागवीक्षितुः
पुरुषस्य दृष्ट्यग्रे ज्योतिर्मयूखा वर्तते । तद्दर्शनेन योगी
भवति ।
तप्तकाञ्चनसङ्काशज्योतिर्मयूखा अपाङ्गान्ते भूमौ वा
पश्यति
तद्दृष्टिः स्थिरा भवति । शिर्षोपरि
द्वादशाङ्गुलसमीक्षितुः
अमृतत्वं भवति । यत्र कुत्र स्थितस्य शिरसि
व्योमज्योतिर्दृष्टं
चेत् स तु योगी भवति ॥ ६॥
Text
bahirlakṣyalakṣaṇam
atha bahirlakṣyalakṣaṇaṃ । nāsikāgre caturbhiḥ
ṣaḍbhiraṣṭabhiḥ
daśabhiḥ dvādaśabhiḥ kramāt aṅgulālante
nīladyutiśyāmatvasadṛgraktabhaṅgīsphuratpītavarṇadvayopetaṃ
vyoma
yadi paśyati sa tu yogī bhavati । caladṛṣṭyā
vyomabhāgavīkṣituḥ
puruṣasya dṛṣṭyagre jyotirmayūkhā vartate । taddarśanena yogī
bhavati ।
taptakāñcanasaṅkāśajyotirmayūkhā apāṅgānte bhūmau vā
paśyati
taddṛṣṭiḥ sthirā bhavati । śirṣopari
dvādaśāṅgulasamīkṣituḥ
amṛtatvaṃ bhavati । yatra kutra sthitasya śirasi
vyomajyotirdṛṣṭaṃ
cet sa tu yogī bhavati ॥ 6॥
Commentary I.
बहिर्लक्ष्यलक्षणमाह -- अथेति । योगी भवति
इत्यादिकृत्स्नोपनिषत्
प्रायशो मण्डलब्राह्मणोपनिषद्व्याख्यानेन व्याख्यातं
स्यादिति
मन्तव्यं ॥ ६॥
Commentary I.
bahirlakṣyalakṣaṇamāha -- atheti । yogī bhavati
ityādikṛtsnopaniṣat
prāyaśo maṇḍalabrāhmaṇopaniṣadvyākhyānena vyākhyātaṃ
syāditi
mantavyaṃ ॥ 6॥
Text
मध्यलक्ष्यलक्षणम्
अथ मध्यलक्ष्यलक्षणं
प्रातश्चित्रादिवर्णाखण्डसूर्यचक्रवत् वह्निज्वालावलीवत्
तद्विहीनान्तरिक्षवत् पश्यति । तदाकाराकारितया अवतिष्ठति ।
तद्भूयोदर्शनेन गुणरहिताकाशं भवति ।
विस्फुरत्तारकाकारदीप्यमानगाढतमोपमं परमाकाशं
भवति ।
कालानलसमद्योतमानं महाकाशं भवति ।
सर्वोत्कृष्टपरमद्युतिप्रद्योतमानं तत्त्वाकाशं भवति ।
कोटिसूर्यप्रकाशवैभवसङ्काशं सूर्याकशं भवति ।
एवं बाह्याभ्यन्तरस्थव्योमपञ्चकं तारकलक्ष्यं । तद्दर्शी
विमुक्तफलस्तादृग्व्योमसमानो भवति । तस्मात्तारक एव
लक्ष्यममनस्कफलप्रदं भवति ॥ ७॥
Text
madhyalakṣyalakṣaṇam
atha madhyalakṣyalakṣaṇaṃ
prātaścitrādivarṇākhaṇḍasūryacakravat vahnijvālāvalīvat
tadvihīnāntarikṣavat paśyati । tadākārākāritayā avatiṣṭhati ।
tadbhūyodarśanena guṇarahitākāśaṃ bhavati ।
visphurattārakākāradīpyamānagāḍhatamopamaṃ paramākāśaṃ
bhavati ।
kālānalasamadyotamānaṃ mahākāśaṃ bhavati ।
sarvotkṛṣṭaparamadyutipradyotamānaṃ tattvākāśaṃ bhavati ।
koṭisūryaprakāśavaibhavasaṅkāśaṃ sūryākaśaṃ bhavati ।
evaṃ bāhyābhyantarasthavyomapañcakaṃ tārakalakṣyaṃ । taddarśī
vimuktaphalastādṛgvyomasamāno bhavati । tasmāttāraka eva
lakṣyamamanaskaphalapradaṃ bhavati ॥ 7॥
Commentary I.
अन्तर्बाह्यलक्ष्यस्वरूपमुक्त्वा मध्यलक्ष्यस्वरूपमाह -- अथेति ।
तद्दर्शी विमुक्तस्वाज्ञानतत्कार्यफलः । यस्मादेवं तस्मात् ॥ ७॥
Commentary I.
antarbāhyalakṣyasvarūpamuktvā madhyalakṣyasvarūpamāha -- atheti ।
taddarśī vimuktasvājñānatatkāryaphalaḥ । yasmādevaṃ tasmāt ॥ 7॥
Commentary II.
उक्तानां लक्ष्यत्रयव्योम्नां भौतिकत्वशङ्का
नन्विह अन्तर्लक्ष्यबाह्यलक्ष्यमध्यलक्ष्यलक्षणेषु
उच्यमानेषु
नीलरक्तपीत्रचित्रादिवर्णयुक्तव्योमदर्शनानि अवगम्यन्ते ।
नैतैः
दर्शनैः किञ्चिदपि मुमुक्षोः प्रयोजनं भवितुमर्हति । कुतः
नानाविधज्योतिर्विषयकत्वेन भौतिकत्वात् । यदि
ब्रह्मज्योतिर्दर्शनं
स्यात्तदा क्रममुक्त्यै वा तत् उपयुक्तं स्यात् । न तु तदेतत् ।
ब्रह्मणः
एवं नानाविधत्वाभावात् । भौतिकानि तु ज्योतींषि
उपाधिभेदात्
बहुविधानि भवितुमर्हन्ति । तस्मात्
प्रपञ्चितलक्षणबहुविधज्योतिर्दर्शनानि सिद्ध्यर्थकानि स्युः ।
उपनिषदां वैयर्थ्यकल्पनानर्हत्वात् । इति चेत् --
तन्निरसनेन एषां मुमुक्षूपयोगित्वनिर्णयः
अत्रोच्यते । निर्विशेषस्य परस्य ब्रह्मण एव एतानि ज्योतींषि
इति ।
कुतः भौतिकज्योतिषं देहाद्बहिः दर्शनीयत्वेन
देहान्तदर्शनायोग्यत्वात् । प्रत्यगात्मज्योतिषः एकरूपत्वेऽपि
विविधनाडीवन्नाडीसम्बन्धवशात् नानावर्णोपपत्तेः ।
यथा
एकवृत्तिमानप्यात्मा नानानाडीसम्बन्धवशात्
जाग्रत्स्वप्नसुषुप्त्यवस्थाविशेषैः नानाविधः अनुभूयते
तद्वत् ।
यद्यपि एतेषां ज्योतिषाम्खण्डत्वेन दर्शनविषयत्वाभात्
क्रममुक्त्यै
परम्परया सद्योमुक्त्यै वा साधनत्वण् स्यात् । न तु साक्षात्
सद्योमुक्त्यै । न तु तावता सिद्ध्यार्थकानि मुमुक्षोः
अनुपयुक्तानीति
वक्तुं युक्तं ॥ ५-७॥
Commentary II.
uktānāṃ lakṣyatrayavyomnāṃ bhautikatvaśaṅkā
nanviha antarlakṣyabāhyalakṣyamadhyalakṣyalakṣaṇeṣu
ucyamāneṣu
nīlaraktapītracitrādivarṇayuktavyomadarśanāni avagamyante ।
naitaiḥ
darśanaiḥ kiñcidapi mumukṣoḥ prayojanaṃ bhavitumarhati । kutaḥ
nānāvidhajyotirviṣayakatvena bhautikatvāt । yadi
brahmajyotirdarśanaṃ
syāttadā kramamuktyai vā tat upayuktaṃ syāt । na tu tadetat ।
brahmaṇaḥ
evaṃ nānāvidhatvābhāvāt । bhautikāni tu jyotīṃṣi
upādhibhedāt
bahuvidhāni bhavitumarhanti । tasmāt
prapañcitalakṣaṇabahuvidhajyotirdarśanāni siddhyarthakāni syuḥ ।
upaniṣadāṃ vaiyarthyakalpanānarhatvāt । iti cet --
tannirasanena eṣāṃ mumukṣūpayogitvanirṇayaḥ
atrocyate । nirviśeṣasya parasya brahmaṇa eva etāni jyotīṃṣi
iti ।
kutaḥ bhautikajyotiṣaṃ dehādbahiḥ darśanīyatvena
dehāntadarśanāyogyatvāt । pratyagātmajyotiṣaḥ ekarūpatve'pi
vividhanāḍīvannāḍīsambandhavaśāt nānāvarṇopapatteḥ ।
yathā
ekavṛttimānapyātmā nānānāḍīsambandhavaśāt
jāgratsvapnasuṣuptyavasthāviśeṣaiḥ nānāvidhaḥ anubhūyate
tadvat ।
yadyapi eteṣāṃ jyotiṣāmkhaṇḍatvena darśanaviṣayatvābhāt
kramamuktyai
paramparayā sadyomuktyai vā sādhanatvaṇ syāt । na tu sākṣāt
sadyomuktyai । na tu tāvatā siddhyārthakāni mumukṣoḥ
anupayuktānīti
vaktuṃ yuktaṃ ॥ 5-7॥
Text
द्विविधं तारकम्
तत्तारकं द्विविधं पूर्वार्धं तारकमुत्तरार्धममनस्कं
चेति । तदेष श्लोको भवेति --
तद्योगं च द्विधा विद्धि पूर्वोत्तरविधानतः ।
पूर्वं तु तारकं विद्यात् अमनस्कं तदुत्तरमिति ॥ ८॥
Text
dvividhaṃ tārakam
tattārakaṃ dvividhaṃ pūrvārdhaṃ tārakamuttarārdhamamanaskaṃ
ceti । tadeṣa śloko bhaveti --
tadyogaṃ ca dvidhā viddhi pūrvottaravidhānataḥ ।
pūrvaṃ tu tārakaṃ vidyāt amanaskaṃ taduttaramiti ॥ 8॥
Text
तारकयोगसिद्धिः4
अक्ष्यन्तस्तारयोः चन्द्रसूर्यप्रतिफलनं भवति ।
तारकाभ्यां
सूर्यचन्द्रमण्डलदर्शनं ब्रह्माण्डमिव
पिण्डाण्डशिरोमध्यस्थाकाशे रवीन्दुमण्डलद्वितयमस्तीति
निश्चित्य
तारकाभ्यां तद्दर्शनं । अत्राप्युभयैक्यदृष्ट्या मनोयुक्तं
ध्यायेत् तद्योगाभावे इन्द्रयप्रवृत्तेरनवकाशात् ।
तस्मातन्तर्दृष्ट्या तारक एवानुसंधेयः ॥ ९॥
Text
tārakayogasiddhiḥ4
akṣyantastārayoḥ candrasūryapratiphalanaṃ bhavati ।
tārakābhyāṃ
sūryacandramaṇḍaladarśanaṃ brahmāṇḍamiva
piṇḍāṇḍaśiromadhyasthākāśe ravīndumaṇḍaladvitayamastīti
niścitya
tārakābhyāṃ taddarśanaṃ । atrāpyubhayaikyadṛṣṭyā manoyuktaṃ
dhyāyet tadyogābhāve indrayapravṛtteranavakāśāt ।
tasmātantardṛṣṭyā tāraka evānusaṃdheyaḥ ॥ 9॥
Commentary I.
ब्रह्माण्डवत् पिण्डाण्डेऽपि रवीन्दू विद्येते इति निश्चित्य
तारकाभ्यां
तदैक्यदर्शनतः तारकयोगसिद्धिः भवेदित्याह -- अक्षीति ॥
अयोगी
यथा ब्रह्माण्डस्थचन्द्रसूर्यौ मनस्सहकृततारकाभ्यां
पश्यति
तथा योगी स्वमस्तकाकाशविभातरवीन्दुद्वयं
मनस्सहकृतताराभ्यां
अवलोकयेदित्यर्थः । रूपदर्शनस्य चक्षुरधीनत्वात् किं
मनसेत्यत
आह -- तदिति । मनसि अन्यत्र व्यापृते रूपादिग्रहणशक्तिः
चक्षुरादेः
नास्तीत्यत्र अन्यत्रमना अभूवं नादर्शमन्यत्रमना अभूवं
नाश्रौषमित्यादिश्रुतेः । यस्मादेवं तस्मात् ॥ ९॥
Commentary I.
brahmāṇḍavat piṇḍāṇḍe'pi ravīndū vidyete iti niścitya
tārakābhyāṃ
tadaikyadarśanataḥ tārakayogasiddhiḥ bhavedityāha -- akṣīti ॥
ayogī
yathā brahmāṇḍasthacandrasūryau manassahakṛtatārakābhyāṃ
paśyati
tathā yogī svamastakākāśavibhātaravīndudvayaṃ
manassahakṛtatārābhyāṃ
avalokayedityarthaḥ । rūpadarśanasya cakṣuradhīnatvāt kiṃ
manasetyata
āha -- taditi । manasi anyatra vyāpṛte rūpādigrahaṇaśaktiḥ
cakṣurādeḥ
nāstītyatra anyatramanā abhūvaṃ nādarśamanyatramanā abhūvaṃ
nāśrauṣamityādiśruteḥ । yasmādevaṃ tasmāt ॥ 9॥
Commentary II.
ननु निर्गुणाकाशं परमाकाशं महाकाशं तत्त्वाकाशं
सूर्याकाशं चेति तारकलक्ष्यं आकाशपञ्चकमभिधीयते ।
अत्र
कथं पूर्वोत्तरार्धविभागः इति । अत्रोच्यते ।
उभयैक्यदृष्ट्या
मनोयुक्तं ध्यायेतिति तार एवानुसन्ध्येयः । इति च
ध्यानयोगाभ्यासस्य
विहितत्वात् । तदभ्यासकालः पूर्वार्धः तारकयोगसंज्ञकः
तत्फलीभूतज्योतिर्दृशनकालः उत्तरार्धः
अमनस्कयोगसंज्ञकः ।
एवमेव च आकाशपञ्चकदर्शने पूर्वोत्तरविभागो मन्तव्यः ॥ ९॥
Commentary II.
nanu nirguṇākāśaṃ paramākāśaṃ mahākāśaṃ tattvākāśaṃ
sūryākāśaṃ ceti tārakalakṣyaṃ ākāśapañcakamabhidhīyate ।
atra
kathaṃ pūrvottarārdhavibhāgaḥ iti । atrocyate ।
ubhayaikyadṛṣṭyā
manoyuktaṃ dhyāyetiti tāra evānusandhyeyaḥ । iti ca
dhyānayogābhyāsasya
vihitatvāt । tadabhyāsakālaḥ pūrvārdhaḥ tārakayogasaṃjñakaḥ
tatphalībhūtajyotirdṛśanakālaḥ uttarārdhaḥ
amanaskayogasaṃjñakaḥ ।
evameva ca ākāśapañcakadarśane pūrvottaravibhāgo mantavyaḥ ॥ 9॥
Text
मूर्तामूर्तभेदेन द्विविधमनुसन्धेयम्
तारकं द्विविधं मूर्तितारकं अमूर्तितारकं चेति ।
यतिन्द्रियान्तं तत् मूर्तिमत् । यत् भ्रूयुगातीतं तत् अमूर्तिमत् ।
सर्वत्र अन्तःपदार्थविवेचने मनोयुक्ताभ्यास इष्यते ।
तारकाभ्यं
तदूर्ध्वस्थसत्त्वदर्शनात् मनोयुक्तेन अन्तरीक्षणेन
सच्चिदानन्दस्वरूपं ब्रह्मैव । तस्मात् शुक्लतेजोमयं ब्रह्मेति
सिद्धं ।
तद्ब्रह्म मनःसहकारिचक्षुषा अन्तर्दृष्ट्या वेद्यं भवति ।
एवममूर्तितारकमपि । मनोयुक्तेन चक्षुषैव दहरादिकं
वेद्यं
भवति रूपग्रहणप्रयोचनस्य मनश्चक्षुरधीनत्वात्
बाह्यवदान्तरेऽपि आत्ममनश्चक्षुःसंयोगेनैव
रूपग्रहणकार्योदयात् ।
तस्मान्मनोयुक्ता अन्तर्दृष्टिः तारकप्रकाशाय भवति ॥ १०॥
Text
mūrtāmūrtabhedena dvividhamanusandheyam
tārakaṃ dvividhaṃ mūrtitārakaṃ amūrtitārakaṃ ceti ।
yatindriyāntaṃ tat mūrtimat । yat bhrūyugātītaṃ tat amūrtimat ।
sarvatra antaḥpadārthavivecane manoyuktābhyāsa iṣyate ।
tārakābhyaṃ
tadūrdhvasthasattvadarśanāt manoyuktena antarīkṣaṇena
saccidānandasvarūpaṃ brahmaiva । tasmāt śuklatejomayaṃ brahmeti
siddhaṃ ।
tadbrahma manaḥsahakāricakṣuṣā antardṛṣṭyā vedyaṃ bhavati ।
evamamūrtitārakamapi । manoyuktena cakṣuṣaiva daharādikaṃ
vedyaṃ
bhavati rūpagrahaṇaprayocanasya manaścakṣuradhīnatvāt
bāhyavadāntare'pi ātmamanaścakṣuḥsaṃyogenaiva
rūpagrahaṇakāryodayāt ।
tasmānmanoyuktā antardṛṣṭiḥ tārakaprakāśāya bhavati ॥ 10॥
Commentary I.
यदनुसन्धेयं तत् कतिविधमित्यत्र तत्तारकं ॥
बाह्यपदार्थविवेचनवत् अन्तःपदार्थविवेचनमपि
मनश्चक्षुरधीनमित्याह -- सर्वत्रेति ।
तदूर्ध्वस्थसत्त्वदर्शनात्
भ्रूमध्योर्ध्वविलसितोत्तरतारकलक्ष्यदर्शनात् ।
केनैतद्दर्शनीयमित्यत्र मनोयुक्तेनेति । ब्रह्मैव
उत्तरतारकलक्ष्यमित्यनुसंधेयं । यस्मादेवं तस्मात् ।
भ्रूमध्यादिस्थलविलसित्शुक्लतेजसो मनःकल्पितत्वेऽपि
ब्रह्मणः
सर्वव्यापकत्वेन तत्रापि विद्यमानत्वात् तदेव ब्रह्मेति
अभिमतिद्रढिम्ना
लीने तत्र मनसि कल्पकसापेक्षकल्पनावैरळये निर्विकल्पकं
ब्रह्मैव
अवशिष्यते इत्यर्थः । यत्तेजो मनःकल्पितं तद्ब्रह्म ।
यस्मादेवं तस्मात् ॥ १०॥
Commentary I.
yadanusandheyaṃ tat katividhamityatra tattārakaṃ ॥
bāhyapadārthavivecanavat antaḥpadārthavivecanamapi
manaścakṣuradhīnamityāha -- sarvatreti ।
tadūrdhvasthasattvadarśanāt
bhrūmadhyordhvavilasitottaratārakalakṣyadarśanāt ।
kenaitaddarśanīyamityatra manoyukteneti । brahmaiva
uttaratārakalakṣyamityanusaṃdheyaṃ । yasmādevaṃ tasmāt ।
bhrūmadhyādisthalavilasitśuklatejaso manaḥkalpitatve'pi
brahmaṇaḥ
sarvavyāpakatvena tatrāpi vidyamānatvāt tadeva brahmeti
abhimatidraḍhimnā
līne tatra manasi kalpakasāpekṣakalpanāvairaḷaye nirvikalpakaṃ
brahmaiva
avaśiṣyate ityarthaḥ । yattejo manaḥkalpitaṃ tadbrahma ।
yasmādevaṃ tasmāt ॥ 10॥
Commentary II.
मूर्तितारकामूर्तितारकयोश्च
इन्द्र्यान्तभ्रूयुगातीतत्वकथनेन
सगुणमूर्तिध्यानपरत्वं चावगन्तव्यं । सगुणमूर्तिध्यानस्य
च
निष्कामकृतस्य च क्रममुक्तिचित्तशुद्धिप्रयोजनतया
सुप्रसिद्धत्वात् ॥ १०॥
Commentary II.
mūrtitārakāmūrtitārakayośca
indryāntabhrūyugātītatvakathanena
saguṇamūrtidhyānaparatvaṃ cāvagantavyaṃ । saguṇamūrtidhyānasya
ca
niṣkāmakṛtasya ca kramamukticittaśuddhiprayojanatayā
suprasiddhatvāt ॥ 10॥
Text
तारकयोगस्वरूपं
भ्रूयुगमध्यबिले दृष्टिं तद्द्वारा ऊर्ध्वस्थिततेज
आविर्भूतं
तारकयोगो भवति । तेन सह मनोयुक्तं तारकं सुसंयोज्य
प्रयत्नेन
भ्रूयुग्मं सावधानतया किञ्चिदूर्ध्वम्त्क्षेपयेत् । इति
पूर्वतारकयोगः । उत्तरं तु अमूर्तिमतमनस्कमित्युच्यते ।
तालुमूलोर्ध्वभागे महान् ज्योतिर्मयूखो वर्तते । तत्
योगिभिर्ध्येयं ।
तस्मातणिमादिसिद्धिर्भवति ॥ ११॥
Text
tārakayogasvarūpaṃ
bhrūyugamadhyabile dṛṣṭiṃ taddvārā ūrdhvasthitateja
āvirbhūtaṃ
tārakayogo bhavati । tena saha manoyuktaṃ tārakaṃ susaṃyojya
prayatnena
bhrūyugmaṃ sāvadhānatayā kiñcidūrdhvamtkṣepayet । iti
pūrvatārakayogaḥ । uttaraṃ tu amūrtimatamanaskamityucyate ।
tālumūlordhvabhāge mahān jyotirmayūkho vartate । tat
yogibhirdhyeyaṃ ।
tasmātaṇimādisiddhirbhavati ॥ 11॥
Commentary I.
कोऽयं तारकयोग इत्यत्र भ्रूयुगमध्यबिले तत्रत्याज्ञाचक्रे
दृष्टियुग्मं संनिवेश्य । सावधानतया विलोकयन् । ध्येयं
तज्ज्योतिः ब्रह्मेति योगिभिश्चिन्त्यमित्यर्थः । ततः किं
भवतीत्यत्र
तस्मादिति ॥ ११॥
Commentary I.
ko'yaṃ tārakayoga ityatra bhrūyugamadhyabile tatratyājñācakre
dṛṣṭiyugmaṃ saṃniveśya । sāvadhānatayā vilokayan । dhyeyaṃ
tajjyotiḥ brahmeti yogibhiścintyamityarthaḥ । tataḥ kiṃ
bhavatītyatra
tasmāditi ॥ 11॥
Commentary II.
प्रकृतयोगे पूर्णमनोविलयाभावेन दृश्यमानज्योतिषः
प्रत्यगात्मस्वरूपत्वनिर्णयः
इदं ज्योतिः त्वंपदार्थः आहोस्वित् तत्पदार्थः इति
संशीयते ।
कुतः संशयः त्वंपदार्थविवेचन इति सच्चिदानन्दस्वरूपं
ब्रह्मैवेति च उक्तत्वात् । अत्रोच्यते । त्वंपदार्थः
प्रत्यगात्मैव ।
ब्रह्मांशत्वात्तु ब्रह्मत्वमुपचर्यते साक्षाद्ब्रह्मयोगो हि
मनोवियुक्ताभ्यासरूपः । तत्रैव मनोनाशसम्भवात् ।
मनोयुक्ताभ्यासस्तु प्रकृतः कण्ठरवोक्तः ।
मनस्सहकारिचक्षुषा
वेद्यं भवतीति च । यदि मनसैव वेद्यमित्युक्तं तदा
अन्तर्दृष्टेः
मनोऽनन्यत्वात् मनसः ब्रह्मणि विलयसम्भवाच्च
अखण्डब्रह्मयोग
एव विवक्षितः इति वक्तुं शक्यं । न तु तदस्ति ।
प्रत्यगात्मयोगे च
आन्तरे बाह्यवत् आत्ममनश्चक्षुस्संयोगेनैव
रूपग्रहणकार्योदयः
स्यात् । न तु ब्रह्मयोगे तदीयाखण्डसम्यग्दर्शनं
चक्षुरधीनं
मनोऽदीनं वा भवति । चक्षुर्मनसी पृष्ठतः कृत्वा
स्वयंप्रकशमानत्वात् । ननु मनोयुक्तान्तर्दृष्टिरित्युक्तत्वात्
मनसः
अन्तर्दृष्टिद्वारा ब्रह्मणि विलय एव अर्थादवगम्यते इति चेत्र ।
बह्यवदित्युक्तत्वेन प्रकृतयोगे मनोविलयासम्भवात् ।
तात्कालिकस्तु
मनोलयः सुषुप्तस्येव नात्यन्त श्लाध्यतमो भवितुमर्हति ।
यद्वा
क्रममुक्तिसाधनीभूतोऽपि स मनोलयः
पुनर्जन्मबीजभर्जनाभावात्
न नाशापरपर्यायः इत्यवगन्तव्यं ॥ ११॥
Commentary II.
prakṛtayoge pūrṇamanovilayābhāvena dṛśyamānajyotiṣaḥ
pratyagātmasvarūpatvanirṇayaḥ
idaṃ jyotiḥ tvaṃpadārthaḥ āhosvit tatpadārthaḥ iti
saṃśīyate ।
kutaḥ saṃśayaḥ tvaṃpadārthavivecana iti saccidānandasvarūpaṃ
brahmaiveti ca uktatvāt । atrocyate । tvaṃpadārthaḥ
pratyagātmaiva ।
brahmāṃśatvāttu brahmatvamupacaryate sākṣādbrahmayogo hi
manoviyuktābhyāsarūpaḥ । tatraiva manonāśasambhavāt ।
manoyuktābhyāsastu prakṛtaḥ kaṇṭharavoktaḥ ।
manassahakāricakṣuṣā
vedyaṃ bhavatīti ca । yadi manasaiva vedyamityuktaṃ tadā
antardṛṣṭeḥ
mano'nanyatvāt manasaḥ brahmaṇi vilayasambhavācca
akhaṇḍabrahmayoga
eva vivakṣitaḥ iti vaktuṃ śakyaṃ । na tu tadasti ।
pratyagātmayoge ca
āntare bāhyavat ātmamanaścakṣussaṃyogenaiva
rūpagrahaṇakāryodayaḥ
syāt । na tu brahmayoge tadīyākhaṇḍasamyagdarśanaṃ
cakṣuradhīnaṃ
mano'dīnaṃ vā bhavati । cakṣurmanasī pṛṣṭhataḥ kṛtvā
svayaṃprakaśamānatvāt । nanu manoyuktāntardṛṣṭirityuktatvāt
manasaḥ
antardṛṣṭidvārā brahmaṇi vilaya eva arthādavagamyate iti cetra ।
bahyavadityuktatvena prakṛtayoge manovilayāsambhavāt ।
tātkālikastu
manolayaḥ suṣuptasyeva nātyanta ślādhyatamo bhavitumarhati ।
yadvā
kramamuktisādhanībhūto'pi sa manolayaḥ
punarjanmabījabharjanābhāvāt
na nāśāparaparyāyaḥ ityavagantavyaṃ ॥ 11॥
Text
शाम्भवीमुद्रा
अन्तर्बाह्यलक्ष्ये दृष्टौ निमेषोन्मेषवर्जितायां सत्यं
सांभवी मुद्रा भवति । तन्मुद्रारूढज्ञानिनिवासात् भूमिः
पवित्रा भवति । तद्दृष्ट्या सर्वे लोकाः पवित्रा भवन्ति ।
तादृशपरमयोगिपूजा यस्य लभ्यते सोऽपि मुक्तो भवति ॥ १२॥
Text
śāmbhavīmudrā
antarbāhyalakṣye dṛṣṭau nimeṣonmeṣavarjitāyāṃ satyaṃ
sāṃbhavī mudrā bhavati । tanmudrārūḍhajñāninivāsāt bhūmiḥ
pavitrā bhavati । taddṛṣṭyā sarve lokāḥ pavitrā bhavanti ।
tādṛśaparamayogipūjā yasya labhyate so'pi mukto bhavati ॥ 12॥
Commentary I.
यत्योगिभिः ध्येयमुक्तं पर्यवसाने तदेव सांभवी मुद्रा
भवतीत्याह अन्तरिति ॥ मुद्रा भवति इत्यत्र
अन्तर्लक्ष्यं बहिर्दृष्टिः निमेषोन्मेषवर्जिता ।
एषा सा शाम्भवी मुद्रा सर्वतन्त्रेषु गोपिता ॥
इति श्रुतेः । तन्मुद्रारूढयोगिनं स्तौति -- तदिति । पवित्रा
भवति
इत्यत्र स्वपादन्यासमात्रेण पावयन् वसुधातलं इति
स्वरूपदर्शनोक्तेः । पवित्रा भवन्ति --
स्वेचरा भूचराः सर्वे ब्रह्मविद्दृष्टिगोचराः ।
सद्य एव विमुच्यन्ते कोटिजन्मार्जितैरघैः ॥
इति श्रुतेः ॥ १२॥
Commentary I.
yatyogibhiḥ dhyeyamuktaṃ paryavasāne tadeva sāṃbhavī mudrā
bhavatītyāha antariti ॥ mudrā bhavati ityatra
antarlakṣyaṃ bahirdṛṣṭiḥ nimeṣonmeṣavarjitā ।
eṣā sā śāmbhavī mudrā sarvatantreṣu gopitā ॥
iti śruteḥ । tanmudrārūḍhayoginaṃ stauti -- taditi । pavitrā
bhavati
ityatra svapādanyāsamātreṇa pāvayan vasudhātalaṃ iti
svarūpadarśanokteḥ । pavitrā bhavanti --
svecarā bhūcarāḥ sarve brahmaviddṛṣṭigocarāḥ ।
sadya eva vimucyante koṭijanmārjitairaghaiḥ ॥
iti śruteḥ ॥ 12॥
Text
अन्तर्लक्ष्यविकल्पाः
अन्तर्लक्ष्यज्वलज्ज्योतिःस्वरूपं भवति । परमगुरूपदेशेन
सहस्रारज्वलज्ज्योतिर्वा बुद्धिगुहानिहितचिज्ज्योतिर्वा
षोडशान्तस्थतुरीयचैतन्यं वा अन्तर्लक्ष्यं भवति ।
तद्दर्शनं
सदाचार्यमूलं ॥ १३॥
Text
antarlakṣyavikalpāḥ
antarlakṣyajvalajjyotiḥsvarūpaṃ bhavati । paramagurūpadeśena
sahasrārajvalajjyotirvā buddhiguhānihitacijjyotirvā
ṣoḍaśāntasthaturīyacaitanyaṃ vā antarlakṣyaṃ bhavati ।
taddarśanaṃ
sadācāryamūlaṃ ॥ 13॥
Commentary I.
अन्तर्लक्ष्यं विकल्प्य निर्धारयति -- परमेति ॥ उक्तविकल्पानां
एकार्थपर्यवसायित्वात् तद्दर्शनमूलं किमित्यत्र --
तद्दर्शनमिति ॥ १३॥
Commentary I.
antarlakṣyaṃ vikalpya nirdhārayati -- parameti ॥ uktavikalpānāṃ
ekārthaparyavasāyitvāt taddarśanamūlaṃ kimityatra --
taddarśanamiti ॥ 13॥
Text
आचार्यलक्षणम्
आचार्यो वेदसम्पन्नो विष्णुभक्तो विमत्सरः ।
योगज्ञो योगनिष्ठश्च सदा योगात्मकः शुचिः ॥ १४॥
गुरुभक्तिसमायुक्तः पुरुष्ज्ञो विशेषतः ।
एवं लक्षणसम्पन्नो गुरुरित्यभिधीयते ॥ १५॥
गुशब्दस्त्वन्धकारः स्यात् रुशब्दस्तन्निरोधकः ।
अन्धकारनिरोधित्वात् गुरुरित्यभिधीयते ॥ १६॥
गुरुरेव परं ब्रह्म गुरुरेव परा गतिः ।
गुरुरेव परा विद्या गुरुरेव परायणं ॥ १७॥
गुरुरेव परा काष्ठा गुरुरेव परं धनं ।
यस्मात्तदुपदेष्टाऽसौ तस्माद्गुरुतरो गुरुरिति ॥ १८॥
Text
ācāryalakṣaṇam
ācāryo vedasampanno viṣṇubhakto vimatsaraḥ ।
yogajño yoganiṣṭhaśca sadā yogātmakaḥ śuciḥ ॥ 14॥
gurubhaktisamāyuktaḥ puruṣjño viśeṣataḥ ।
evaṃ lakṣaṇasampanno gururityabhidhīyate ॥ 15॥
guśabdastvandhakāraḥ syāt ruśabdastannirodhakaḥ ।
andhakāranirodhitvāt gururityabhidhīyate ॥ 16॥
gurureva paraṃ brahma gurureva parā gatiḥ ।
gurureva parā vidyā gurureva parāyaṇaṃ ॥ 17॥
gurureva parā kāṣṭhā gurureva paraṃ dhanaṃ ।
yasmāttadupadeṣṭā'sau tasmādgurutaro gururiti ॥ 18॥
Commentary I.
आचार्यलक्षणमुक्त्वा गुरुशब्दार्थमाह -- गुशब्दस्त्विति ॥ १४-१८॥
Commentary I.
ācāryalakṣaṇamuktvā guruśabdārthamāha -- guśabdastviti ॥ 14-18॥
Commentary II.
परमात्मदर्शनाङ्गभूतप्रत्यगात्मदर्शनस्य सर्वथा
अनुपेक्षणीयत्वोद्धोषः
नन्विह तादृशपरमयोगिपूजा यस्य लभ्यते सोऽपि मुक्तो
भवतीति
एतादृशानि वाक्यानि अर्थवादाः एवस्युः । कुतः
सहस्रारज्वलज्ज्योतिर्वा --
इत्यादिवाक्योक्तदेहपरिच्छिन्नज्योतिर्मात्रे
पर्यवसन्नायाः अस्याः उपनिषद आद्यन्तपर्यालोचनेऽपि
अपरिच्छिन्नब्रह्मात्मैक्ययोगस्य क्वचिदपि अनुक्तत्वात् । इति चेत् --
अत्रोच्यते ।
सत्यमेवैतत् । त्वंपदलक्ष्यार्थसिद्ध्या
अहंपदलक्ष्यार्थस्यापि
सिद्धित्वेन कैमुतिकन्यायात् ब्रह्मपदार्थसिद्धेः कथं
त्वमहंपदार्थयोः भेदः नायं दोषः । त्वं पदस्य
खण्डप्रत्यगात्मार्थकत्वात् । अहंपदस्य
तत्त्वमसिवाक्यार्थज्ञानोदयानन्तरं
अखण्डब्रह्मयोगाभ्यासार्थं
ग्राह्यत्वेन अखण्डप्रत्यगात्मार्थकत्वाच्च त्वमहंपदयोः
भेदस्य
विस्पष्टत्वात् । तस्मादत्र उक्तयोगिनः सद्योमुक्त्यभावेन
औपचरिकपरमत्त्वेन च प्रकृतवाक्यानि अर्थवादा एव । तथापि
स्वदेहान्तर्वर्तिज्योतिदर्शनं विना तत्त्वमसि इति
उपदिशतामहं
ब्रह्मास्मीति वाङ्मात्रेण प्रलपतां च भ्रान्ततमानां
कल्पकोटिष्वपि संसारबन्धान्मोक्षासम्भवात्
मोक्षप्रथमसाधनत्वाच्चास्य दर्शनस्य उपेक्षा न कदापि
कार्या इति
स्थितं ॥ १२-१८॥
Commentary II.
paramātmadarśanāṅgabhūtapratyagātmadarśanasya sarvathā
anupekṣaṇīyatvoddhoṣaḥ
nanviha tādṛśaparamayogipūjā yasya labhyate so'pi mukto
bhavatīti
etādṛśāni vākyāni arthavādāḥ evasyuḥ । kutaḥ
sahasrārajvalajjyotirvā --
ityādivākyoktadehaparicchinnajyotirmātre
paryavasannāyāḥ asyāḥ upaniṣada ādyantaparyālocane'pi
aparicchinnabrahmātmaikyayogasya kvacidapi anuktatvāt । iti cet --
atrocyate ।
satyamevaitat । tvaṃpadalakṣyārthasiddhyā
ahaṃpadalakṣyārthasyāpi
siddhitvena kaimutikanyāyāt brahmapadārthasiddheḥ kathaṃ
tvamahaṃpadārthayoḥ bhedaḥ nāyaṃ doṣaḥ । tvaṃ padasya
khaṇḍapratyagātmārthakatvāt । ahaṃpadasya
tattvamasivākyārthajñānodayānantaraṃ
akhaṇḍabrahmayogābhyāsārthaṃ
grāhyatvena akhaṇḍapratyagātmārthakatvācca tvamahaṃpadayoḥ
bhedasya
vispaṣṭatvāt । tasmādatra uktayoginaḥ sadyomuktyabhāvena
aupacarikaparamattvena ca prakṛtavākyāni arthavādā eva । tathāpi
svadehāntarvartijyotidarśanaṃ vinā tattvamasi iti
upadiśatāmahaṃ
brahmāsmīti vāṅmātreṇa pralapatāṃ ca bhrāntatamānāṃ
kalpakoṭiṣvapi saṃsārabandhānmokṣāsambhavāt
mokṣaprathamasādhanatvāccāsya darśanasya upekṣā na kadāpi
kāryā iti
sthitaṃ ॥ 12-18॥
Text
ग्रन्थाभ्यासफलम्
यः सकृदुच्चारयति तस्य संसारमोचनं भवति ।
सर्वजन्मकृतं पापं तत्क्षणादेव नश्यति । सर्वान्
कामानवाप्नोति ।
सर्वपुरुषार्थसिद्धिर्भवति । य एवं वेदेत्युपनिषत् ॥ १९॥
Text
granthābhyāsaphalam
yaḥ sakṛduccārayati tasya saṃsāramocanaṃ bhavati ।
sarvajanmakṛtaṃ pāpaṃ tatkṣaṇādeva naśyati । sarvān
kāmānavāpnoti ।
sarvapuruṣārthasiddhirbhavati । ya evaṃ vedetyupaniṣat ॥ 19॥
Commentary I.
ग्रन्थतदर्थपठनानुसन्धानफलमहा -- य इति ॥
कामाकामधियां
पठनफलं सर्वकामाप्तिः परमपुरुषार्थाप्तिश्च ।
इत्युपनिषच्छब्दः अद्वयतारकोपनिषत्समाप्त्यर्थः ॥ १९॥
Commentary I.
granthatadarthapaṭhanānusandhānaphalamahā -- ya iti ॥
kāmākāmadhiyāṃ
paṭhanaphalaṃ sarvakāmāptiḥ paramapuruṣārthāptiśca ।
ityupaniṣacchabdaḥ advayatārakopaniṣatsamāptyarthaḥ ॥ 19॥
श्रीवासुदेवेन्द्रशिष्योपनिषद्ब्रह्मयोगिना ।
अद्वयोपनिषद्व्याख्या लिखितेश्वरगोचरा ।
अद्वयोपनिषद्व्याख्याग्रन्थोऽशीतिरितीरितः ॥
śrīvāsudevendraśiṣyopaniṣadbrahmayoginā ।
advayopaniṣadvyākhyā likhiteśvaragocarā ।
advayopaniṣadvyākhyāgrantho'śītiritīritaḥ ॥
ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात् पूर्णमुदच्यते ।
पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ।
oṃ pūrṇamadaḥ pūrṇamidaṃ pūrṇāt pūrṇamudacyate ।
pūrṇasya pūrṇamādāya pūrṇamevāvaśiṣyate ॥
oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ।
इति श्रीमदीशाद्यष्टोत्तरशतोपनिषच्छास्त्रविवरणे
त्रिपञ्चाशत्सङ्ख्यापूरकं अद्वयतारकोपनिषद्विवरणण्
सम्पूर्णं ।
iti śrīmadīśādyaṣṭottaraśatopaniṣacchāstravivaraṇe
tripañcāśatsaṅkhyāpūrakaṃ advayatārakopaniṣadvivaraṇaṇ
sampūrṇaṃ ।
इति श्रीमत्सुन्दरेश्वरताताचार्यशिष्याप्पयशिवाचार्यकृतिषु
अद्वयतारकोपनिषद्भाष्यं समाप्तं ॥ ॐ ॥
iti śrīmatsundareśvaratātācāryaśiṣyāppayaśivācāryakṛtiṣu
advayatārakopaniṣadbhāṣyaṃ samāptaṃ ॥ oṃ ॥
ॐ श्रीमद्विश्वाधिष्ठनपरमहंससद्गुरुरामचन्द्रार्पणमस्तु ॥
oṃ śrīmadviśvādhiṣṭhanaparamahaṃsasadgururāmacandrārpaṇamastu ॥
Notes:
1 Ed. II: तारकयोगाधिकारः ।
2 Ed. II: योगानुष्ठानं तत्फलं च ।
3 Ed. II: तदधिगमोपायः
4 Ed. II: तारकयोगस्य सोमसृर्यैक्यदर्शनैकफलकत्वं ।
Notes:
1 Ed. II: tārakayogādhikāraḥ ।
2 Ed. II: yogānuṣṭhānaṃ tatphalaṃ ca ।
3 Ed. II: tadadhigamopāyaḥ
4 Ed. II: tārakayogasya somasṛryaikyadarśanaikaphalakatvaṃ ।
YOU MAY ALSO LIKE
