| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / दीघ निकाय (अट्ठकथा) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā) |
४. अग्गञ्ञसुत्तवण्णना
4. Aggaññasuttavaṇṇanā
वासेट्ठभारद्वाजवण्णना
Vāseṭṭhabhāradvājavaṇṇanā
१११. एवं मे सुतन्ति अग्गञ्ञसुत्तं। तत्रायमनुत्तानपदवण्णना – पुब्बारामे मिगारमातुपासादेति एत्थ अयं अनुपुब्बिकथा। अतीते सतसहस्सकप्पमत्थके एका उपासिका पदुमुत्तरं भगवन्तं निमन्तेत्वा बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसतसहस्सस्स दानं दत्वा भगवतो पादमूले निपज्जित्वा ‘‘अनागते तुम्हादिसस्स बुद्धस्स अग्गुपट्ठायिका होमी’’ति पत्थनं अकासि। सा कप्पसतसहस्सं देवेसु चेव मनुस्सेसु च संसरित्वा अम्हाकं भगवतो काले भद्दियनगरे मेण्डकसेट्ठिपुत्तस्स धनञ्चयसेट्ठिनो गेहे सुमनदेविया कुच्छिम्हि पटिसन्धिं गण्हि। जातकाले तस्सा विसाखाति नामं अकंसु। सा यदा भगवा भद्दियनगरं आगमासि, तदा पञ्चदासिसतेहि सद्धिं भगवतो पच्चुग्गमनं कत्वा पठमदस्सनम्हियेव सोतापन्ना अहोसि।
111.Evaṃme sutanti aggaññasuttaṃ. Tatrāyamanuttānapadavaṇṇanā – pubbārāme migāramātupāsādeti ettha ayaṃ anupubbikathā. Atīte satasahassakappamatthake ekā upāsikā padumuttaraṃ bhagavantaṃ nimantetvā buddhappamukhassa bhikkhusatasahassassa dānaṃ datvā bhagavato pādamūle nipajjitvā ‘‘anāgate tumhādisassa buddhassa aggupaṭṭhāyikā homī’’ti patthanaṃ akāsi. Sā kappasatasahassaṃ devesu ceva manussesu ca saṃsaritvā amhākaṃ bhagavato kāle bhaddiyanagare meṇḍakaseṭṭhiputtassa dhanañcayaseṭṭhino gehe sumanadeviyā kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhi. Jātakāle tassā visākhāti nāmaṃ akaṃsu. Sā yadā bhagavā bhaddiyanagaraṃ āgamāsi, tadā pañcadāsisatehi saddhiṃ bhagavato paccuggamanaṃ katvā paṭhamadassanamhiyeva sotāpannā ahosi.
अपरभागे सावत्थियं मिगारसेट्ठिपुत्तस्स पुण्णवड्ढनकुमारस्स गेहं गता। तत्थ नं मिगारसेट्ठि मातुट्ठाने ठपेसि। तस्मा मिगारमाताति वुच्चति। पतिकुलं गच्छन्तिया चस्सा पिता महालतापिळन्धनं नाम कारापेसि। तस्मिं पिळन्धने चतस्सो वजिरनाळियो उपयोगं अगमंसु, मुत्तानं एकादस नाळियो, पवाळस्स द्वावीसति नाळियो, मणीनं तेत्तिंस नाळियो। इति एतेहि च अञ्ञेहि च सत्तहि रतनेहि निट्ठानं अगमासि। तं सीसे पटिमुक्कं याव पादपिट्ठिया भस्सति। पञ्चन्नं हत्थीनं बलं धारयमानाव नं इत्थी धारेतुं सक्कोति। सा अपरभागे दसबलस्स अग्गुपट्ठायिका हुत्वा तं पसाधनं विस्सज्जेत्वा नवहि कोटीहि भगवतो विहारं कारयमाना करीसमत्ते भूमिभागे पासादं कारेसि । तस्स उपरिभूमियं पञ्च गब्भसतानि होन्ति, हेट्ठिमभूमियं पञ्चाति गब्भसहस्सप्पटिमण्डितो अहोसि। सा ‘‘सुद्धपासादोव न सोभती’’ति तं परिवारेत्वा पञ्च दुवड्ढगेहसतानि, पञ्च चूळपासादसतानि , पञ्च दीघसालसतानि च कारापेसि। विहारमहो चतूहि मासेहि निट्ठानं अगमासि।
Aparabhāge sāvatthiyaṃ migāraseṭṭhiputtassa puṇṇavaḍḍhanakumārassa gehaṃ gatā. Tattha naṃ migāraseṭṭhi mātuṭṭhāne ṭhapesi. Tasmā migāramātāti vuccati. Patikulaṃ gacchantiyā cassā pitā mahālatāpiḷandhanaṃ nāma kārāpesi. Tasmiṃ piḷandhane catasso vajiranāḷiyo upayogaṃ agamaṃsu, muttānaṃ ekādasa nāḷiyo, pavāḷassa dvāvīsati nāḷiyo, maṇīnaṃ tettiṃsa nāḷiyo. Iti etehi ca aññehi ca sattahi ratanehi niṭṭhānaṃ agamāsi. Taṃ sīse paṭimukkaṃ yāva pādapiṭṭhiyā bhassati. Pañcannaṃ hatthīnaṃ balaṃ dhārayamānāva naṃ itthī dhāretuṃ sakkoti. Sā aparabhāge dasabalassa aggupaṭṭhāyikā hutvā taṃ pasādhanaṃ vissajjetvā navahi koṭīhi bhagavato vihāraṃ kārayamānā karīsamatte bhūmibhāge pāsādaṃ kāresi . Tassa uparibhūmiyaṃ pañca gabbhasatāni honti, heṭṭhimabhūmiyaṃ pañcāti gabbhasahassappaṭimaṇḍito ahosi. Sā ‘‘suddhapāsādova na sobhatī’’ti taṃ parivāretvā pañca duvaḍḍhagehasatāni, pañca cūḷapāsādasatāni , pañca dīghasālasatāni ca kārāpesi. Vihāramaho catūhi māsehi niṭṭhānaṃ agamāsi.
मातुगामत्तभावे ठिताय विसाखाय विय अञ्ञिस्सा बुद्धसासने धनपरिच्चागो नाम नत्थि, पुरिसत्तभावे ठितस्स अनाथपिण्डिकस्स विय अञ्ञस्साति। सो हि चतुपण्णासकोटियो विस्सज्जेत्वा सावत्थिया दक्खिणभागे अनुराधपुरस्स महाविहारसदिसे ठाने जेतवनमहाविहारं नाम कारेसि। विसाखा सावत्थिया पाचीनभागे उत्तरदेविया विहारसदिसे ठाने पुब्बारामं नाम कारेसि। भगवा इमेसं द्विन्नं कुलानं अनुकम्पाय सावत्थिं निस्साय विहरन्तो इमेसु द्वीसु विहारेसु निबद्धवासं वसि। एकं अन्तोवस्सं जेतवने वसति, एकं पुब्बारामे। तस्मिं समये पन भगवा पुब्बारामे विहरति। तेन वुत्तं ‘‘पुब्बारामे मिगारमातुपासादे’’ति।
Mātugāmattabhāve ṭhitāya visākhāya viya aññissā buddhasāsane dhanapariccāgo nāma natthi, purisattabhāve ṭhitassa anāthapiṇḍikassa viya aññassāti. So hi catupaṇṇāsakoṭiyo vissajjetvā sāvatthiyā dakkhiṇabhāge anurādhapurassa mahāvihārasadise ṭhāne jetavanamahāvihāraṃ nāma kāresi. Visākhā sāvatthiyā pācīnabhāge uttaradeviyā vihārasadise ṭhāne pubbārāmaṃ nāma kāresi. Bhagavā imesaṃ dvinnaṃ kulānaṃ anukampāya sāvatthiṃ nissāya viharanto imesu dvīsu vihāresu nibaddhavāsaṃ vasi. Ekaṃ antovassaṃ jetavane vasati, ekaṃ pubbārāme. Tasmiṃ samaye pana bhagavā pubbārāme viharati. Tena vuttaṃ ‘‘pubbārāme migāramātupāsāde’’ti.
वासेट्ठभारद्वाजाति वासेट्ठो च सामणेरो भारद्वाजो च। भिक्खूसु परिवसन्तीति ते नेव तित्थियपरिवासं वसन्ति, न आपत्तिपरिवासं। अपरिपुण्णवस्सत्ता पन भिक्खुभावं पत्थयमाना वसन्ति। तेनेवाह ‘‘भिक्खुभावं आकङ्खमाना’’ति। उभोपि हेते उदिच्चब्राह्मणमहासालकुले निब्बत्ता, चत्तालीस चत्तालीस कोटिविभवा तिण्णं वेदानं पारगू मज्झिमनिकाये वासेट्ठसुत्तं सुत्वा सरणं गता, तेविज्जसुत्तं सुत्वा पब्बजित्वा इमस्मिं काले भिक्खुभावं आकङ्खमाना परिवसन्ति। अब्भोकासे चङ्कमतीति उत्तरदक्खिणेन आयतस्स पासादस्स पुरत्थिमदिसाभागे पासादच्छायायं यन्तरज्जूहि आकड्ढियमानं रतनसतुब्बेधं सुवण्णअग्घिकं विय अनिलपथे विधावन्तीहि छब्बण्णाहि बुद्धरस्मीहि सोभमानो अपरापरं चङ्कमति।
Vāseṭṭhabhāradvājāti vāseṭṭho ca sāmaṇero bhāradvājo ca. Bhikkhūsu parivasantīti te neva titthiyaparivāsaṃ vasanti, na āpattiparivāsaṃ. Aparipuṇṇavassattā pana bhikkhubhāvaṃ patthayamānā vasanti. Tenevāha ‘‘bhikkhubhāvaṃ ākaṅkhamānā’’ti. Ubhopi hete udiccabrāhmaṇamahāsālakule nibbattā, cattālīsa cattālīsa koṭivibhavā tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū majjhimanikāye vāseṭṭhasuttaṃ sutvā saraṇaṃ gatā, tevijjasuttaṃ sutvā pabbajitvā imasmiṃ kāle bhikkhubhāvaṃ ākaṅkhamānā parivasanti. Abbhokāse caṅkamatīti uttaradakkhiṇena āyatassa pāsādassa puratthimadisābhāge pāsādacchāyāyaṃ yantarajjūhi ākaḍḍhiyamānaṃ ratanasatubbedhaṃ suvaṇṇaagghikaṃ viya anilapathe vidhāvantīhi chabbaṇṇāhi buddharasmīhi sobhamāno aparāparaṃ caṅkamati.
११३. अनुचङ्कमिंसूति अञ्जलिं पग्गय्ह ओनतसरीरा हुत्वा अनुवत्तमाना चङ्कमिंसु। वासेट्ठं आमन्तेसीति सो तेसं पण्डिततरो गहेतब्बं विस्सज्जेतब्बञ्च जानाति, तस्मा तं आमन्तेसि। तुम्हे ख्वत्थाति तुम्हे खो अत्थ। ब्राह्मणजच्चाति, ब्राह्मणजातिका। ब्राह्मणकुलीनाति ब्राह्मणेसु कुलीना कुलसम्पन्ना। ब्राह्मणकुलाति ब्राह्मणकुलतो, भोगादिसम्पन्नं ब्राह्मणकुलं पहायाति अत्थो। न अक्कोसन्तीति दसविधेन अक्कोसवत्थुना न अक्कोसन्ति। न परिभासन्तीति नानाविधाय परिभवकथाय न परिभासन्तीति अत्थो। इति भगवा ‘‘ब्राह्मणा इमे सामणेरे अक्कोसन्ति परिभासन्ती’’ति जानमानोव पुच्छति। कस्मा? इमे मया अपुच्छिता पठमतरं न कथेस्सन्ति, अकथिते कथा न समुट्ठातीति कथासमुट्ठापनत्थाय। तग्घाति एकंसवचने निपातो, एकंसेनेव नो, भन्ते, ब्राह्मणा अक्कोसन्ति परिभासन्तीति वुत्तं होति। अत्तरूपायाति अत्तनो अनुरूपाय। परिपुण्णायाति यथारुचि पदब्यञ्जनानि आरोपेत्वा आरोपेत्वा परिपूरिताय। नो अपरिपुण्णायाति अन्तरा अट्ठपिताय निरन्तरं पवत्ताय।
113.Anucaṅkamiṃsūti añjaliṃ paggayha onatasarīrā hutvā anuvattamānā caṅkamiṃsu. Vāseṭṭhaṃ āmantesīti so tesaṃ paṇḍitataro gahetabbaṃ vissajjetabbañca jānāti, tasmā taṃ āmantesi. Tumhe khvatthāti tumhe kho attha. Brāhmaṇajaccāti, brāhmaṇajātikā. Brāhmaṇakulīnāti brāhmaṇesu kulīnā kulasampannā. Brāhmaṇakulāti brāhmaṇakulato, bhogādisampannaṃ brāhmaṇakulaṃ pahāyāti attho. Na akkosantīti dasavidhena akkosavatthunā na akkosanti. Na paribhāsantīti nānāvidhāya paribhavakathāya na paribhāsantīti attho. Iti bhagavā ‘‘brāhmaṇā ime sāmaṇere akkosanti paribhāsantī’’ti jānamānova pucchati. Kasmā? Ime mayā apucchitā paṭhamataraṃ na kathessanti, akathite kathā na samuṭṭhātīti kathāsamuṭṭhāpanatthāya. Tagghāti ekaṃsavacane nipāto, ekaṃseneva no, bhante, brāhmaṇā akkosanti paribhāsantīti vuttaṃ hoti. Attarūpāyāti attano anurūpāya. Paripuṇṇāyāti yathāruci padabyañjanāni āropetvā āropetvā paripūritāya. No aparipuṇṇāyāti antarā aṭṭhapitāya nirantaraṃ pavattāya.
कस्मा पन ब्राह्मणा इमे सामणेरे अक्कोसन्तीति? अप्पतिट्ठताय। इमे हि सामणेरा अग्गब्राह्मणानं पुत्ता तिण्णं वेदानं पारगू जम्बुदीपे ब्राह्मणानं अन्तरे पाकटा सम्भाविता तेसं पब्बजितत्ता अञ्ञे ब्राह्मणपुत्ता पब्बजिंसु। अथ खो ब्राह्मणा ‘‘अपतिट्ठा मयं जाता’’ति इमाय अप्पतिट्ठताय गामद्वारेपि अन्तोगामेपि ते दिस्वा ‘‘तुम्हेहि ब्राह्मणसमयो भिन्नो, मुण्डसमणकस्स पच्छतो पच्छतो रसगिद्धा हुत्वा विचरथा’’तिआदीनि चेव पाळियं आगतानि ‘‘ब्राह्मणोव सेट्ठो वण्णो’’तिआदीनि च वत्वा अक्कोसन्ति। सामणेरा तेसु अक्कोसन्तेसुपि कोपं वा आघातं वा अकत्वा केवलं भगवता पुट्ठा ‘‘तग्घ नो, भन्ते, ब्राह्मणा अक्कोसन्ति परिभासन्ती’’ति आरोचेसुं। अथ ने भगवा अक्कोसनाकारं पुच्छन्तो यथा कथं पन वोति पुच्छति। ते आचिक्खन्ता ब्राह्मणा भन्तेतिआदिमाहंसु।
Kasmā pana brāhmaṇā ime sāmaṇere akkosantīti? Appatiṭṭhatāya. Ime hi sāmaṇerā aggabrāhmaṇānaṃ puttā tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū jambudīpe brāhmaṇānaṃ antare pākaṭā sambhāvitā tesaṃ pabbajitattā aññe brāhmaṇaputtā pabbajiṃsu. Atha kho brāhmaṇā ‘‘apatiṭṭhā mayaṃ jātā’’ti imāya appatiṭṭhatāya gāmadvārepi antogāmepi te disvā ‘‘tumhehi brāhmaṇasamayo bhinno, muṇḍasamaṇakassa pacchato pacchato rasagiddhā hutvā vicarathā’’tiādīni ceva pāḷiyaṃ āgatāni ‘‘brāhmaṇova seṭṭho vaṇṇo’’tiādīni ca vatvā akkosanti. Sāmaṇerā tesu akkosantesupi kopaṃ vā āghātaṃ vā akatvā kevalaṃ bhagavatā puṭṭhā ‘‘taggha no, bhante, brāhmaṇā akkosanti paribhāsantī’’ti ārocesuṃ. Atha ne bhagavā akkosanākāraṃ pucchanto yathā kathaṃ pana voti pucchati. Te ācikkhantā brāhmaṇā bhantetiādimāhaṃsu.
तत्थ सेट्ठो वण्णोति जातिगोत्तादीनं पञ्ञापनट्ठाने ब्राह्मणोव सेट्ठोति दस्सेन्ति। हीना अञ्ञे वण्णाति इतरे तयो वण्णा हीना लामकाति वदन्ति। सुक्कोति पण्डरो। कण्होति काळको। सुज्झन्तीति जातिगोत्तादीनं पञ्ञापनट्ठाने सुज्झन्ति। ब्रह्मुनो पुत्ताति महाब्रह्मुनो पुत्ता। ओरसा मुखतो जाताति उरे वसित्वा मुखतो निक्खन्ता, उरे कत्वा संवड्ढिताति वा ओरसा। ब्रह्मजाति ब्रह्मतो निब्बत्ता। ब्रह्मनिम्मिताति ब्रह्मुना निम्मिता। ब्रह्मदायादाति ब्रह्मुनो दायादा। हीनमत्थ वण्णं अज्झुपगताति हीनं वण्णं अज्झुपगता अत्थ। मुण्डके समणकेति निन्दन्ता जिगुच्छन्ता वदन्ति, न मुण्डकमत्तञ्चेव समणमत्तञ्च सन्धाय। इब्भेति गहपतिके। कण्हेति काळके। बन्धूति मारस्स बन्धुभूते मारपक्खिके। पादापच्चेति महाब्रह्मुनो पादानं अपच्चभूते पादतो जातेति अधिप्पायो।
Tattha seṭṭho vaṇṇoti jātigottādīnaṃ paññāpanaṭṭhāne brāhmaṇova seṭṭhoti dassenti. Hīnā aññe vaṇṇāti itare tayo vaṇṇā hīnā lāmakāti vadanti. Sukkoti paṇḍaro. Kaṇhoti kāḷako. Sujjhantīti jātigottādīnaṃ paññāpanaṭṭhāne sujjhanti. Brahmuno puttāti mahābrahmuno puttā. Orasā mukhato jātāti ure vasitvā mukhato nikkhantā, ure katvā saṃvaḍḍhitāti vā orasā. Brahmajāti brahmato nibbattā. Brahmanimmitāti brahmunā nimmitā. Brahmadāyādāti brahmuno dāyādā. Hīnamattha vaṇṇaṃ ajjhupagatāti hīnaṃ vaṇṇaṃ ajjhupagatā attha. Muṇḍakesamaṇaketi nindantā jigucchantā vadanti, na muṇḍakamattañceva samaṇamattañca sandhāya. Ibbheti gahapatike. Kaṇheti kāḷake. Bandhūti mārassa bandhubhūte mārapakkhike. Pādāpacceti mahābrahmuno pādānaṃ apaccabhūte pādato jāteti adhippāyo.
११४. ‘‘तग्घ वो, वासेट्ठ, ब्राह्मणा पोराणं अस्सरन्ता एवमाहंसू’’ति एत्थ वोति निपातमत्तं, सामिवचनं वा, तुम्हाकं ब्राह्मणाति अत्थो। पोराणन्ति पोराणकं अग्गञ्ञं लोकुप्पत्तिचरियवंसं। अस्सरन्ताति अस्सरमाना। इदं वुत्तं होति, एकंसेन वो, वासेट्ठ, ब्राह्मणा पोराणं लोकुप्पत्तिं अननुस्सरन्ता अजानन्ता एवं वदन्तीति। ‘‘दिस्सन्ति खो पना’’ति एवमादि तेसं लद्धिभिन्दनत्थाय वुत्तं। तत्थ ब्राह्मणियोति ब्राह्मणानं पुत्तप्पटिलाभत्थाय आवाहविवाहवसेन कुलं आनीता ब्राह्मणियो दिस्सन्ति। ता खो पनेता अपरेन समयेन उतुनियोपि होन्ति, सञ्जातपुप्फाति अत्थो। गब्भिनियोति सञ्जातगब्भा। विजायमानाति पुत्तधीतरो जनयमाना। पायमानाति दारके थञ्ञं पायन्तियो। योनिजाव समानाति ब्राह्मणीनं पस्सावमग्गेन जाता समाना। एवमाहंसूति एवं वदन्ति। कथं? ‘‘ब्राह्मणोव सेट्ठो वण्णो…पे॰… ब्रह्मदायादा’’ति। यदि पन नेसं तं सच्चवचनं सिया, ब्राह्मणीनं कुच्छि महाब्रह्मस्स उरो भवेय्य, ब्राह्मणीनं पस्सावमग्गो महाब्रह्मुनो मुखं भवेय्य, न खो पनेतं एवं दट्ठब्बं। तेनाह ‘‘ते च ब्रह्मूनञ्चेव अब्भाचिक्खन्ती’’तिआदि।
114. ‘‘Taggha vo, vāseṭṭha, brāhmaṇā porāṇaṃ assarantā evamāhaṃsū’’ti ettha voti nipātamattaṃ, sāmivacanaṃ vā, tumhākaṃ brāhmaṇāti attho. Porāṇanti porāṇakaṃ aggaññaṃ lokuppatticariyavaṃsaṃ. Assarantāti assaramānā. Idaṃ vuttaṃ hoti, ekaṃsena vo, vāseṭṭha, brāhmaṇā porāṇaṃ lokuppattiṃ ananussarantā ajānantā evaṃ vadantīti. ‘‘Dissanti kho panā’’ti evamādi tesaṃ laddhibhindanatthāya vuttaṃ. Tattha brāhmaṇiyoti brāhmaṇānaṃ puttappaṭilābhatthāya āvāhavivāhavasena kulaṃ ānītā brāhmaṇiyo dissanti. Tā kho panetā aparena samayena utuniyopi honti, sañjātapupphāti attho. Gabbhiniyoti sañjātagabbhā. Vijāyamānāti puttadhītaro janayamānā. Pāyamānāti dārake thaññaṃ pāyantiyo. Yonijāva samānāti brāhmaṇīnaṃ passāvamaggena jātā samānā. Evamāhaṃsūti evaṃ vadanti. Kathaṃ? ‘‘Brāhmaṇova seṭṭho vaṇṇo…pe… brahmadāyādā’’ti. Yadi pana nesaṃ taṃ saccavacanaṃ siyā, brāhmaṇīnaṃ kucchi mahābrahmassa uro bhaveyya, brāhmaṇīnaṃ passāvamaggo mahābrahmuno mukhaṃ bhaveyya, na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ. Tenāha ‘‘te ca brahmūnañceva abbhācikkhantī’’tiādi.
चतुवण्णसुद्धिवण्णना
Catuvaṇṇasuddhivaṇṇanā
एत्तावता ‘‘मयं महाब्रह्मुनो उरे वसित्वा मुखतो निक्खन्ताति वत्तुं मा लभन्तू’’ति इमं मुखच्छेदकवादं वत्वा पुन चत्तारोपि वण्णा कुसले धम्मे समादाय वत्तन्ताव सुज्झन्तीति दस्सनत्थं चत्तारोमे, वासेट्ठ, वण्णातिआदिमाह। अकुसलसङ्खाताति अकुसलाति सङ्खाता अकुसलकोट्ठासभूता वा। एस नयो सब्बत्थ। न अलमरियाति अरियभावे असमत्था। कण्हाति पकतिकाळका। कण्हविपाकाति विपाकोपि नेसं कण्हो दुक्खोति अत्थो। खत्तियेपि तेति खत्तियम्हिपि ते। एकच्चेति एकस्मिं। एस नयो सब्बत्थ।
Ettāvatā ‘‘mayaṃ mahābrahmuno ure vasitvā mukhato nikkhantāti vattuṃ mā labhantū’’ti imaṃ mukhacchedakavādaṃ vatvā puna cattāropi vaṇṇā kusale dhamme samādāya vattantāva sujjhantīti dassanatthaṃ cattārome, vāseṭṭha, vaṇṇātiādimāha. Akusalasaṅkhātāti akusalāti saṅkhātā akusalakoṭṭhāsabhūtā vā. Esa nayo sabbattha. Na alamariyāti ariyabhāve asamatthā. Kaṇhāti pakatikāḷakā. Kaṇhavipākāti vipākopi nesaṃ kaṇho dukkhoti attho. Khattiyepi teti khattiyamhipi te. Ekacceti ekasmiṃ. Esa nayo sabbattha.
सुक्काति निक्किलेसभावेन पण्डरा। सुक्कविपाकाति विपाकोपि नेसं सुक्को सुखोति अत्थो।
Sukkāti nikkilesabhāvena paṇḍarā. Sukkavipākāti vipākopi nesaṃ sukko sukhoti attho.
११६. उभयवोकिण्णेसु वत्तमानेसूति उभयेसु वोकिण्णेसु मिस्सीभूतेसु हुत्वा वत्तमानेसु। कतमेसु उभयेसूति? कण्हसुक्केसु धम्मेसु विञ्ञुगरहितेसु चेव विञ्ञुप्पसत्थेसु च। यदेत्थ ब्राह्मणा एवमाहंसूति एत्थ एतेसु कण्हसुक्कधम्मेसु वत्तमानापि ब्राह्मणा यदेतं एवं वदन्ति ‘‘ब्राह्मणोव सेट्ठो वण्णो’’तिआदि। तं नेसं विञ्ञू नानुजानन्तीति ये लोके पण्डिता, ते नानुमोदन्ति, न पसंसन्तीति अत्थो। तं किस्स हेतु? इमेसञ्हि वासेट्ठातिआदिम्हि अयं सङ्खेपत्थो। यं वुत्तं नानुजानन्तीति, तं कस्माति चे? यस्मा इमेसं चतुन्नं वण्णानं यो भिक्खु अरहं…पे॰… सम्मदञ्ञा विमुत्तो, सो तेसं अग्गमक्खायति, ते च न एवरूपा। तस्मा नेसं विञ्ञू नानुजानन्ति।
116.Ubhayavokiṇṇesu vattamānesūti ubhayesu vokiṇṇesu missībhūtesu hutvā vattamānesu. Katamesu ubhayesūti? Kaṇhasukkesu dhammesu viññugarahitesu ceva viññuppasatthesu ca. Yadettha brāhmaṇā evamāhaṃsūti ettha etesu kaṇhasukkadhammesu vattamānāpi brāhmaṇā yadetaṃ evaṃ vadanti ‘‘brāhmaṇova seṭṭho vaṇṇo’’tiādi. Taṃ nesaṃ viññū nānujānantīti ye loke paṇḍitā, te nānumodanti, na pasaṃsantīti attho. Taṃ kissa hetu? Imesañhi vāseṭṭhātiādimhi ayaṃ saṅkhepattho. Yaṃ vuttaṃ nānujānantīti, taṃ kasmāti ce? Yasmā imesaṃ catunnaṃ vaṇṇānaṃ yo bhikkhu arahaṃ…pe… sammadaññā vimutto, so tesaṃ aggamakkhāyati, te ca na evarūpā. Tasmā nesaṃ viññū nānujānanti.
अरहन्तिआदिपदेसु चेत्थ किलेसानं आरकत्तादीहि कारणेहि अरहं। आसवानं खीणत्ता खीणासवो । सत्त सेक्खा पुथुज्जनकल्याणका च ब्रह्मचरियवासं वसन्ति नाम। अयं पन वुत्थवासोति वुसितवा। चतूहि मग्गेहि चतूसु सच्चेसु परिजाननादिकरणीयं कतं अस्साति कतकरणीयो। किलेसभारो च खन्धभारो च ओहितो अस्साति ओहितभारो। ओहितोति ओहारितो। सुन्दरो अत्थो, सको वा अत्थो सदत्थो, अनुप्पत्तो सदत्थो एतेनाति अनुप्पत्तसदत्थो। भवसंयोजनं वुच्चति तण्हा, सा परिक्खीणा अस्साति परिक्खीणभवसंयोजनो। सम्मदञ्ञा विमुत्तोति सम्मा हेतुना कारणेन जानित्वा विमुत्तो। जनेतस्मिन्ति जने एतस्मिं, इमस्मिं लोकेति अत्थो। दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चाति इधत्तभावे च परत्तभावे।
Arahantiādipadesu cettha kilesānaṃ ārakattādīhi kāraṇehi arahaṃ. Āsavānaṃ khīṇattā khīṇāsavo. Satta sekkhā puthujjanakalyāṇakā ca brahmacariyavāsaṃ vasanti nāma. Ayaṃ pana vutthavāsoti vusitavā. Catūhi maggehi catūsu saccesu parijānanādikaraṇīyaṃ kataṃ assāti katakaraṇīyo. Kilesabhāro ca khandhabhāro ca ohito assāti ohitabhāro. Ohitoti ohārito. Sundaro attho, sako vā attho sadattho, anuppatto sadattho etenāti anuppattasadattho. Bhavasaṃyojanaṃ vuccati taṇhā, sā parikkhīṇā assāti parikkhīṇabhavasaṃyojano. Sammadaññā vimuttoti sammā hetunā kāraṇena jānitvā vimutto. Janetasminti jane etasmiṃ, imasmiṃ loketi attho. Diṭṭhe ceva dhamme abhisamparāyañcāti idhattabhāve ca parattabhāve.
११७. अनन्तराति अन्तरविरहिता, अत्तनो कुलेन सदिसाति अत्थो। अनुयुत्ताति वसवत्तिनो। निपच्चकारन्ति महल्लकतरा निपच्चकारं दस्सेन्ति। दहरतरा अभिवादनादीनि करोन्ति। तत्थ सामीचिकम्मन्ति तंतंवत्तकरणादि अनुच्छविककम्मं।
117.Anantarāti antaravirahitā, attano kulena sadisāti attho. Anuyuttāti vasavattino. Nipaccakāranti mahallakatarā nipaccakāraṃ dassenti. Daharatarā abhivādanādīni karonti. Tattha sāmīcikammanti taṃtaṃvattakaraṇādi anucchavikakammaṃ.
११८. निविट्ठाति अभिनिविट्ठा अचलट्ठिता। कस्स पन एवरूपा सद्धा होतीति? सोतापन्नस्स। सो हि निविट्ठसद्धो असिना सीसे छेज्जमानेपि बुद्धो अबुद्धोति वा, धम्मो अधम्मोति वा, सङ्घो असङ्घोति वा न वदति। पतिट्ठितसद्धो होति सूरम्बट्ठो विय।
118.Niviṭṭhāti abhiniviṭṭhā acalaṭṭhitā. Kassa pana evarūpā saddhā hotīti? Sotāpannassa. So hi niviṭṭhasaddho asinā sīse chejjamānepi buddho abuddhoti vā, dhammo adhammoti vā, saṅgho asaṅghoti vā na vadati. Patiṭṭhitasaddho hoti sūrambaṭṭho viya.
सो किर सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा सोतापन्नो हुत्वा गेहं अगमासि। अथ मारो द्वत्तिंसवरलक्खणप्पटिमण्डितं बुद्धरूपं मापेत्वा तस्स घरद्वारे ठत्वा ‘‘सत्था आगतो’’ति सासनं पहिणि। सूरम्बट्ठो चिन्तेसि ‘‘अहं इदानेव सत्थु सन्तिके धम्मं सुत्वा आगतो, किं नु खो भविस्सती’’ति उपसङ्कमित्वा सत्थुसञ्ञाय वन्दित्वा अट्ठासि। मारो आह – ‘‘अम्बट्ठ, यं ते मया ‘रूपं अनिच्चं…पे॰… विञ्ञाणं अनिच्चन्ति कथितं, तं दुक्कथितं। अनुपधारेत्वाव हि मया एवं वुत्तं। तस्मा त्वं ‘रूपं निच्चं…पे॰… विञ्ञाणं निच्च’न्ति गण्हाही’’ति। सो चिन्तेसि – ‘‘अट्ठानमेतं यं बुद्धा अनुपधारेत्वा अपच्चक्खं कत्वा किञ्चि कथेय्युं, अद्धा अयं मय्हं विच्छिन्दजननत्थं मारो आगतो’’ति। ततो नं ‘‘त्वं मारोसी’’ति आह। सो मुसावादं कातुं नासक्खि। ‘‘आम मारोस्मी’’ति पटिजानाति। ‘‘कस्मा आगतोसी’’ति? तव सद्धाचालनत्थन्ति आह। ‘‘कण्ह पापिम, त्वं ताव एको तिट्ठ, तादिसानं मारानं सतम्पि सहस्सम्पि सतसहस्सम्पि मम सद्धं चालेतुं असमत्थं, मग्गेन आगतसद्धा नाम थिरा सिलापथवियं पतिट्ठितसिनेरु विय अचला होति, किं त्वं एत्था’’ति अच्छरं पहरि। सो ठातुं असक्कोन्तो तत्थेव अन्तरधायि। एवरूपं सद्धं सन्धायेतं वुत्तं ‘‘निविट्ठा’’ति।
So kira satthu dhammadesanaṃ sutvā sotāpanno hutvā gehaṃ agamāsi. Atha māro dvattiṃsavaralakkhaṇappaṭimaṇḍitaṃ buddharūpaṃ māpetvā tassa gharadvāre ṭhatvā ‘‘satthā āgato’’ti sāsanaṃ pahiṇi. Sūrambaṭṭho cintesi ‘‘ahaṃ idāneva satthu santike dhammaṃ sutvā āgato, kiṃ nu kho bhavissatī’’ti upasaṅkamitvā satthusaññāya vanditvā aṭṭhāsi. Māro āha – ‘‘ambaṭṭha, yaṃ te mayā ‘rūpaṃ aniccaṃ…pe… viññāṇaṃ aniccanti kathitaṃ, taṃ dukkathitaṃ. Anupadhāretvāva hi mayā evaṃ vuttaṃ. Tasmā tvaṃ ‘rūpaṃ niccaṃ…pe… viññāṇaṃ nicca’nti gaṇhāhī’’ti. So cintesi – ‘‘aṭṭhānametaṃ yaṃ buddhā anupadhāretvā apaccakkhaṃ katvā kiñci katheyyuṃ, addhā ayaṃ mayhaṃ vicchindajananatthaṃ māro āgato’’ti. Tato naṃ ‘‘tvaṃ mārosī’’ti āha. So musāvādaṃ kātuṃ nāsakkhi. ‘‘Āma mārosmī’’ti paṭijānāti. ‘‘Kasmā āgatosī’’ti? Tava saddhācālanatthanti āha. ‘‘Kaṇha pāpima, tvaṃ tāva eko tiṭṭha, tādisānaṃ mārānaṃ satampi sahassampi satasahassampi mama saddhaṃ cāletuṃ asamatthaṃ, maggena āgatasaddhā nāma thirā silāpathaviyaṃ patiṭṭhitasineru viya acalā hoti, kiṃ tvaṃ etthā’’ti accharaṃ pahari. So ṭhātuṃ asakkonto tattheva antaradhāyi. Evarūpaṃ saddhaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ ‘‘niviṭṭhā’’ti.
मूलजाता पतिट्ठिताति मग्गमूलस्स सञ्जातत्ता तेन मग्गमूलेन पतिट्ठिता। दळ्हाति थिरा। असंहारियाति सुनिखातइन्दखीलो विय केनचि चालेतुं असक्कुणेय्या। तस्सेतं कल्लं वचनायाति तस्स अरियसावकस्स युत्तमेतं वत्तुं। किन्ति? ‘‘भगवतोम्हि पुत्तो ओरसो’’ति एवमादि। सो हि भगवन्तं निस्साय अरियभूमियं जातोति भगवतो पुत्तो। उरे वसित्वा मुखतो निक्खन्तधम्मघोसवसेन मग्गफलेसु पतिट्ठितत्ता ओरसो मुखतो जातो। अरियधम्मतो जातत्ता अरियधम्मेन च निम्मितत्ता धम्मजो धम्मनिम्मितो। नवलोकुत्तरधम्मदायज्जं अरहतीति धम्मदायादो। तं किस्स हेतूति यदेतं ‘‘भगवतोम्हि पुत्तो’’ति वत्वा ‘‘धम्मजो धम्मनिम्मितो’’ति वुत्तं, तं कस्माति चे? इदानिस्स अत्थं दस्सेन्तो तथागतस्स हेतन्तिआदिमाह। तत्थ ‘‘धम्मकायो इतिपी’’ति कस्मा तथागतो ‘‘धम्मकायो’’ति वुत्तो? तथागतो हि तेपिटकं बुद्धवचनं हदयेन चिन्तेत्वा वाचाय अभिनीहरि। तेनस्स कायो धम्ममयत्ता धम्मोव। इति धम्मो कायो अस्साति धम्मकायो। धम्मकायत्ता एव ब्रह्मकायो। धम्मो हि सेट्ठत्थेन ब्रह्माति वुच्चति। धम्मभूतोति धम्मसभावो। धम्मभूतत्ता एव ब्रह्मभूतो।
Mūlajātāpatiṭṭhitāti maggamūlassa sañjātattā tena maggamūlena patiṭṭhitā. Daḷhāti thirā. Asaṃhāriyāti sunikhātaindakhīlo viya kenaci cāletuṃ asakkuṇeyyā. Tassetaṃ kallaṃ vacanāyāti tassa ariyasāvakassa yuttametaṃ vattuṃ. Kinti? ‘‘Bhagavatomhi putto oraso’’ti evamādi. So hi bhagavantaṃ nissāya ariyabhūmiyaṃ jātoti bhagavato putto. Ure vasitvā mukhato nikkhantadhammaghosavasena maggaphalesu patiṭṭhitattā oraso mukhato jāto. Ariyadhammato jātattā ariyadhammena ca nimmitattā dhammajo dhammanimmito. Navalokuttaradhammadāyajjaṃ arahatīti dhammadāyādo. Taṃ kissa hetūti yadetaṃ ‘‘bhagavatomhi putto’’ti vatvā ‘‘dhammajo dhammanimmito’’ti vuttaṃ, taṃ kasmāti ce? Idānissa atthaṃ dassento tathāgatassa hetantiādimāha. Tattha ‘‘dhammakāyo itipī’’ti kasmā tathāgato ‘‘dhammakāyo’’ti vutto? Tathāgato hi tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ hadayena cintetvā vācāya abhinīhari. Tenassa kāyo dhammamayattā dhammova. Iti dhammo kāyo assāti dhammakāyo. Dhammakāyattā eva brahmakāyo. Dhammo hi seṭṭhatthena brahmāti vuccati. Dhammabhūtoti dhammasabhāvo. Dhammabhūtattā eva brahmabhūto.
११९. एत्तावता भगवा सेट्ठच्छेदकवादं दस्सेत्वा इदानि अपरेनपि नयेन सेट्ठच्छेदकवादमेव दस्सेतुं होति खो सो, वासेट्ठ, समयोतिआदिमाह। तत्थ संवट्टविवट्टकथा ब्रह्मजाले वित्थारिताव। इत्थत्तं आगच्छन्तीति इत्थभावं मनुस्सत्तं आगच्छन्ति। तेध होन्ति मनोमयाति ते इध मनुस्सलोके निब्बत्तमानापि ओपपातिका हुत्वा मनेनेव निब्बत्ताति मनोमया। ब्रह्मलोके विय इधापि नेसं पीतियेव आहारकिच्चं साधेतीति पीतिभक्खा। एतेनेव नयेन सयंपभादीनिपि वेदितब्बानीति।
119. Ettāvatā bhagavā seṭṭhacchedakavādaṃ dassetvā idāni aparenapi nayena seṭṭhacchedakavādameva dassetuṃ hoti kho so, vāseṭṭha, samayotiādimāha. Tattha saṃvaṭṭavivaṭṭakathā brahmajāle vitthāritāva. Itthattaṃ āgacchantīti itthabhāvaṃ manussattaṃ āgacchanti. Tedha honti manomayāti te idha manussaloke nibbattamānāpi opapātikā hutvā maneneva nibbattāti manomayā. Brahmaloke viya idhāpi nesaṃ pītiyeva āhārakiccaṃ sādhetīti pītibhakkhā. Eteneva nayena sayaṃpabhādīnipi veditabbānīti.
रसपथविपातुभाववण्णना
Rasapathavipātubhāvavaṇṇanā
१२०. एकोदकीभूतन्ति सब्बं चक्कवाळं एकोदकमेव भूतं। अन्धकारोति तमो। अन्धकारतिमिसाति चक्खुविञ्ञाणुप्पत्तिनिवारणेन अन्धभावकरणं बहलतमं। समतनीति पतिट्ठहि समन्ततो पत्थरि। पयसो तत्तस्साति तत्तस्स खीरस्स। वण्णसम्पन्नाति वण्णेन सम्पन्ना। कणिकारपुप्फसदिसो हिस्सा वण्णो अहोसि। गन्धसम्पन्नाति गन्धेन सम्पन्ना दिब्बगन्धं वायति। रससम्पन्नाति रसेन सम्पन्ना पक्खित्तदिब्बोजा विय होति। खुद्दमधुन्ति खुद्दकमक्खिकाहि कतमधुं। अनेळकन्ति निद्दोसं मक्खिकण्डकविरहितं। लोलजातिकोति लोलसभावो। अतीतानन्तरेपि कप्पे लोलोयेव। अम्भोति अच्छरियजातो आह। किमेविदं भविस्सतीति वण्णोपिस्सा मनापो गन्धोपि, रसो पनस्सा कीदिसो भविस्सतीति अत्थो। यो तत्थ उप्पन्नलोभो, सो रसपथविं अङ्गुलिया सायि, अङ्गुलिया गहेत्वा जिव्हग्गे ठपेसि।
120.Ekodakībhūtanti sabbaṃ cakkavāḷaṃ ekodakameva bhūtaṃ. Andhakāroti tamo. Andhakāratimisāti cakkhuviññāṇuppattinivāraṇena andhabhāvakaraṇaṃ bahalatamaṃ. Samatanīti patiṭṭhahi samantato patthari. Payasotattassāti tattassa khīrassa. Vaṇṇasampannāti vaṇṇena sampannā. Kaṇikārapupphasadiso hissā vaṇṇo ahosi. Gandhasampannāti gandhena sampannā dibbagandhaṃ vāyati. Rasasampannāti rasena sampannā pakkhittadibbojā viya hoti. Khuddamadhunti khuddakamakkhikāhi katamadhuṃ. Aneḷakanti niddosaṃ makkhikaṇḍakavirahitaṃ. Lolajātikoti lolasabhāvo. Atītānantarepi kappe loloyeva. Ambhoti acchariyajāto āha. Kimevidaṃ bhavissatīti vaṇṇopissā manāpo gandhopi, raso panassā kīdiso bhavissatīti attho. Yo tattha uppannalobho, so rasapathaviṃ aṅguliyā sāyi, aṅguliyā gahetvā jivhagge ṭhapesi.
अच्छादेसीति जिव्हग्गे ठपितमत्ता सत्त रसहरणीसहस्सानि फरित्वा मनापा हुत्वा तिट्ठति। तण्हा चस्स ओक्कमीति तत्थ चस्स तण्हा उप्पज्जि।
Acchādesīti jivhagge ṭhapitamattā satta rasaharaṇīsahassāni pharitvā manāpā hutvā tiṭṭhati. Taṇhā cassa okkamīti tattha cassa taṇhā uppajji.
चन्दिमसूरियादिपातुभाववण्णना
Candimasūriyādipātubhāvavaṇṇanā
१२१. आलुप्पकारकं उपक्कमिंसु परिभुञ्जितुन्ति आलोपं कत्वा पिण्डे पिण्डे छिन्दित्वा परिभुञ्जितुं आरभिंसु। चन्दिमसूरियाति चन्दिमा च सूरियो च। पातुरहेसुन्ति पातुभविंसु।
121.Āluppakārakaṃ upakkamiṃsu paribhuñjitunti ālopaṃ katvā piṇḍe piṇḍe chinditvā paribhuñjituṃ ārabhiṃsu. Candimasūriyāti candimā ca sūriyo ca. Pāturahesunti pātubhaviṃsu.
को पन तेसं पठमं पातुभवि, को कस्मिं वसति, कस्स किं पमाणं, को उपरि, को सीघं गच्छति, कति नेसं वीथियो, कथं चरन्ति, कित्तके ठाने आलोकं करोन्तीति? उभो एकतो पातुभवन्ति। सूरियो पठमतरं पञ्ञायति। तेसञ्हि सत्तानं सयंपभाय अन्तरहिताय अन्धकारो अहोसि। ते भीततसिता ‘‘भद्दकं वतस्स सचे आलोको पातुभवेय्या’’ति चिन्तयिंसु। ततो महाजनस्स सूरभावं जनयमानं सूरियमण्डलं उट्ठहि। तेनेवस्स सूरियोति नामं अहोसि। तस्मिं दिवसं आलोकं कत्वा अत्थङ्गते पुन अन्धकारो अहोसि। ते ‘‘भद्दकं वतस्स सचे अञ्ञो आलोको उप्पज्जेय्या’’ति चिन्तयिंसु। अथ नेसं छन्दं ञत्वाव चन्दमण्डलं उट्ठहि। तेनेवस्स चन्दोति नामं अहोसि।
Ko pana tesaṃ paṭhamaṃ pātubhavi, ko kasmiṃ vasati, kassa kiṃ pamāṇaṃ, ko upari, ko sīghaṃ gacchati, kati nesaṃ vīthiyo, kathaṃ caranti, kittake ṭhāne ālokaṃ karontīti? Ubho ekato pātubhavanti. Sūriyo paṭhamataraṃ paññāyati. Tesañhi sattānaṃ sayaṃpabhāya antarahitāya andhakāro ahosi. Te bhītatasitā ‘‘bhaddakaṃ vatassa sace āloko pātubhaveyyā’’ti cintayiṃsu. Tato mahājanassa sūrabhāvaṃ janayamānaṃ sūriyamaṇḍalaṃ uṭṭhahi. Tenevassa sūriyoti nāmaṃ ahosi. Tasmiṃ divasaṃ ālokaṃ katvā atthaṅgate puna andhakāro ahosi. Te ‘‘bhaddakaṃ vatassa sace añño āloko uppajjeyyā’’ti cintayiṃsu. Atha nesaṃ chandaṃ ñatvāva candamaṇḍalaṃ uṭṭhahi. Tenevassa candoti nāmaṃ ahosi.
तेसु चन्दो अन्तोमणिविमाने वसति। तं बहि रजतेन परिक्खित्तं । उभयम्पि सीतलमेव अहोसि। सूरियो अन्तोकनकविमाने वसति। तं बाहिरं फलिकपरिक्खित्तं होति। उभयम्पि उण्हमेव।
Tesu cando antomaṇivimāne vasati. Taṃ bahi rajatena parikkhittaṃ . Ubhayampi sītalameva ahosi. Sūriyo antokanakavimāne vasati. Taṃ bāhiraṃ phalikaparikkhittaṃ hoti. Ubhayampi uṇhameva.
पमाणतो चन्दो उजुकं एकूनपञ्ञासयोजनो। परिमण्डलतो तीहि योजनेहि ऊनदियड्ढसतयोजनो। सूरियो उजुकं पञ्ञासयोजनो, परिमण्डलतो दियड्ढसतयोजनो।
Pamāṇato cando ujukaṃ ekūnapaññāsayojano. Parimaṇḍalato tīhi yojanehi ūnadiyaḍḍhasatayojano. Sūriyo ujukaṃ paññāsayojano, parimaṇḍalato diyaḍḍhasatayojano.
चन्दो हेट्ठा, सूरियो उपरि, अन्तरा नेसं योजनं होति। चन्दस्स हेट्ठिमन्ततो सूरियस्स उपरिमन्ततो योजनसतं होति।
Cando heṭṭhā, sūriyo upari, antarā nesaṃ yojanaṃ hoti. Candassa heṭṭhimantato sūriyassa uparimantato yojanasataṃ hoti.
चन्दो उजुकं सणिकं गच्छति, तिरियं सीघं। द्वीसु पस्सेसु नक्खत्ततारका गच्छन्ति। चन्दो धेनु विय वच्छं तं तं नक्खत्तं उपसङ्कमति। नक्खत्तानि पन अत्तनो ठानं न विजहन्ति। सूरियस्स उजुकं गमनं सीघं, तिरियं गमनं दन्धं। सो काळपक्खउपोसथतो पाटिपददिवसे योजनानं सतसहस्सं चन्दमण्डलं ओहाय गच्छति। अथ चन्दो लेखा विय पञ्ञायति। पक्खस्स दुतियाय सतसहस्सन्ति एवं याव उपोसथदिवसा सतसहस्सं सतसहस्सं ओहाय गच्छति। अथ चन्दो अनुक्कमेन वड्ढित्वा उपोसथदिवसे परिपुण्णो होति। पुन पाटिपददिवसे योजनानं सतसहस्सं धावित्वा गण्हाति। दुतियाय सतसहस्सन्ति एवं याव उपोसथदिवसा सतसहस्सं सतसहस्सं धावित्वा गण्हाति। अथ चन्दो अनुक्कमेन हायित्वा उपोसथदिवसे सब्बसो न पञ्ञायति। चन्दं हेट्ठा कत्वा सूरियो उपरि होति। महतिया पातिया खुद्दकभाजनं विय चन्दमण्डलं पिधीयति। मज्झन्हिके गेहच्छाया विय चन्दस्स छाया न पञ्ञायति। सो छायाय अपञ्ञायमानाय दूरे ठितानं दिवा पदीपो विय सयम्पि न पञ्ञायति।
Cando ujukaṃ saṇikaṃ gacchati, tiriyaṃ sīghaṃ. Dvīsu passesu nakkhattatārakā gacchanti. Cando dhenu viya vacchaṃ taṃ taṃ nakkhattaṃ upasaṅkamati. Nakkhattāni pana attano ṭhānaṃ na vijahanti. Sūriyassa ujukaṃ gamanaṃ sīghaṃ, tiriyaṃ gamanaṃ dandhaṃ. So kāḷapakkhauposathato pāṭipadadivase yojanānaṃ satasahassaṃ candamaṇḍalaṃ ohāya gacchati. Atha cando lekhā viya paññāyati. Pakkhassa dutiyāya satasahassanti evaṃ yāva uposathadivasā satasahassaṃ satasahassaṃ ohāya gacchati. Atha cando anukkamena vaḍḍhitvā uposathadivase paripuṇṇo hoti. Puna pāṭipadadivase yojanānaṃ satasahassaṃ dhāvitvā gaṇhāti. Dutiyāya satasahassanti evaṃ yāva uposathadivasā satasahassaṃ satasahassaṃ dhāvitvā gaṇhāti. Atha cando anukkamena hāyitvā uposathadivase sabbaso na paññāyati. Candaṃ heṭṭhā katvā sūriyo upari hoti. Mahatiyā pātiyā khuddakabhājanaṃ viya candamaṇḍalaṃ pidhīyati. Majjhanhike gehacchāyā viya candassa chāyā na paññāyati. So chāyāya apaññāyamānāya dūre ṭhitānaṃ divā padīpo viya sayampi na paññāyati.
कति नेसं वीथियोति एत्थ पन अजवीथि, नागवीथि, गोवीथीति तिस्सो वीथियो होन्ति। तत्थ अजानं उदकं पटिकूलं होति, हत्थिनागानं मनापं। गुन्नं सीतुण्हसमताय फासु होति। तस्मा यं कालं चन्दिमसूरिया अजवीथिं आरुहन्ति, तदा देवो एकबिन्दुम्पि न वस्सति। यदा नागवीथिं आरोहन्ति, तदा भिन्नं विय नभं पग्घरति। यदा गोवीथिं आरोहन्ति, तदा उतुसमता सम्पज्जति। चन्दिमसूरिया छमासे सिनेरुतो बहि निक्खमन्ति, छमासे अन्तो विचरन्ति। ते हि आसाळ्हमासे सिनेरुसमीपेन विचरन्ति। ततो परे द्वे मासे निक्खमित्वा बहि विचरन्ता पठमकत्तिकमासे मज्झेन गच्छन्ति। ततो चक्कवाळाभिमुखा गन्त्वा तयो मासे चक्कवाळसमीपेन चरित्वा पुन निक्खमित्वा चित्रमासे मज्झेन गन्त्वा ततो द्वे मासे सिनेरुभिमुखा पक्खन्दित्वा पुन आसाळ्हे सिनेरुसमीपेन चरन्ति।
Kati nesaṃ vīthiyoti ettha pana ajavīthi, nāgavīthi, govīthīti tisso vīthiyo honti. Tattha ajānaṃ udakaṃ paṭikūlaṃ hoti, hatthināgānaṃ manāpaṃ. Gunnaṃ sītuṇhasamatāya phāsu hoti. Tasmā yaṃ kālaṃ candimasūriyā ajavīthiṃ āruhanti, tadā devo ekabindumpi na vassati. Yadā nāgavīthiṃ ārohanti, tadā bhinnaṃ viya nabhaṃ paggharati. Yadā govīthiṃ ārohanti, tadā utusamatā sampajjati. Candimasūriyā chamāse sineruto bahi nikkhamanti, chamāse anto vicaranti. Te hi āsāḷhamāse sinerusamīpena vicaranti. Tato pare dve māse nikkhamitvā bahi vicarantā paṭhamakattikamāse majjhena gacchanti. Tato cakkavāḷābhimukhā gantvā tayo māse cakkavāḷasamīpena caritvā puna nikkhamitvā citramāse majjhena gantvā tato dve māse sinerubhimukhā pakkhanditvā puna āsāḷhe sinerusamīpena caranti.
कित्तके ठाने आलोकं करोन्तीति? एकप्पहारेन तीसु दीपेसु आलोकं करोन्ति। कथं? इमस्मिञ्हि दीपे सूरियुग्गमनकालो पुब्बविदेहे मज्झन्हिको होति, उत्तरकुरूसु अत्थङ्गमनकालो, अपरगोयाने मज्झिमयामो। पुब्बविदेहम्हि उग्गमनकालो उत्तरकुरूसु मज्झन्हिको, अपरगोयाने अत्थङ्गमनकालो, इध मज्झिमयामो। उत्तरकुरूसु उग्गमनकालो अपरगोयाने मज्झन्हिको, इध अत्थङ्गमनकालो, पुब्बविदेहे मज्झिमयामो। अपरगोयानदीपे उग्गमनकालो इध मज्झन्हिको, पुब्बविदेहे अत्थङ्गमनकालो, उत्तरकुरूसु मज्झिमयामोति।
Kittake ṭhāne ālokaṃ karontīti? Ekappahārena tīsu dīpesu ālokaṃ karonti. Kathaṃ? Imasmiñhi dīpe sūriyuggamanakālo pubbavidehe majjhanhiko hoti, uttarakurūsu atthaṅgamanakālo, aparagoyāne majjhimayāmo. Pubbavidehamhi uggamanakālo uttarakurūsu majjhanhiko, aparagoyāne atthaṅgamanakālo, idha majjhimayāmo. Uttarakurūsu uggamanakālo aparagoyāne majjhanhiko, idha atthaṅgamanakālo, pubbavidehe majjhimayāmo. Aparagoyānadīpe uggamanakālo idha majjhanhiko, pubbavidehe atthaṅgamanakālo, uttarakurūsu majjhimayāmoti.
नक्खत्तानि तारकरूपानीति कत्तिकादिनक्खत्तानि चेव सेसतारकरूपानि च चन्दिमसूरियेहि सद्धिंयेव पातुरहेसुं। रत्तिन्दिवाति ततो सूरियत्थङ्गमनतो याव अरुणुग्गमना रत्ति, अरुणुग्गमनतो याव सूरियत्थङ्गमना दिवाति एवं रत्तिन्दिवा पञ्ञायिंसु। अथ पञ्चदस रत्तियो अड्ढमासो, द्वे अड्ढमासा मासोति एवं मासड्ढमासा पञ्ञायिंसु। अथ चत्तारो मासा उतु, तयो उतू संवच्छरोति एवं उतुसंवच्छरा पञ्ञायिंसु।
Nakkhattānitārakarūpānīti kattikādinakkhattāni ceva sesatārakarūpāni ca candimasūriyehi saddhiṃyeva pāturahesuṃ. Rattindivāti tato sūriyatthaṅgamanato yāva aruṇuggamanā ratti, aruṇuggamanato yāva sūriyatthaṅgamanā divāti evaṃ rattindivā paññāyiṃsu. Atha pañcadasa rattiyo aḍḍhamāso, dve aḍḍhamāsā māsoti evaṃ māsaḍḍhamāsā paññāyiṃsu. Atha cattāro māsā utu, tayo utū saṃvaccharoti evaṃ utusaṃvaccharā paññāyiṃsu.
१२२. वण्णवेवण्णता चाति वण्णस्स विवण्णभावो। तेसं वण्णातिमानपच्चयाति तेसं वण्णं आरब्भ उप्पन्नअतिमानपच्चया। मानातिमानजातिकानन्ति पुनप्पुनं उप्पज्जमानातिमानसभावानं। रसाय पथवियाति सम्पन्नरसत्ता रसाति लद्धनामाय पथविया। अनुत्थुनिंसूति अनुभासिंसु। अहो रसन्ति अहो अम्हाकं मधुररसं अन्तरहितं। अग्गञ्ञं अक्खरन्ति लोकुप्पत्तिवंसकथं। अनुसरन्तीति अनुगच्छन्ति।
122.Vaṇṇavevaṇṇatā cāti vaṇṇassa vivaṇṇabhāvo. Tesaṃ vaṇṇātimānapaccayāti tesaṃ vaṇṇaṃ ārabbha uppannaatimānapaccayā. Mānātimānajātikānanti punappunaṃ uppajjamānātimānasabhāvānaṃ. Rasāya pathaviyāti sampannarasattā rasāti laddhanāmāya pathaviyā. Anutthuniṃsūti anubhāsiṃsu. Aho rasanti aho amhākaṃ madhurarasaṃ antarahitaṃ. Aggaññaṃ akkharanti lokuppattivaṃsakathaṃ. Anusarantīti anugacchanti.
भूमिपप्पटकपातुभावादिवण्णना
Bhūmipappaṭakapātubhāvādivaṇṇanā
१२३. एवमेव पातुरहोसीति एदिसो हुत्वा उट्ठहि, अन्तोवापियं उदके छिन्ने सुक्खकललपटलं विय च उट्ठहि।
123.Evameva pāturahosīti ediso hutvā uṭṭhahi, antovāpiyaṃ udake chinne sukkhakalalapaṭalaṃ viya ca uṭṭhahi.
१२४. पदालताति एका मधुररसा भद्दालता। कलम्बुकाति नाळिका। अहु वत नोति मधुररसा वत नो पदालता अहोसि। अहायि वत नोति सा नो एतरहि अन्तरहिताति।
124.Padālatāti ekā madhurarasā bhaddālatā. Kalambukāti nāḷikā. Ahu vata noti madhurarasā vata no padālatā ahosi. Ahāyi vata noti sā no etarahi antarahitāti.
१२५. अकट्ठपाकोति अकट्ठेयेव भूमिभागे उप्पन्नो। अकणोति निक्कुण्डको। अथुसोति नित्थुसो। सुगन्धोति दिब्बगन्धं वायति। तण्डुलप्फलोति सुपरिसुद्धं पण्डरं तण्डुलमेव फलति। पक्कं पटिविरूळ्हन्ति सायं गहितट्ठानं पातो पक्कं होति, पुन विरूळ्हं पटिपाकतिकमेव गहितट्ठानं न पञ्ञायति। नापदानं पञ्ञायतीति अलायितं हुत्वा अनूनमेव पञ्ञायति।
125.Akaṭṭhapākoti akaṭṭheyeva bhūmibhāge uppanno. Akaṇoti nikkuṇḍako. Athusoti nitthuso. Sugandhoti dibbagandhaṃ vāyati. Taṇḍulapphaloti suparisuddhaṃ paṇḍaraṃ taṇḍulameva phalati. Pakkaṃ paṭivirūḷhanti sāyaṃ gahitaṭṭhānaṃ pāto pakkaṃ hoti, puna virūḷhaṃ paṭipākatikameva gahitaṭṭhānaṃ na paññāyati. Nāpadānaṃ paññāyatīti alāyitaṃ hutvā anūnameva paññāyati.
इत्थिपुरिसलिङ्गादिपातुभाववण्णना
Itthipurisaliṅgādipātubhāvavaṇṇanā
१२६. इत्थिया चाति या पुब्बे मनुस्सकाले इत्थी, तस्स इत्थिलिङ्गं पातुभवति, पुब्बे पुरिसस्स पुरिसलिङ्गं। मातुगामो नाम हि पुरिसत्तभावं लभन्तो अनुपुब्बेन पुरिसत्तपच्चये धम्मे पूरेत्वा लभति। पुरिसो इत्थत्तभावं लभन्तो कामेसुमिच्छाचारं निस्साय लभति। तदा पन पकतिया मातुगामस्स इत्थिलिङ्गं, पुरिसस्स पुरिसलिङ्गं पातुरहोसि। उपनिज्झायतन्ति उपनिज्झायन्तानं ओलोकेन्तानं। परिळाहोति रागपरिळाहो। सेट्ठिन्ति छारिकं। निब्बुय्हमानायाति निय्यमानाय।
126.Itthiyā cāti yā pubbe manussakāle itthī, tassa itthiliṅgaṃ pātubhavati, pubbe purisassa purisaliṅgaṃ. Mātugāmo nāma hi purisattabhāvaṃ labhanto anupubbena purisattapaccaye dhamme pūretvā labhati. Puriso itthattabhāvaṃ labhanto kāmesumicchācāraṃ nissāya labhati. Tadā pana pakatiyā mātugāmassa itthiliṅgaṃ, purisassa purisaliṅgaṃ pāturahosi. Upanijjhāyatanti upanijjhāyantānaṃ olokentānaṃ. Pariḷāhoti rāgapariḷāho. Seṭṭhinti chārikaṃ. Nibbuyhamānāyāti niyyamānāya.
१२७. अधम्मसम्मतन्ति तं पंसुखिपनादि अधम्मोति सम्मतं। तदेतरहि धम्मसम्मतन्ति तं इदानि धम्मोति सम्मतं, धम्मोति तं गहेत्वा विचरन्ति। तथा हि एकच्चेसु जानपदेसु कलहं कुरुमाना इत्थियो ‘‘त्वं कस्मा कथेसि? या गोमयपिण्डमत्तम्पि नालत्था’’ति वदन्ति। पातब्यतन्ति सेवितब्बतं। सन्निधिकारकन्ति सन्निधिं कत्वा। अपदानं पञ्ञायित्थाति छिन्नट्ठानं ऊनमेव हुत्वा पञ्ञायित्थ। सण्डसण्डाति एकेकस्मिं ठाने कलापबन्धा विय गुम्बगुम्बा हुत्वा।
127.Adhammasammatanti taṃ paṃsukhipanādi adhammoti sammataṃ. Tadetarahi dhammasammatanti taṃ idāni dhammoti sammataṃ, dhammoti taṃ gahetvā vicaranti. Tathā hi ekaccesu jānapadesu kalahaṃ kurumānā itthiyo ‘‘tvaṃ kasmā kathesi? Yā gomayapiṇḍamattampi nālatthā’’ti vadanti. Pātabyatanti sevitabbataṃ. Sannidhikārakanti sannidhiṃ katvā. Apadānaṃ paññāyitthāti chinnaṭṭhānaṃ ūnameva hutvā paññāyittha. Saṇḍasaṇḍāti ekekasmiṃ ṭhāne kalāpabandhā viya gumbagumbā hutvā.
१२८. मरियादं ठपेय्यामाति सीमं ठपेय्याम। यत्र हि नामाति यो हि नाम। पाणिना पहरिंसूति तयो वारे वचनं अगण्हन्तं पाणिना पहरिंसु। तदग्गे खोति तं अग्गं कत्वा।
128.Mariyādaṃṭhapeyyāmāti sīmaṃ ṭhapeyyāma. Yatra hi nāmāti yo hi nāma. Pāṇinā pahariṃsūti tayo vāre vacanaṃ agaṇhantaṃ pāṇinā pahariṃsu. Tadagge khoti taṃ aggaṃ katvā.
महासम्मतराजवण्णना
Mahāsammatarājavaṇṇanā
१३०. खीयितब्बं खीयेय्याति पकासेतब्बं पकासेय्य खिपितब्बं खिपेय्य, हारेतब्बं हारेय्याति वुत्तं होति। यो नेसं सत्तोति यो तेसं सत्तो। को पन सोति? अम्हाकं बोधिसत्तो। सालीनं भागं अनुपदस्सामाति मयं एकेकस्स खेत्ततो अम्बणम्बणं आहरित्वा तुय्हं सालिभागं दस्साम, तया किञ्चि कम्मं न कातब्बं, त्वं अम्हाकं जेट्ठकट्ठाने तिट्ठाति।
130.Khīyitabbaṃ khīyeyyāti pakāsetabbaṃ pakāseyya khipitabbaṃ khipeyya, hāretabbaṃ hāreyyāti vuttaṃ hoti. Yo nesaṃ sattoti yo tesaṃ satto. Ko pana soti? Amhākaṃ bodhisatto. Sālīnaṃ bhāgaṃ anupadassāmāti mayaṃ ekekassa khettato ambaṇambaṇaṃ āharitvā tuyhaṃ sālibhāgaṃ dassāma, tayā kiñci kammaṃ na kātabbaṃ, tvaṃ amhākaṃ jeṭṭhakaṭṭhāne tiṭṭhāti.
१३१. अक्खरं उपनिब्बत्तन्ति सङ्खा समञ्ञा पञ्ञत्ति वोहारो उप्पन्नो। खत्तियो खत्तियोत्वेव दुतियं अक्खरन्ति न केवलं अक्खरमेव, ते पनस्स खेत्तसामिनो तीहि सङ्खेहि अभिसेकम्पि अकंसु। रञ्जेतीति सुखेति पिनेति। अग्गञ्ञेनाति अग्गन्ति ञातेन, अग्गे वा ञातेन लोकुप्पत्तिसमये उप्पन्नेन अभिनिब्बत्ति अहोसीति।
131.Akkharaṃ upanibbattanti saṅkhā samaññā paññatti vohāro uppanno. Khattiyo khattiyotveva dutiyaṃ akkharanti na kevalaṃ akkharameva, te panassa khettasāmino tīhi saṅkhehi abhisekampi akaṃsu. Rañjetīti sukheti pineti. Aggaññenāti agganti ñātena, agge vā ñātena lokuppattisamaye uppannena abhinibbatti ahosīti.
ब्राह्मणमण्डलादिवण्णना
Brāhmaṇamaṇḍalādivaṇṇanā
१३२. वीतङ्गारा वीतधूमाति पचित्वा खादितब्बाभावतो विगतधूमङ्गारा। पन्नमुसलाति कोट्टेत्वा पचितब्बाभावतो पतितमुसला। घासमेसमानाति भिक्खाचरियवसेन यागुभत्तं परियेसन्ता। तमेनं मनुस्सा दिस्वाति ते एते मनुस्सा पस्सित्वा। अनभिसम्भुणमानाति असहमाना असक्कोन्ता। गन्थे करोन्ताति तयो वेदे अभिसङ्खरोन्ता चेव वाचेन्ता च। अच्छन्तीति वसन्ति, ‘‘अच्छेन्ती’’तिपि पाठो। एसेवत्थो। हीनसम्मतन्ति ‘‘मन्ते धारेन्ति मन्ते वाचेन्ती’’ति खो, वासेट्ठ, इदं तेन समयेन हीनसम्मतं। तदेतरहि सेट्ठसम्मतन्ति तं इदानि ‘‘एत्तके मन्ते धारेन्ति एत्तके मन्ते वाचेन्ती’’ति सेट्ठसम्मतं जातं। ब्राह्मणमण्डलस्साति ब्राह्मणगणस्स।
132.Vītaṅgārāvītadhūmāti pacitvā khāditabbābhāvato vigatadhūmaṅgārā. Pannamusalāti koṭṭetvā pacitabbābhāvato patitamusalā. Ghāsamesamānāti bhikkhācariyavasena yāgubhattaṃ pariyesantā. Tamenaṃ manussā disvāti te ete manussā passitvā. Anabhisambhuṇamānāti asahamānā asakkontā. Ganthe karontāti tayo vede abhisaṅkharontā ceva vācentā ca. Acchantīti vasanti, ‘‘acchentī’’tipi pāṭho. Esevattho. Hīnasammatanti ‘‘mante dhārenti mante vācentī’’ti kho, vāseṭṭha, idaṃ tena samayena hīnasammataṃ. Tadetarahi seṭṭhasammatanti taṃ idāni ‘‘ettake mante dhārenti ettake mante vācentī’’ti seṭṭhasammataṃ jātaṃ. Brāhmaṇamaṇḍalassāti brāhmaṇagaṇassa.
१३३. मेथुनं धम्मं समादायाति मेथुनधम्मं समादियित्वा। विसुकम्मन्ते पयोजेसुन्ति गोरक्ख वाणिजकम्मादिके विस्सुते उग्गते कम्मन्ते पयोजेसुं।
133.Methunaṃ dhammaṃ samādāyāti methunadhammaṃ samādiyitvā. Visukammantepayojesunti gorakkha vāṇijakammādike vissute uggate kammante payojesuṃ.
१३४. सुद्दा सुद्दाति तेन लुद्दाचारकम्मखुद्दाचारकम्मुना सुद्दं सुद्दं लहुं लहुं कुच्छितं गच्छन्ति, विनस्सन्तीति अत्थो। अहु खोति होति खो।
134.Suddā suddāti tena luddācārakammakhuddācārakammunā suddaṃ suddaṃ lahuṃ lahuṃ kucchitaṃ gacchanti, vinassantīti attho. Ahu khoti hoti kho.
१३५. सकं धम्मं गरहमानोति न सेतच्छत्तं उस्सापनमत्तेन सुज्झितुं सक्काति एवं अत्तनो खत्तियधम्मं निन्दमानो। एस नयो सब्बत्थ। ‘‘इमेहि खो, वासेट्ठ, चतूहि मण्डलेही’’ति इमिना इमं दस्सेति ‘‘समणमण्डलं नाम विसुं नत्थि, यस्मा पन न सक्का जातिया सुज्झितुं, अत्तनो अत्तनो सम्मापटिपत्तिया विसुद्धि होति। तस्मा इमेहि चतूहि मण्डलेहि समणमण्डलस्स अभिनिब्बत्ति होति। इमानि मण्डलानि समणमण्डलं अनुवत्तन्ति, अनुवत्तन्तानि च धम्मेनेव अनुवत्तन्ति, नो अधम्मेन। समणमण्डलञ्हि आगम्म सम्मापटिपत्तिं पूरेत्वा सुद्धिं पापुणन्ती’’ति।
135.Sakaṃdhammaṃ garahamānoti na setacchattaṃ ussāpanamattena sujjhituṃ sakkāti evaṃ attano khattiyadhammaṃ nindamāno. Esa nayo sabbattha. ‘‘Imehi kho, vāseṭṭha, catūhi maṇḍalehī’’ti iminā imaṃ dasseti ‘‘samaṇamaṇḍalaṃ nāma visuṃ natthi, yasmā pana na sakkā jātiyā sujjhituṃ, attano attano sammāpaṭipattiyā visuddhi hoti. Tasmā imehi catūhi maṇḍalehi samaṇamaṇḍalassa abhinibbatti hoti. Imāni maṇḍalāni samaṇamaṇḍalaṃ anuvattanti, anuvattantāni ca dhammeneva anuvattanti, no adhammena. Samaṇamaṇḍalañhi āgamma sammāpaṭipattiṃ pūretvā suddhiṃ pāpuṇantī’’ti.
दुच्चरितादिकथावण्णना
Duccaritādikathāvaṇṇanā
१३६. इदानि यथाजातिया न सक्का सुज्झितुं, सम्मापटिपत्तियाव सुज्झन्ति, तमत्थं पाकटं करोन्तो खत्तियोपि खो, वासेट्ठाति देसनं आरभि। तत्थ मिच्छादिट्ठिकम्मसमादानहेतूति मिच्छादिट्ठिवसेन समादिन्नकम्महेतु, मिच्छादिट्ठिकम्मस्स वा समादानहेतु।
136. Idāni yathājātiyā na sakkā sujjhituṃ, sammāpaṭipattiyāva sujjhanti, tamatthaṃ pākaṭaṃ karonto khattiyopi kho, vāseṭṭhāti desanaṃ ārabhi. Tattha micchādiṭṭhikammasamādānahetūti micchādiṭṭhivasena samādinnakammahetu, micchādiṭṭhikammassa vā samādānahetu.
१३७. द्वयकारीति कालेन कुसलं करोति, कालेन अकुसलन्ति एवं उभयकारी। सुखदुक्खप्पटिसंवेदी होतीति एकक्खणे उभयविपाकदानट्ठानं नाम नत्थि। येन पन अकुसलं बहुं कतं होति, कुसलं मन्दं, सो तं कुसलं निस्साय खत्तियकुले वा ब्राह्मणकुले वा निब्बत्तति। अथ नं अकुसलकम्मं काणम्पि करोति खुज्जम्पि पीठसप्पिम्पि। सो रज्जस्स वा अनरहो होति, अभिसित्तकाले वा एवंभूतो भोगे परिभुञ्जितुं न सक्कोति। अपरस्स मरणकाले द्वे बलवमल्ला विय ते द्वेपि कुसलाकुसलकम्मानि उपट्ठहन्ति। तेसु अकुसलं बलवतरं होति, तं कुसलं पटिबाहित्वा तिरच्छानयोनियं निब्बत्तापेति। कुसलकम्मम्पि पवत्तिवेदनीयं होति। तमेनं मङ्गलहत्थिं वा करोन्ति मङ्गलअस्सं वा मङ्गलउसभं वा। सो सम्पत्तिं अनुभवति । इदं सन्धाय वुत्तं ‘‘सुखदुक्खप्पटिसंवेदी होती’’ति।
137.Dvayakārīti kālena kusalaṃ karoti, kālena akusalanti evaṃ ubhayakārī. Sukhadukkhappaṭisaṃvedī hotīti ekakkhaṇe ubhayavipākadānaṭṭhānaṃ nāma natthi. Yena pana akusalaṃ bahuṃ kataṃ hoti, kusalaṃ mandaṃ, so taṃ kusalaṃ nissāya khattiyakule vā brāhmaṇakule vā nibbattati. Atha naṃ akusalakammaṃ kāṇampi karoti khujjampi pīṭhasappimpi. So rajjassa vā anaraho hoti, abhisittakāle vā evaṃbhūto bhoge paribhuñjituṃ na sakkoti. Aparassa maraṇakāle dve balavamallā viya te dvepi kusalākusalakammāni upaṭṭhahanti. Tesu akusalaṃ balavataraṃ hoti, taṃ kusalaṃ paṭibāhitvā tiracchānayoniyaṃ nibbattāpeti. Kusalakammampi pavattivedanīyaṃ hoti. Tamenaṃ maṅgalahatthiṃ vā karonti maṅgalaassaṃ vā maṅgalausabhaṃ vā. So sampattiṃ anubhavati . Idaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘sukhadukkhappaṭisaṃvedī hotī’’ti.
बोधिपक्खियभावनावण्णना
Bodhipakkhiyabhāvanāvaṇṇanā
१३८. सत्तन्नं बोधिपक्खियानन्ति ‘‘चत्तारो सतिपट्ठाना’’ति आदिकोट्ठासवसेन सत्तन्नं, पटिपाटिया पन सत्ततिंसाय बोधिपक्खियानं धम्मानं । भावनमन्वायाति भावनं अनुगन्त्वा, पटिपज्जित्वाति अत्थो। परिनिब्बायतीति किलेसपरिनिब्बानेन परिनिब्बायति। इति भगवा चत्तारो वण्णे दस्सेत्वा विनिवत्तेत्वा पटिविद्धचतुसच्चं खीणासवमेव देवमनुस्सेसु सेट्ठं कत्वा दस्सेसि।
138.Sattannaṃ bodhipakkhiyānanti ‘‘cattāro satipaṭṭhānā’’ti ādikoṭṭhāsavasena sattannaṃ, paṭipāṭiyā pana sattatiṃsāya bodhipakkhiyānaṃ dhammānaṃ . Bhāvanamanvāyāti bhāvanaṃ anugantvā, paṭipajjitvāti attho. Parinibbāyatīti kilesaparinibbānena parinibbāyati. Iti bhagavā cattāro vaṇṇe dassetvā vinivattetvā paṭividdhacatusaccaṃ khīṇāsavameva devamanussesu seṭṭhaṃ katvā dassesi.
१४०. इदानि तमेवत्थं लोकसम्मतस्स ब्रह्मुनोपि वचनदस्सनानुसारेन दळ्हं कत्वा दस्सेन्तो इमेसञ्हि वासेट्ठ चतुन्नं वण्णानन्तिआदिमाह। ‘‘ब्रह्मुनापेसा’’तिआदि अम्बट्ठसुत्ते वित्थारितं। इति भगवा एत्तकेन इमिना कथामग्गेन सेट्ठच्छेदकवादमेव दस्सेत्वा सुत्तन्तं विनिवत्तेत्वा अरहत्तनिकूटेन देसनं निट्ठापेसि। अत्तमना वासेट्ठभारद्वाजाति वासेट्ठभारद्वाज सामणेरापि हि सकमना तुट्ठमना ‘‘साधु, साधू’’ति भगवतो भासितं अभिनन्दिंसु। इदमेव सुत्तन्तं आवज्जन्ता अनुमज्जन्ता सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणिंसूति।
140. Idāni tamevatthaṃ lokasammatassa brahmunopi vacanadassanānusārena daḷhaṃ katvā dassento imesañhi vāseṭṭha catunnaṃ vaṇṇānantiādimāha. ‘‘Brahmunāpesā’’tiādi ambaṭṭhasutte vitthāritaṃ. Iti bhagavā ettakena iminā kathāmaggena seṭṭhacchedakavādameva dassetvā suttantaṃ vinivattetvā arahattanikūṭena desanaṃ niṭṭhāpesi. Attamanā vāseṭṭhabhāradvājāti vāseṭṭhabhāradvāja sāmaṇerāpi hi sakamanā tuṭṭhamanā ‘‘sādhu, sādhū’’ti bhagavato bhāsitaṃ abhinandiṃsu. Idameva suttantaṃ āvajjantā anumajjantā saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇiṃsūti.
सुमङ्गलविलासिनिया दीघनिकायट्ठकथाय
Sumaṅgalavilāsiniyā dīghanikāyaṭṭhakathāya
अग्गञ्ञसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Aggaññasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / दीघनिकाय • Dīghanikāya / ४. अग्गञ्ञसुत्तं • 4. Aggaññasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / दीघनिकाय (टीका) • Dīghanikāya (ṭīkā) / ४. अग्गञ्ञसुत्तवण्णना • 4. Aggaññasuttavaṇṇanā
