| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ទីឃនិកាយ (ដីកា) • Dīghanikāya (ṭīkā) |
៤. អគ្គញ្ញសុត្តវណ្ណនា
4. Aggaññasuttavaṇṇanā
វាសេដ្ឋភារទ្វាជវណ្ណនា
Vāseṭṭhabhāradvājavaṇṇanā
១១១. ឯត្ថាតិ ‘‘បុព្ពារាមេ, មិគារមាតុបាសាទេ’’តិ ឯតស្មិំ បទទ្វយេ។ កោយំ បុព្ពារាមោ, កថញ្ច បុព្ពារាមោ, កា ច មិគារមាតា, កថញ្ចស្សា បាសាទោ អហោសីតិ ឯតស្មិំ អន្តោលីនេ អនុយោគេ។ អយំ ឥទានិ វុច្ចមានា អនុបុព្ពិកថា អាទិតោ បដ្ឋាយ សង្ខេបេនេវ អនុបុព្ពិកថា។ បទុមុត្តរំ ភគវន្តំ ឯកំ ឧបាសិកំ អគ្គុបដ្ឋាយិកដ្ឋានេ ឋបេន្តិំ ទិស្វាន តត្ថ សញ្ជាតគារវពហុមានា តមេវត្ថំ បុរក្ខត្វា ភគវន្តំ និមន្តេត្វា។ មេណ្ឌកបុត្តស្សាតិ មេណ្ឌកសេដ្ឋិបុត្តស្ស។ សោតាបន្នា អហោសិ តថា កតាធិការត្តា។
111.Etthāti ‘‘pubbārāme, migāramātupāsāde’’ti etasmiṃ padadvaye. Koyaṃ pubbārāmo, kathañca pubbārāmo, kā ca migāramātā, kathañcassā pāsādo ahosīti etasmiṃ antolīne anuyoge. Ayaṃ idāni vuccamānā anupubbikathā ādito paṭṭhāya saṅkhepeneva anupubbikathā. Padumuttaraṃ bhagavantaṃ ekaṃ upāsikaṃ aggupaṭṭhāyikaṭṭhāne ṭhapentiṃ disvāna tattha sañjātagāravabahumānā tamevatthaṃ purakkhatvā bhagavantaṃ nimantetvā. Meṇḍakaputtassāti meṇḍakaseṭṭhiputtassa. Sotāpannā ahosi tathā katādhikārattā.
មាតុដ្ឋានេ ឋបេសិ អត្តនោ សីលាចារសម្បត្តិយា គរុដ្ឋានិយត្តា។ ឧបយោគន្តិ តត្ថ តត្ថ អប្បេតព្ពដ្ឋានេ អប្បនាវសេន វិនិយោគំ អគមំសុ។ អញ្ញេហិ ច វេឡុរិយលោហិតង្កមសារគល្លាទីហិ។ ភស្សតីតិ ឱតរតិ។ សុទ្ធបាសាទោវ ន សោភតីតិ កេវលោ ឯកបាសាទោ ឯវ វិហារោ ន សោភតិ។ និយូហានិ ពហូនិ នីហរិត្វា កត្តព្ពសេនាសនានិ ‘‘ទុវឌ្ឍគេហានី’’តិ វទន្តិ។ មជ្ឈេ គព្ភោ សមន្តតោ អនុបរិយាយតោតិ ឯវំ ទ្វិក្ខត្តុំ វឌ្ឍេត្វា កតសេនាសនានិ ទុវឌ្ឍគេហានិ។ ចូឡបាសាទាតិ ខុទ្ទកបាសាទា។
Mātuṭṭhāne ṭhapesi attano sīlācārasampattiyā garuṭṭhāniyattā. Upayoganti tattha tattha appetabbaṭṭhāne appanāvasena viniyogaṃ agamaṃsu. Aññehi ca veḷuriyalohitaṅkamasāragallādīhi. Bhassatīti otarati. Suddhapāsādova na sobhatīti kevalo ekapāsādo eva vihāro na sobhati. Niyūhāni bahūni nīharitvā kattabbasenāsanāni ‘‘duvaḍḍhagehānī’’ti vadanti. Majjhe gabbho samantato anupariyāyatoti evaṃ dvikkhattuṃ vaḍḍhetvā katasenāsanāni duvaḍḍhagehāni. Cūḷapāsādāti khuddakapāsādā.
ឧត្តរទេវីវិហារោ នាម នគរស្ស បាចីនទ្វារសមីបេ កតវិហារោ។
Uttaradevīvihāro nāma nagarassa pācīnadvārasamīpe katavihāro.
តិត្ថិយលិង្គស្ស អគ្គហិតត្តា នេវ តិត្ថិយបរិវាសំ វសន្តិ។ អនុបសម្បន្នភាវតោ អាបត្តិយា អាបន្នាយ អភាវតោ ន អាបត្តិបរិវាសំ វសន្តិ។ ភិក្ខុភាវន្តិ ឧបសម្បទំ។ តេវិជ្ជសុត្តន្តិ ឥមស្មិំ ទីឃនិកាយេ តេវិជ្ជសុត្តំ សុត្វា។
Titthiyaliṅgassa aggahitattā neva titthiyaparivāsaṃ vasanti. Anupasampannabhāvato āpattiyā āpannāya abhāvato na āpattiparivāsaṃ vasanti. Bhikkhubhāvanti upasampadaṃ. Tevijjasuttanti imasmiṃ dīghanikāye tevijjasuttaṃ sutvā.
១១៣. អនុវត្តមានា ចង្កមិំសុ អននុចង្កមនេ យថាធិប្បេតស្ស អត្ថស្ស បុច្ឆនាទីនំ អសក្កុណេយ្យត្តា។ តេសន្តិ តេសំ ទ្វិន្នំ។ តេនាហ ‘‘បណ្ឌិតតរោ’’តិ។ អត្ថាតិ ភវត្ថ។ កុលសម្បន្នាតិ សម្បន្នកុលា ឧទិតោទិតេ ព្រាហ្មណកុលេ ឧប្បន្នា។ ព្រាហ្មណកុលាតិ កេនចិ បារិជុញ្ញេន អនុបទ្ទុតា ឯវ ព្រាហ្មណកុលា។ តេនាហ ‘‘ភោគាទិសម្បន្ន’’ន្តិអាទិ។ ឥមេ ព្រាហ្មណា ឧច្ចា ហុត្វា ‘‘ឥមំ វសលំ បព្ពជ្ជំ បព្ពជិំសូ’’តិអាទិនា ជាតិអាទីនិ ឃដ្ដេន្តា អក្កោសន្តិ។ បរិភាសន្តីតិ បរិភវិត្វា ភាសន្តិ។ អត្តនោ អនុរូបាយាតិ អត្តនោ អជ្ឈាសយស្ស អនុរូបាយ។ អន្តរន្តរា វិច្ឆិជ្ជ បវត្តិយមានា បរិភាសា បរិបុណ្ណា នាម ន ហោតិ ខណ្ឌភាវតោ, តព្ពិបរិយាយតោ បរិបុណ្ណា នាម ហោតីតិ អាហ ‘‘អន្តរា’’តិអាទិ។
113.Anuvattamānācaṅkamiṃsu ananucaṅkamane yathādhippetassa atthassa pucchanādīnaṃ asakkuṇeyyattā. Tesanti tesaṃ dvinnaṃ. Tenāha ‘‘paṇḍitataro’’ti. Atthāti bhavattha. Kulasampannāti sampannakulā uditodite brāhmaṇakule uppannā. Brāhmaṇakulāti kenaci pārijuññena anupaddutā eva brāhmaṇakulā. Tenāha ‘‘bhogādisampanna’’ntiādi. Ime brāhmaṇā uccā hutvā ‘‘imaṃ vasalaṃ pabbajjaṃ pabbajiṃsū’’tiādinā jātiādīni ghaṭṭentā akkosanti. Paribhāsantīti paribhavitvā bhāsanti. Attano anurūpāyāti attano ajjhāsayassa anurūpāya. Antarantarā vicchijja pavattiyamānā paribhāsā paripuṇṇā nāma na hoti khaṇḍabhāvato, tabbipariyāyato paripuṇṇā nāma hotīti āha ‘‘antarā’’tiādi.
អប្បតិដ្ឋតាយាតិ អបស្សយរហិតត្តា។ វិភិន្នោតិ វិនដ្ឋោ។
Appatiṭṭhatāyāti apassayarahitattā. Vibhinnoti vinaṭṭho.
ឥតរេ តយោ វណ្ណាតិ ខត្តិយាទយោ វណ្ណា ហីនា។ ននុ ខត្តិយាវ សេដ្ឋា វណ្ណា យថា ពុទ្ធា ឯតរហិ ខត្តិយកុលេ ឯវ ឧប្បន្នាតិ? សច្ចមេតំ, តេ បន អត្តនោ មិច្ឆាភិមានេន, មិច្ឆាគាហេន ច ‘‘ព្រាហ្មណោវ សេដ្ឋោ វណ្ណោ’’តិ វទន្តិ, តំ តេសំ វចនមត្តំ។ ‘‘សុជ្ឈន្តីតិ សុទ្ធា ហោន្តិ, ន និន្ទំ គរហំ បាបុណន្តី’’តិ វទន្តិ។ សុជ្ឈន្តិ វា សំសារតោ សុជ្ឈន្តិ, ន សេសា វណ្ណា អសុក្កជាតិកត្តា, មន្តជ្ឈេនាភាវតោ ចាតិ។ ព្រហ្មុនោ មុខតោ ជាតា វេទវចនតោ ជាតាតិ មុខតោ ជាតា។ តតោ ឯវ ព្រហ្មុនោ មហាព្រហ្មុនោ វេទវចនតោ វិជាតាតិ ព្រហ្មជា។ តេន ទុវិធេនាបិ និម្មិតាតិ ព្រហ្មនិម្មិតា។ វេទវេទង្គាទិព្រហ្មទាយជ្ជំ អរហន្តីតិ ព្រហ្មទាយាទា។ មុណ្ឌកេ សមណកេតិ ឯត្ថ ក-ការោ គរហាយន្តិ អាហ ‘‘និន្ទន្តា ជិគុច្ឆន្តា វទន្តី’’តិ។ ឥព្ភេតិ សុទ្ទេ, តេ បន ឃរពន្ធនេន ពទ្ធា និហីនតរាតិ អាហ ‘‘គហបតិកេ’’តិ។ កណ្ហេតិ កណ្ហជាតិកេ។ ពន្ធនដ្ឋេន ពន្ធុ, កស្ស បន ពន្ធូតិ អាហ ‘‘មារស្ស ពន្ធុភូតេ’’តិ។ បាទាបច្ចេតិ បាទតោ ជាតាបច្ចេ។ អយំ កិរ ព្រាហ្មណានំ លទ្ធិ ‘‘ព្រាហ្មណា ព្រហ្មុនោ មុខតោ ជាតា, ខត្តិយា ឧរតោ, ឩរូហិ វេស្សា, បាទតោ សុទ្ទា’’តិ។
Itare tayo vaṇṇāti khattiyādayo vaṇṇā hīnā. Nanu khattiyāva seṭṭhā vaṇṇā yathā buddhā etarahi khattiyakule eva uppannāti? Saccametaṃ, te pana attano micchābhimānena, micchāgāhena ca ‘‘brāhmaṇova seṭṭho vaṇṇo’’ti vadanti, taṃ tesaṃ vacanamattaṃ. ‘‘Sujjhantīti suddhā honti, na nindaṃ garahaṃ pāpuṇantī’’ti vadanti. Sujjhanti vā saṃsārato sujjhanti, na sesā vaṇṇā asukkajātikattā, mantajjhenābhāvato cāti. Brahmuno mukhato jātā vedavacanato jātāti mukhato jātā. Tato eva brahmuno mahābrahmuno vedavacanato vijātāti brahmajā. Tena duvidhenāpi nimmitāti brahmanimmitā. Vedavedaṅgādibrahmadāyajjaṃ arahantīti brahmadāyādā. Muṇḍake samaṇaketi ettha ka-kāro garahāyanti āha ‘‘nindantā jigucchantā vadantī’’ti. Ibbheti sudde, te pana gharabandhanena baddhā nihīnatarāti āha ‘‘gahapatike’’ti. Kaṇheti kaṇhajātike. Bandhanaṭṭhena bandhu, kassa pana bandhūti āha ‘‘mārassa bandhubhūte’’ti. Pādāpacceti pādato jātāpacce. Ayaṃ kira brāhmaṇānaṃ laddhi ‘‘brāhmaṇā brahmuno mukhato jātā, khattiyā urato, ūrūhi vessā, pādato suddā’’ti.
១១៤. យស្មា បឋមកប្បិកកាលេ ចតុវណ្ណវវត្ថានំ នត្ថិ, សព្ពេវ សត្តា ឯកសទិសា, អបរភាគេ បន តេសំ បយោគភេទវសេន អហោសិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘បោរាណំ…បេ.… អជានន្តា’’តិ។ លទ្ធិភិន្ទនត្ថាយាតិ ‘‘ព្រាហ្មណា ព្រហ្មុនោ បុត្តា ឱរសា មុខតោ ជាតា’’តិ ឯវំ បវត្តាយ លទ្ធិយា វិនិវេឋនត្ថំ។ បុត្តប្បដិលាភត្ថាយាតិ ‘‘ឯវំ មយំ បេត្តិកំ ឥណំ សោធេស្សាមា’’តិ លទ្ធិយំ ឋត្វា បុត្តប្បដិលាភាយ។ អយញ្ហេត្ថ ធម្មិកានំ ព្រាហ្មណានំ អជ្ឈាសយោ។ សញ្ជាតបុប្ផាតិ រជស្សលា។ ឥត្ថីនញ្ហិ កុមារិភាវប្បត្តិតោ បដ្ឋាយ បច្ឆិមវយតោ ឱរំ អសតិ វិពន្ធេ អដ្ឋមេ អដ្ឋមេ សត្តាហេ គព្ភាសយសញ្ញិតេ តតិយេ អាវត្តេ កតិបយា លោហិតបីឡកា សណ្ឋហិត្វា អគ្គហិតបុប្ផា ឯវ ភិជ្ជន្តិ, តតោ លោហិតំ បគ្ឃរតិ, តត្ថ ឧតុសមញ្ញា, បុប្ផសមញ្ញា ច។ នេសន្តិ ព្រាហ្មណានំ។ សច្ចវចនំ សិយាតិ ‘‘ព្រហ្មុនោ បុត្តា’’តិអាទិវចនំ សច្ចំ យទិ សិយា, ព្រាហ្មណីនំ…បេ.… មុខំ ភវេយ្យ, ន ចេតំ អត្ថិ។
114. Yasmā paṭhamakappikakāle catuvaṇṇavavatthānaṃ natthi, sabbeva sattā ekasadisā, aparabhāge pana tesaṃ payogabhedavasena ahosi, tasmā vuttaṃ ‘‘porāṇaṃ…pe… ajānantā’’ti. Laddhibhindanatthāyāti ‘‘brāhmaṇā brahmuno puttā orasā mukhato jātā’’ti evaṃ pavattāya laddhiyā viniveṭhanatthaṃ. Puttappaṭilābhatthāyāti ‘‘evaṃ mayaṃ pettikaṃ iṇaṃ sodhessāmā’’ti laddhiyaṃ ṭhatvā puttappaṭilābhāya. Ayañhettha dhammikānaṃ brāhmaṇānaṃ ajjhāsayo. Sañjātapupphāti rajassalā. Itthīnañhi kumāribhāvappattito paṭṭhāya pacchimavayato oraṃ asati vibandhe aṭṭhame aṭṭhame sattāhe gabbhāsayasaññite tatiye āvatte katipayā lohitapīḷakā saṇṭhahitvā aggahitapupphā eva bhijjanti, tato lohitaṃ paggharati, tattha utusamaññā, pupphasamaññā ca. Nesanti brāhmaṇānaṃ. Saccavacanaṃ siyāti ‘‘brahmuno puttā’’tiādivacanaṃ saccaṃ yadi siyā, brāhmaṇīnaṃ…pe… mukhaṃ bhaveyya, na cetaṃ atthi.
ចតុវណ្ណសុទ្ធិវណ្ណនា
Catuvaṇṇasuddhivaṇṇanā
១១៥. មុខច្ឆេទកវាទន្តិ ‘‘ព្រាហ្មណា មហាព្រហ្មុនោ មុខតោ ជាតា’’តិ វាទស្ស ឆេទកវាទំ។ អរិយភាវេ អសមត្ថាតិ អនរិយភាវាវហា។ បកតិកាឡកាតិ សភាវេនេវ ន សុទ្ធា។ កណ្ហោតិ កិលិដ្ឋោ ឧបតាបកោ។ តេនាហ ‘‘ទុក្ខោតិ អត្ថោ’’តិ។
115.Mukhacchedakavādanti ‘‘brāhmaṇā mahābrahmuno mukhato jātā’’ti vādassa chedakavādaṃ. Ariyabhāve asamatthāti anariyabhāvāvahā. Pakatikāḷakāti sabhāveneva na suddhā. Kaṇhoti kiliṭṭho upatāpako. Tenāha ‘‘dukkhoti attho’’ti.
សុក្កភាវោ នាម បរិសុទ្ធតាតិ អាហ ‘‘និក្កិលេសភាវេន បណ្ឌរា’’តិ។ សុក្កោតិ ន កិលិដ្ឋោ អនុបតាបកោតិ វុត្តំ ‘‘សុខោតិ អត្ថោ’’តិ។
Sukkabhāvo nāma parisuddhatāti āha ‘‘nikkilesabhāvena paṇḍarā’’ti. Sukkoti na kiliṭṭho anupatāpakoti vuttaṃ ‘‘sukhoti attho’’ti.
១១៦. ឧភយវោកិណ្ណេតិ វចនវិបល្លាសេន វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ឧភយេសុ វោកិណ្ណេសូ’’តិ។ មិស្សីភូតេសូតិ ‘‘កទាចិ កណ្ហា ធម្មា, កទាចិ សុក្កា ធម្មា’’តិ ឯវំ ឯកស្មិំ សន្តានេ, ឯកស្មិំយេវ ច អត្តភាវេ បវត្តិយា មិស្សីភូតេសុ, ន បន ឯកជ្ឈំ បវត្តិយា។ ឯត្ថាតិ អនន្តរវុត្តធម្មាវ អន្វាធិដ្ឋាតិ អាហ ‘‘កណ្ហសុក្កធម្មេសូ’’តិ។ យស្មា ច តេ ព្រាហ្មណា ន ចេវ តេ ធម្មេ អតិក្កន្តា, យាយ ច បដិបទាយ អតិក្កមេយ្យុំ, សាបិ តេសំ បដិបទា នត្ថិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘វត្តមានាបី’’តិ។ នានុជានន្តិ អយថាភុច្ចវាទភាវតោ។ អនុជាននញ្ច នាម អព្ភនុមោទនន្តិ តទភាវំ ទស្សេន្តេន ‘‘នានុមោទន្តិ, ន បសំសន្តី’’តិ វុត្តំ។ ចតុន្នំ វណ្ណានន្តិ និទ្ធារណេ សាមិវចនំ។ តេសន្តិ បន សម្ពន្ធេបិ វា សាមិវចនំ។ តេ ច ព្រាហ្មណា ន ឯវរូបា ន ឯទិសា, យាទិសោ អរហា ឯកទេសេនាបិ តេន តេសំ សទិសតាភាវតោ, តស្មា តេន ការណេន នេសំ ព្រាហ្មណានំ ‘‘ព្រាហ្មណោវ សេដ្ឋោ វណ្ណោ’’តិ វាទំ វិញ្ញូ យថាភូតវាទិនោ ពុទ្ធាទយោ អរិយា នានុជានន្តិ។
116.Ubhayavokiṇṇeti vacanavipallāsena vuttanti āha ‘‘ubhayesu vokiṇṇesū’’ti. Missībhūtesūti ‘‘kadāci kaṇhā dhammā, kadāci sukkā dhammā’’ti evaṃ ekasmiṃ santāne, ekasmiṃyeva ca attabhāve pavattiyā missībhūtesu, na pana ekajjhaṃ pavattiyā. Etthāti anantaravuttadhammāva anvādhiṭṭhāti āha ‘‘kaṇhasukkadhammesū’’ti. Yasmā ca te brāhmaṇā na ceva te dhamme atikkantā, yāya ca paṭipadāya atikkameyyuṃ, sāpi tesaṃ paṭipadā natthi, tasmā vuttaṃ ‘‘vattamānāpī’’ti. Nānujānanti ayathābhuccavādabhāvato. Anujānanañca nāma abbhanumodananti tadabhāvaṃ dassentena ‘‘nānumodanti, na pasaṃsantī’’ti vuttaṃ. Catunnaṃ vaṇṇānanti niddhāraṇe sāmivacanaṃ. Tesanti pana sambandhepi vā sāmivacanaṃ. Te ca brāhmaṇā na evarūpā na edisā, yādiso arahā ekadesenāpi tena tesaṃ sadisatābhāvato, tasmā tena kāraṇena nesaṃ brāhmaṇānaṃ ‘‘brāhmaṇova seṭṭho vaṇṇo’’ti vādaṃ viññū yathābhūtavādino buddhādayo ariyā nānujānanti.
អារកត្តាទីហីតិ ឯត្ថ កិលេសានំ អារកត្តា បហីនភាវតោ ទូរត្តា អរហំ, កិលេសារីនំ ហតត្តា អរហំ, សំសារចក្កស្ស អរានំ ហតត្តា អរហំ, បច្ចយាទីនំ អរហត្តា អរហំ, បាបករណេ រហាភាវេន អរហន្តិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ។ អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.១២៥ អាទយោ), តំ សំវណ្ណនាសុ (វិសុទ្ធិ. ដី. ១.១២៤) ច វុត្តនយេន វេទិតព្ពោ ។ អាសវានំ ខីណត្តាតិ ចតុន្នម្បិ អាសវានំ អនវសេសតោ បហីនត្តា។ ព្រហ្មចរិយវាសន្តិ មគ្គព្រហ្មចរិយវាសំ។ តស្ស វាសស្ស បរិយោសិតត្តា វុត្ថវាសោ, ទសន្នម្បិ វា អរិយវាសានំ វុត្ថត្តា វុត្ថវាសោ។ វុត្តញ្ហេតំ –
Ārakattādīhīti ettha kilesānaṃ ārakattā pahīnabhāvato dūrattā arahaṃ, kilesārīnaṃ hatattā arahaṃ, saṃsāracakkassa arānaṃ hatattā arahaṃ, paccayādīnaṃ arahattā arahaṃ, pāpakaraṇe rahābhāvena arahanti evamattho veditabbo. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge (visuddhi. 1.125 ādayo), taṃ saṃvaṇṇanāsu (visuddhi. ṭī. 1.124) ca vuttanayena veditabbo . Āsavānaṃ khīṇattāti catunnampi āsavānaṃ anavasesato pahīnattā. Brahmacariyavāsanti maggabrahmacariyavāsaṃ. Tassa vāsassa pariyositattā vutthavāso, dasannampi vā ariyavāsānaṃ vutthattā vutthavāso. Vuttañhetaṃ –
‘‘ទសយិមេ, ភិក្ខវេ, អរិយាវាសា, យទរិយា អាវសិំសុ វា អាវសន្តិ វា អាវសិស្សន្តិ វា។ កតមេ ទស? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ បញ្ចង្គវិប្បហីនោ ហោតិ ឆឡង្គសមន្នាគតោ ឯការក្ខោ ចតុរាបស្សេនោ បនុណ្ណបច្ចេកសច្ចោ សមវយសឋេសនោ អនាវិលសង្កប្បោ បស្សទ្ធកាយសង្ខារោ សុវិមុត្តចិត្តោ សុវិមុត្តបញ្ញោ។ ឥមេ ខោ, ភិក្ខវេ, ទស អរិយាវាសា’’តិ (អ. និ. ១០.១៩)។
‘‘Dasayime, bhikkhave, ariyāvāsā, yadariyā āvasiṃsu vā āvasanti vā āvasissanti vā. Katame dasa? Idha, bhikkhave, bhikkhu pañcaṅgavippahīno hoti chaḷaṅgasamannāgato ekārakkho caturāpasseno panuṇṇapaccekasacco samavayasaṭhesano anāvilasaṅkappo passaddhakāyasaṅkhāro suvimuttacitto suvimuttapañño. Ime kho, bhikkhave, dasa ariyāvāsā’’ti (a. ni. 10.19).
វុស្សតីតិ វា វុសិតំ, អរិយមគ្គោ, អរិយផលញ្ច, តំ ឯតស្ស អត្ថីតិ អតិសយវចនិច្ឆាវសេន អរហា ‘‘វុសិតវា’’តិ វុត្តោ។ ករណីយំ នាម បរិញ្ញាបហានសច្ឆិកិរិយាភាវនា ទុក្ខស្សន្តំ កាតុកាមេហិ ឯកន្តតោ កត្តព្ពត្តា, តំ បន យស្មា ចតូហិ មគ្គេហិ បច្ចេកំ ចតូសុ សច្ចេសុ កាតព្ពំ កតំ, តស្មា វុត្តំ ‘‘ចតូហិ…បេ.… កតករណីយោ’’តិ។ ឱសីទាបនដ្ឋេន ភារា វិយាតិ ភារា, កិលេសា, ខន្ធា ច។ វុត្តញ្ហិ ‘‘ភារា ហវេ បញ្ចក្ខន្ធា’’តិ (សំ. និ. ៣.២២) ឱហារិតោតិ អបនីតោ។ សកោ អត្ថោ សទត្ថោតិ ឯត្ថ ទ-ការោ បទសន្ធិករោ។ កាមំ ទិដ្ឋិអាទយោបិ សំយោជនានិ ឯវ, តថាបិ តណ្ហាយ ភវសំយោជនដ្ឋោ សាតិសយោ។ យថាហ ‘‘អវិជ្ជានីវរណានំ សត្តានំ តណ្ហាសំយោជនាន’’ន្តិ។ (សំ. និ. ២.១២៥, ១២៦, ១២៧, ១៣២, ១៣៤, ១៣៦, ១៤២; ៣.៥.៥២០; កថា. ៧៥) តតោ សា ឯវ សុត្តេ (ទី. និ. ២.៤០០; ម. និ. ១.៩៣, ១៣៣; ៣.៣៧៣; សំ. និ. ៣.១០៨១; បដិ. ម. ១.៣៤ អាទយោ) សមុទយសច្ចភាវេន វុត្តា, តស្មា វុត្តំ ‘‘ភវសំយោជនំ វុច្ចតិ តណ្ហា’’តិ។ សម្មទញ្ញា វិមុត្តោតិ សម្មា អញ្ញាយ ជាននភូតាយ អគ្គមគ្គបញ្ញាយ សម្មា យថាភូតំ យំ យថា ជានិតព្ពំ, តំ តថា ជានិត្វា វិមុត្តោ។ ឥមស្មិំ លោកេតិ ឥមស្មិំ សត្តលោកេ។ ឥធត្តភាវេតិ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ, បរត្តភាវេតិ បរស្មិំ អត្តភាវេ, ឥធលោកេ, បរលោកេ ចាតិ អត្ថោ។
Vussatīti vā vusitaṃ, ariyamaggo, ariyaphalañca, taṃ etassa atthīti atisayavacanicchāvasena arahā ‘‘vusitavā’’ti vutto. Karaṇīyaṃ nāma pariññāpahānasacchikiriyābhāvanā dukkhassantaṃ kātukāmehi ekantato kattabbattā, taṃ pana yasmā catūhi maggehi paccekaṃ catūsu saccesu kātabbaṃ kataṃ, tasmā vuttaṃ ‘‘catūhi…pe… katakaraṇīyo’’ti. Osīdāpanaṭṭhena bhārā viyāti bhārā, kilesā, khandhā ca. Vuttañhi ‘‘bhārā have pañcakkhandhā’’ti (saṃ. ni. 3.22) ohāritoti apanīto. Sako attho sadatthoti ettha da-kāro padasandhikaro. Kāmaṃ diṭṭhiādayopi saṃyojanāni eva, tathāpi taṇhāya bhavasaṃyojanaṭṭho sātisayo. Yathāha ‘‘avijjānīvaraṇānaṃ sattānaṃ taṇhāsaṃyojanāna’’nti. (Saṃ. ni. 2.125, 126, 127, 132, 134, 136, 142; 3.5.520; kathā. 75) tato sā eva sutte (dī. ni. 2.400; ma. ni. 1.93, 133; 3.373; saṃ. ni. 3.1081; paṭi. ma. 1.34 ādayo) samudayasaccabhāvena vuttā, tasmā vuttaṃ ‘‘bhavasaṃyojanaṃ vuccati taṇhā’’ti. Sammadaññā vimuttoti sammā aññāya jānanabhūtāya aggamaggapaññāya sammā yathābhūtaṃ yaṃ yathā jānitabbaṃ, taṃ tathā jānitvā vimutto. Imasmiṃ loketi imasmiṃ sattaloke. Idhattabhāveti imasmiṃ attabhāve, parattabhāveti parasmiṃ attabhāve, idhaloke, paraloke cāti attho.
១១៧. អន្តរវិរហិតាតិ វិភាគវិរហិតា។ តេនាហ ‘‘អត្តនោ កុលេន សទិសា’’តិ។ អនុយន្តីតិ អនុយន្តា, អនុយន្តា ឯវ អានុយន្តា, អនុវត្តកា។ តេនាហ ‘‘វសវត្តិនោ’’តិ។
117.Antaravirahitāti vibhāgavirahitā. Tenāha ‘‘attano kulena sadisā’’ti. Anuyantīti anuyantā, anuyantā eva ānuyantā, anuvattakā. Tenāha ‘‘vasavattino’’ti.
១១៨. និវិដ្ឋាតិ សទ្ធេយ្យវត្ថុស្មិំ អនុបវិសនវសេន និវិដ្ឋា។ តតោ ឯវ តស្មិំ អធិកំ និវិសនតោ អភិនិវិដ្ឋា។ អចលដ្ឋិតាតិ អចលភាវេ ឋិតា។
118.Niviṭṭhāti saddheyyavatthusmiṃ anupavisanavasena niviṭṭhā. Tato eva tasmiṃ adhikaṃ nivisanato abhiniviṭṭhā. Acalaṭṭhitāti acalabhāve ṭhitā.
យន្តិ យំ កថេតព្ពធម្មំ អនុបធារេត្វា, តទត្ថញ្ច អប្បច្ចក្ខំ កត្វា កថនំ, ឯតំ អដ្ឋានំ អការណំ តស្ស ពោធិមូលេយេវ សមុច្ឆិន្នត្តា។ វិច្ឆិន្ទជននត្ថន្តិ រតនត្តយសទ្ធាយ វិច្ឆិន្ទស្ស ឧប្បាទនត្ថំ, អញ្ញថត្តាយាតិ អត្ថោ។ សោតិ មារោ។ មុសាវាទំ កាតុំ នាសក្ខីតិ អាគតផលស្ស អរិយសាវកស្ស បុរតោ មុសា វត្តុំ ន វិសហិ, តស្មា អាម មារោស្មីតិ បដិជានិ។ សិលាបថវិយន្តិ រតនមយសិលាបថវិយំ។ សិនេរុំ កិរ បរិវារេត្វា ឋិតោ ភូមិប្បទេសោ សត្តរតនមយោ, ‘‘សុវណ្ណមយោ’’តិ កេចិ, សា វិត្ថារតោ, ឧព្ពេធតោ អនេកយោជនសហស្សបរិមាណា អតិវិយ និច្ចលា។ កិំ ត្វំ ឯត្ថាតិ កិំ ការណា ត្វំ ឯត្ថ។ ‘‘ឋិតោ’’តិ អច្ឆរំ បហរិ។ ឋាតុំ អសក្កោន្តោតិ អរិយសាវកស្ស បុរតោ ឋាតុំ អសក្កោន្តោ។ អយញ្ហិ អរិយធម្មាធិគមស្ស អានុភាវោ, យំ មារោបិ នាម មហានុភាវោ ឧជុកំ បដិប្បរិតុំ ន សក្កោតិ។
Yanti yaṃ kathetabbadhammaṃ anupadhāretvā, tadatthañca appaccakkhaṃ katvā kathanaṃ, etaṃ aṭṭhānaṃ akāraṇaṃ tassa bodhimūleyeva samucchinnattā. Vicchindajananatthanti ratanattayasaddhāya vicchindassa uppādanatthaṃ, aññathattāyāti attho. Soti māro. Musāvādaṃ kātuṃ nāsakkhīti āgataphalassa ariyasāvakassa purato musā vattuṃ na visahi, tasmā āma mārosmīti paṭijāni. Silāpathaviyanti ratanamayasilāpathaviyaṃ. Sineruṃ kira parivāretvā ṭhito bhūmippadeso sattaratanamayo, ‘‘suvaṇṇamayo’’ti keci, sā vitthārato, ubbedhato anekayojanasahassaparimāṇā ativiya niccalā. Kiṃ tvaṃ etthāti kiṃ kāraṇā tvaṃ ettha. ‘‘Ṭhito’’ti accharaṃ pahari. Ṭhātuṃ asakkontoti ariyasāvakassa purato ṭhātuṃ asakkonto. Ayañhi ariyadhammādhigamassa ānubhāvo, yaṃ māropi nāma mahānubhāvo ujukaṃ paṭipparituṃ na sakkoti.
មគ្គោ ឯវ មូលំ មគ្គមូលំ, តស្ស។ សញ្ជាតត្តា ឧប្បន្នត្តា។ តេន មគ្គមូលេន បតិដ្ឋិតសន្តានេ លទ្ធបតិដ្ឋា។ ភគវតោ ទេសនាធម្មំ និស្សាយ អរិយាយ ជាតិយា ជាតោ ‘‘ភគវន្តំ និស្សាយ អរិយភូមិយំ ជាតោ’’តិ វុត្តោ។ ‘‘ឧរេ វសិត្វា’’តិ ឥទំ ធម្មឃោសស្ស ឧរតោ សមុដ្ឋានតាយ វុត្តំ។ ឧរេ វាយាមជនិតាភិជាតិតាយ វា ឱរសោ។ មុខតោ ជាតេន ជាតោ ‘‘មុខតោ ជាតោ’’តិ វុត្តោ។ ការណការណេបិ ហិ ការណេ វិយ វោហារោ ហោតិ ‘‘តិណេហិ ភត្តំ សិទ្ធ’’ន្តិ។ កេចិ បន ‘‘វិមោក្ខមុខស្ស វសេន ជាតត្តា មុខតោ ជាតោ’’តិ វទន្តិ, តត្ថាបិ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ បុរិមេនត្ថេន យោនិជោ, សេទជោ, មុខជោតិ តីសុ សម្ពន្ធេសុ មុខជេន សម្ពន្ធេន ភគវតោ បុត្តភាវោ វិភាវិតោ។ អត្ថទ្វយេនាបិ ធម្មជភាវោយេវ ទីបិតោ។ អរិយធម្មប្បត្តិតោ លទ្ធវិសេសោ ហុត្វា បវត្តោ តទុត្តរកាលិកោ ខន្ធសន្តានោ ‘‘អរិយធម្មតោ ជាតោ’’តិ វេទិតព្ពោ, អរិយធម្មំ វា មគ្គផលំ និស្សាយ, ឧបនិស្សាយ ច ជាតោ សព្ពោបិ ធម្មប្បពន្ធោ ‘‘អរិយធម្មតោ ជាតោ’’តិ គហេតព្ពោ។ តេសំ បន អរិយធម្មានំ អបរិយោសិតកិច្ចតាយ អរិយភាវេន អភិនិព្ពត្តិមត្តំ ឧបាទាយ ‘‘អរិយធម្មតោ ជាតត្តា’’តិ វុត្តំ។ បរិយោសិតកិច្ចតាយ តថា និព្ពត្តិបារិបូរិំ ឧបាទាយ ‘‘និម្មិតត្តា’’តិ វុត្តំ, យតោ ‘‘ធម្មជោ ធម្មនិម្មិតោ’’តិ វុត្តំ។ ‘‘នវលោកុត្តរធម្មទាយំ អាទិយតីតិ ធម្មទាយាទោ’’ តិបិ បាឋោ។ អស្សាតិ ‘‘ភគវតោម្ហិបុត្តោ’’តិអាទិនា វុត្តស្ស វាក្យស្ស។ អត្ថំ ទស្សេន្តោតិ ភាវត្ថំ បកាសេន្តោ។ តថាគតស្ស អនញ្ញសាធារណសីលាទិធម្មក្ខន្ធស្ស សមូហនិវេសវសេន ធម្មកាយតាយ ន កិញ្ចិ វត្តព្ពំ អត្ថិ, សត្ថុដ្ឋានិយស្ស បន ធម្មកាយតំ ទស្សេតុំ ‘‘កស្មា តថាគតោ ធម្មកាយោតិ វុត្តោ’’តិ សយមេវ បុច្ឆំ សមុដ្ឋាបេត្វា ‘‘តថាគតោ ហី’’តិអាទិនា តមត្ថំ វិស្សជ្ជេតិ។ ហទយេន ចិន្តេត្វាតិ ‘‘ឥមំ ធម្មំ ឥមស្ស ទេសេស្សាមី’’តិ តស្ស ឧបគតស្ស វេនេយ្យជនស្ស ពោធនត្ថំ ចិត្តេន ចិន្តេត្វា។ វាចាយ អភិនីហរីតិ សទ្ធម្មទេសនាវាចាយ ករវីករុតមញ្ជុនា ព្រហ្មស្សរេន វេនេយ្យសន្តានាភិមុខំ តទជ្ឈាសយានុរូបំ ហិតមត្ថំ នីហរិ ឧបនេសិ។ តេនាតិ តេន ការណេន ឯវំសទ្ធម្មាធិមុត្តិភាវេន។ អស្សាតិ តថាគតស្ស។ ធម្មមយត្តាតិ ធម្មភូតត្តា។ ឥធាធិប្បេតធម្មោ សេដ្ឋដ្ឋេន ព្រហ្មភូតោតិ អាហ ‘‘ធម្មកាយត្តា ឯវ ព្រហ្មកាយោ’’តិ។ សព្ពសោ អធម្មំ បជហិត្វា អនវសេសតោ ធម្មោ ឯវ ភូតោតិ ធម្មភូតោ។ តថារូបោ ច យស្មា សភាវតោ ធម្មោ ឯវាតិ វត្តព្ពតំ អរហតីតិ អាហ ‘‘ធម្មសភាវោ’’តិ។
Maggo eva mūlaṃ maggamūlaṃ, tassa. Sañjātattā uppannattā. Tena maggamūlena patiṭṭhitasantāne laddhapatiṭṭhā. Bhagavato desanādhammaṃ nissāya ariyāya jātiyā jāto ‘‘bhagavantaṃ nissāya ariyabhūmiyaṃ jāto’’ti vutto. ‘‘Ure vasitvā’’ti idaṃ dhammaghosassa urato samuṭṭhānatāya vuttaṃ. Ure vāyāmajanitābhijātitāya vā oraso. Mukhato jātena jāto ‘‘mukhato jāto’’ti vutto. Kāraṇakāraṇepi hi kāraṇe viya vohāro hoti ‘‘tiṇehi bhattaṃ siddha’’nti. Keci pana ‘‘vimokkhamukhassa vasena jātattā mukhato jāto’’ti vadanti, tatthāpi vuttanayeneva attho veditabbo. Purimenatthena yonijo, sedajo, mukhajoti tīsu sambandhesu mukhajena sambandhena bhagavato puttabhāvo vibhāvito. Atthadvayenāpi dhammajabhāvoyeva dīpito. Ariyadhammappattito laddhaviseso hutvā pavatto taduttarakāliko khandhasantāno ‘‘ariyadhammato jāto’’ti veditabbo, ariyadhammaṃ vā maggaphalaṃ nissāya, upanissāya ca jāto sabbopi dhammappabandho ‘‘ariyadhammato jāto’’ti gahetabbo. Tesaṃ pana ariyadhammānaṃ apariyositakiccatāya ariyabhāvena abhinibbattimattaṃ upādāya ‘‘ariyadhammato jātattā’’ti vuttaṃ. Pariyositakiccatāya tathā nibbattipāripūriṃ upādāya ‘‘nimmitattā’’ti vuttaṃ, yato ‘‘dhammajo dhammanimmito’’ti vuttaṃ. ‘‘Navalokuttaradhammadāyaṃ ādiyatīti dhammadāyādo’’ tipi pāṭho. Assāti ‘‘bhagavatomhiputto’’tiādinā vuttassa vākyassa. Atthaṃ dassentoti bhāvatthaṃ pakāsento. Tathāgatassa anaññasādhāraṇasīlādidhammakkhandhassa samūhanivesavasena dhammakāyatāya na kiñci vattabbaṃ atthi, satthuṭṭhāniyassa pana dhammakāyataṃ dassetuṃ ‘‘kasmā tathāgato dhammakāyoti vutto’’ti sayameva pucchaṃ samuṭṭhāpetvā ‘‘tathāgato hī’’tiādinā tamatthaṃ vissajjeti. Hadayena cintetvāti ‘‘imaṃ dhammaṃ imassa desessāmī’’ti tassa upagatassa veneyyajanassa bodhanatthaṃ cittena cintetvā. Vācāya abhinīharīti saddhammadesanāvācāya karavīkarutamañjunā brahmassarena veneyyasantānābhimukhaṃ tadajjhāsayānurūpaṃ hitamatthaṃ nīhari upanesi. Tenāti tena kāraṇena evaṃsaddhammādhimuttibhāvena. Assāti tathāgatassa. Dhammamayattāti dhammabhūtattā. Idhādhippetadhammo seṭṭhaṭṭhena brahmabhūtoti āha ‘‘dhammakāyattā eva brahmakāyo’’ti. Sabbaso adhammaṃ pajahitvā anavasesato dhammo eva bhūtoti dhammabhūto. Tathārūpo ca yasmā sabhāvato dhammo evāti vattabbataṃ arahatīti āha ‘‘dhammasabhāvo’’ti.
១១៩. សេដ្ឋច្ឆេទកវាទន្តិ ‘‘ព្រាហ្មណោវ សេដ្ឋោ វណ្ណោ’’តិ (ទី. និ. ៣.១១៦) ឯវំ វុត្តសេដ្ឋភាវច្ឆេទកវាទំ។ អបរេនបិ នយេនាតិ យថាវុត្តសេដ្ឋច្ឆេទកវាទតោ អបរេនបិ បោរាណកលោកុប្បត្តិទស្សននយេន។ សេដ្ឋច្ឆេទ…បេ.… ទស្សេតុន្តិ សោបិ ហិ ‘‘ព្រាហ្មណោវ សេដ្ឋោ វណ្ណោ, ហីនា អញ្ញេ វណ្ណា’’តិ, ‘‘ព្រាហ្មណា ព្រហ្មុនោ បុត្តា ឱរសា មុខតោ ជាតា ព្រហ្មជា’’តិ (ទី. និ. ៣.១១៤) ច ឯវំ បវត្តាយ មិច្ឆាទិដ្ឋិយា វិនិវេឋនោ ជាតិព្រាហ្មណានំ សេដ្ឋភាវស្ស ឆេទនតោ សេដ្ឋច្ឆេទនវាទោ នាម ហោតីតិ ទស្សេតុន្តិ អត្ថោ។
119.Seṭṭhacchedakavādanti ‘‘brāhmaṇova seṭṭho vaṇṇo’’ti (dī. ni. 3.116) evaṃ vuttaseṭṭhabhāvacchedakavādaṃ. Aparenapi nayenāti yathāvuttaseṭṭhacchedakavādato aparenapi porāṇakalokuppattidassananayena. Seṭṭhaccheda…pe… dassetunti sopi hi ‘‘brāhmaṇova seṭṭho vaṇṇo, hīnā aññe vaṇṇā’’ti, ‘‘brāhmaṇā brahmuno puttā orasā mukhato jātā brahmajā’’ti (dī. ni. 3.114) ca evaṃ pavattāya micchādiṭṭhiyā viniveṭhano jātibrāhmaṇānaṃ seṭṭhabhāvassa chedanato seṭṭhacchedanavādo nāma hotīti dassetunti attho.
ឥត្ថភាវន្តិ ឥមំ បការតំ មនុស្សភាវំ។ សាមញ្ញជោតនា ហិ វិសេសេ អវតិដ្ឋតិ, បករណវសេន វា អយមត្ថោ អវច្ឆិន្នោ ទដ្ឋព្ពោ។ មនេនេវ និព្ពត្តាតិ ពាហិរបច្ចយេន វិនា កេវលំ ឧបចារឈានមនសាវ និព្ពត្តា។ យាយ ឧបចារជ្ឈានចេតនាយ តេ តត្ថ និព្ពត្តា, នីវរណវិក្ខម្ភនាទិនា ឧឡារោ តស្សា បវត្តិវិសេសោ, តស្មា ឈានផលកប្បោ តស្សា ផលវិសេសោតិ អាហ ‘‘ព្រហ្មលោកេ វិយា’’តិអាទិ។ ‘‘សយំបភា’’តិ បទានំ តត្ថ សូរិយាលោកាទីហិ វិនា អន្ធការំ វិធមន្តា សយមេវ បភាសន្តីតិ សយំបភា, អន្តលិក្ខេ អាកាសេ ចរន្តីតិ អន្តលិក្ខចរា, តទញ្ញកាមាវចរសត្តានំ វិយ សរីរស្ស វិចរណដ្ឋានស្ស អសុភតាភាវតោ សុភំ, សុភេវ តិដ្ឋន្តីតិ សុភដ្ឋាយិនោតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
Itthabhāvanti imaṃ pakārataṃ manussabhāvaṃ. Sāmaññajotanā hi visese avatiṭṭhati, pakaraṇavasena vā ayamattho avacchinno daṭṭhabbo. Manenevanibbattāti bāhirapaccayena vinā kevalaṃ upacārajhānamanasāva nibbattā. Yāya upacārajjhānacetanāya te tattha nibbattā, nīvaraṇavikkhambhanādinā uḷāro tassā pavattiviseso, tasmā jhānaphalakappo tassā phalavisesoti āha ‘‘brahmaloke viyā’’tiādi. ‘‘Sayaṃpabhā’’ti padānaṃ tattha sūriyālokādīhi vinā andhakāraṃ vidhamantā sayameva pabhāsantīti sayaṃpabhā, antalikkhe ākāse carantīti antalikkhacarā, tadaññakāmāvacarasattānaṃ viya sarīrassa vicaraṇaṭṭhānassa asubhatābhāvato subhaṃ, subheva tiṭṭhantīti subhaṭṭhāyinoti attho veditabbo.
រសបថវិបាតុភាវវណ្ណនា
Rasapathavipātubhāvavaṇṇanā
១២០. សព្ពំ ចក្កវាឡន្តិ អនវសេសំ កោដិសតសហស្សំ ចក្កវាឡំ។ សមតនីតិ សញ្ឆាទេន្តី វិប្ផរិ, សា បន តស្មិំ ឧទកេ បតិដ្ឋិតា អហោសីតិ អាហ ‘‘បតិដ្ឋហី’’តិ។ វណ្ណេន សម្បន្នាតិ សម្បន្នវណ្ណា។ មក្ខិកណ្ឌករហិតន្តិ មក្ខិកាហិ ច តាសំ អណ្ឌកេហិ ច រហិតំ។
120.Sabbaṃ cakkavāḷanti anavasesaṃ koṭisatasahassaṃ cakkavāḷaṃ. Samatanīti sañchādentī vipphari, sā pana tasmiṃ udake patiṭṭhitā ahosīti āha ‘‘patiṭṭhahī’’ti. Vaṇṇenasampannāti sampannavaṇṇā. Makkhikaṇḍakarahitanti makkhikāhi ca tāsaṃ aṇḍakehi ca rahitaṃ.
អតីតានន្តរេបិ កប្បេ លោលោយេវ។ កស្មា? ឯវំ ចិរបរិចិតលោលតាវសេន សព្ពបឋមំ តថា អកាសីតិ ទស្សេតិ។ កិមេវិទន្តិ ‘‘វណ្ណតោ, គន្ធតោ ច តាវ ញាតំ, រសតោ បន កិមេវិទំ ភវិស្សតី’’តិ សំសយជាតោ វទតិ។ តិដ្ឋតីតិ អដ្ឋាសិ។
Atītānantarepi kappe loloyeva. Kasmā? Evaṃ ciraparicitalolatāvasena sabbapaṭhamaṃ tathā akāsīti dasseti. Kimevidanti ‘‘vaṇṇato, gandhato ca tāva ñātaṃ, rasato pana kimevidaṃ bhavissatī’’ti saṃsayajāto vadati. Tiṭṭhatīti aṭṭhāsi.
ចន្ទិមសូរិយាទិបាតុភាវវណ្ណនា
Candimasūriyādipātubhāvavaṇṇanā
១២១. អាលុប្បការកន្តិ ឯត្ថ អាលោបបរិយាយោ អាលុប្ប-សទ្ទោតិ អាហ ‘‘អាលោបំ កត្វា’’តិ។ បច្ចក្ខភូតានម្បិ ចន្ទិមសូរិយានំ បវត្តិយំ លោកិយានំ សម្មោហោ ហោតិ, តំ វិធមិតុំ ‘‘កោ បន តេស’’ន្តិអាទិនា អដ្ឋ បញ្ហាវិស្សជ្ជនានិ គហិតានិ។ តត្ថ តេសន្តិ ចន្ទិមសូរិយានំ។ កស្មិន្តិ កស្មិំ ឋានេ។ ‘‘កោ ឧបរី’’តិ ឯតេនេវ កោ ហេដ្ឋាតិ អយមត្ថោ វុត្តោយេវ។ តថា ‘‘កោ សីឃំ គច្ឆតី’’តិ ឥមិនា កោ សណិកំ គច្ឆតីតិ អយម្បិ អត្ថោ វុត្តោយេវ។ វីថិយោតិ គមនវីថិយោ។ ឯកតោតិ ឯកស្មិំ ខណេ បាតុភវន្តិ។ សូរិយមណ្ឌលេ បន អត្ថង្គតេ ចន្ទមណ្ឌលំ បញ្ញាយិត្ថ។ ឆន្ទំ ញត្វា វាតិ រុចិំ ញត្វា វិយ។
121.Āluppakārakanti ettha ālopapariyāyo āluppa-saddoti āha ‘‘ālopaṃ katvā’’ti. Paccakkhabhūtānampi candimasūriyānaṃ pavattiyaṃ lokiyānaṃ sammoho hoti, taṃ vidhamituṃ ‘‘ko pana tesa’’ntiādinā aṭṭha pañhāvissajjanāni gahitāni. Tattha tesanti candimasūriyānaṃ. Kasminti kasmiṃ ṭhāne. ‘‘Ko uparī’’ti eteneva ko heṭṭhāti ayamattho vuttoyeva. Tathā ‘‘ko sīghaṃ gacchatī’’ti iminā ko saṇikaṃ gacchatīti ayampi attho vuttoyeva. Vīthiyoti gamanavīthiyo. Ekatoti ekasmiṃ khaṇe pātubhavanti. Sūriyamaṇḍale pana atthaṅgate candamaṇḍalaṃ paññāyittha. Chandaṃ ñatvā vāti ruciṃ ñatvā viya.
ឧភយន្តិ អន្តោ, ពហិ ច។
Ubhayanti anto, bahi ca.
ឧជុកន្តិ អាយាមតោ, វិត្ថារតោ, ឧព្ពេធតោ ច។ បរិមណ្ឌលតោតិ បរិក្ខេបតោ។
Ujukanti āyāmato, vitthārato, ubbedhato ca. Parimaṇḍalatoti parikkhepato.
ឧជុកំ សណិកំ គច្ឆតិ អមាវាសិយំ សូរិយេន សទ្ធិំ គច្ឆន្តោ ទិវសេ ទិវសេ ថោកំ ថោកំ ឱហីយន្តោ បុណ្ណមាសិយំ ឧបឌ្ឍមគ្គមេវ ឱហីយនតោ។ តិរិយំ សីឃំ គច្ឆតិ ឯកស្មិម្បិ មាសេ កទាចិ ទក្ខិណតោ, កទាចិ ឧត្តរតោ ទស្សនតោ។ ‘‘ទ្វីសុ បស្សេសូ’’តិ ឥទំ យេភុយ្យវសេន វុត្តំ។ ចន្ទស្ស បុរតោ, បច្ឆតោ, សមញ្ច តារកា គច្ឆន្តិយេវ។ អត្តនោ ឋានន្តិ អត្តនោ គមនដ្ឋានំ។ ន វិជហន្តិ អត្តនោ វីថិយាវ គច្ឆនតោ។ សូរិយស្ស ឧជុកំ គមនស្ស សីឃតា ចន្ទស្ស គមនំ ឧបាទាយ វេទិតព្ពា។ តិរិយំ គមនំ ទក្ខិណទិសតោ ឧត្តរទិសាយ, ឧត្តរទិសតោ ច ទក្ខិណទិសាយ គមនំ ទន្ធំ ឆហិ ឆហិ មាសេហិ ឥជ្ឈនតោ។ សោតិ សូរិយោ។ កាឡបក្ខឧបោសថតោតិ កាឡបក្ខេ ឧបោសថេ ចន្ទេន សហេវ គន្ត្វា តតោ បរំ។ បាដិបទទិវសេតិ សុក្កបក្ខបាដិបទទិវសេ។ ឱហាយ គច្ឆតិ អត្តនោ សីឃគាមិតាយ, តស្ស ច ទន្ធគាមិតាយ។ លេខា វិយ បញ្ញាយតិ បច្ឆិមទិសាយំ។ យាវ ឧបោសថទិវសាតិ យាវ សុក្កបក្ខឧបោសថទិវសា។ ‘‘ចន្ទោ អនុក្កមេន វឌ្ឍិត្វា’’តិ ឥទំ ឧបរិភាគតោ បតិតសូរិយាលោកតាយ ហេដ្ឋតោ បវត្តាយ សូរិយស្ស ទូរភាវេន ទិវសេ ទិវសេ អនុក្កមេន បរិហាយមានាយ អត្តនោ ឆាយាយ វសេន អនុក្កមេន ចន្ទមណ្ឌលប្បទេសស្ស វឌ្ឍមានស្ស វិយ ទិស្សមានតាយ វុត្តំ, តស្មា អនុក្កមេន វឌ្ឍិត្វា វិយ។ ឧបោសថទិវសេ បុណ្ណមាយំ បរិបុណ្ណោ ហោតិ, បរិបុណ្ណមណ្ឌលោ ហុត្វា ទិស្សតីតិ អត្ថោ។ ធាវិត្វា គណ្ហាតិ ចន្ទស្ស ទន្ធគតិតាយ, អត្តនោ ច សីឃគតិតាយ។ អនុក្កមេន ហាយិត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘អនុក្កមេន វឌ្ឍិត្វា’’តិ ឯត្ថ វុត្តនយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ តត្ថ បន ឆាយាយ ហាយមានតាយ មណ្ឌលំ វឌ្ឍមានំ វិយ ទិស្សតិ, ឥធ ឆាយាយ វឌ្ឍមានតាយ មណ្ឌលំ ហាយមានំ វិយ ទិស្សតិ។
Ujukaṃ saṇikaṃ gacchati amāvāsiyaṃ sūriyena saddhiṃ gacchanto divase divase thokaṃ thokaṃ ohīyanto puṇṇamāsiyaṃ upaḍḍhamaggameva ohīyanato. Tiriyaṃ sīghaṃ gacchati ekasmimpi māse kadāci dakkhiṇato, kadāci uttarato dassanato. ‘‘Dvīsu passesū’’ti idaṃ yebhuyyavasena vuttaṃ. Candassa purato, pacchato, samañca tārakā gacchantiyeva. Attano ṭhānanti attano gamanaṭṭhānaṃ. Na vijahanti attano vīthiyāva gacchanato. Sūriyassa ujukaṃ gamanassa sīghatā candassa gamanaṃ upādāya veditabbā. Tiriyaṃ gamanaṃ dakkhiṇadisato uttaradisāya, uttaradisato ca dakkhiṇadisāya gamanaṃ dandhaṃ chahi chahi māsehi ijjhanato. Soti sūriyo. Kāḷapakkhauposathatoti kāḷapakkhe uposathe candena saheva gantvā tato paraṃ. Pāṭipadadivaseti sukkapakkhapāṭipadadivase. Ohāya gacchati attano sīghagāmitāya, tassa ca dandhagāmitāya. Lekhāviya paññāyati pacchimadisāyaṃ. Yāva uposathadivasāti yāva sukkapakkhauposathadivasā. ‘‘Cando anukkamena vaḍḍhitvā’’ti idaṃ uparibhāgato patitasūriyālokatāya heṭṭhato pavattāya sūriyassa dūrabhāvena divase divase anukkamena parihāyamānāya attano chāyāya vasena anukkamena candamaṇḍalappadesassa vaḍḍhamānassa viya dissamānatāya vuttaṃ, tasmā anukkamena vaḍḍhitvā viya. Uposathadivase puṇṇamāyaṃ paripuṇṇo hoti, paripuṇṇamaṇḍalo hutvā dissatīti attho. Dhāvitvā gaṇhāti candassa dandhagatitāya, attano ca sīghagatitāya. Anukkamena hāyitvāti ettha ‘‘anukkamena vaḍḍhitvā’’ti ettha vuttanayena attho veditabbo. Tattha pana chāyāya hāyamānatāya maṇḍalaṃ vaḍḍhamānaṃ viya dissati, idha chāyāya vaḍḍhamānatāya maṇḍalaṃ hāyamānaṃ viya dissati.
យាយ វីថិយា សូរិយេ គច្ឆន្តេ វស្សវលាហកា ទេវបុត្តា សូរិយាភិតាបសន្តត្តា អត្តនោ វិមានតោ ន និក្ខមន្តិ, កីឡាបសុតា ហុត្វា ន វិចរន្តិ, តទា កិរ សូរិយស្ស វិមានំ បកតិមគ្គតោ អធោ ឱតរិត្វា វិចរតិ, តស្ស ឱរុយ្ហ ចរណេនេវ ចន្ទវិមានម្បិ អធោ ឱរុយ្ហ ចរតិ តគ្គតិកត្តា, តស្មា សា វីថិ ឧទកាភាវេន អជានុរូបតាយ ‘‘អជវីថី’’តិ សមញ្ញំ គតា។ យាយ បន វីថិយា សូរិយេ គច្ឆន្តេ វស្សវលាហកា ទេវបុត្តា សូរិយាភិតាបាភាវតោ អភិណ្ហំ អត្តនោ វិមានតោ ពហិ និក្ខមិត្វា កីឡាបសុតា ឥតោ ចិតោ ច វិចរន្តិ, តទា កិរ សូរិយវិមានំ បកតិមគ្គតោ ឧទ្ធំ អារុហិត្វា វិចរតិ, តស្ស ឧទ្ធំ អារុយ្ហ ចរណេនេវ ចន្ទវិមានម្បិ ឧទ្ធំ អារុយ្ហ ចរតិ តគ្គតិកត្តា, តគ្គតិកតា ច សមានគតិនា វាតមណ្ឌលេន វិមានស្ស ផេល្លិតព្ពត្តា, តស្មា សា វីថិ ឧទកពហុភាវេន នាគានុរូបតាយ ‘‘នាគវីថី’’តិ សមញ្ញំ គតា។ យទា សូរិយោ ឧទ្ធមនារុហន្តោ, អធោ ច អនោតរន្តោ បកតិមគ្គេនេវ គច្ឆតិ, តទា វស្សវលាហកា យថាកាលំ, យថារុចិ ច វិមានតោ និក្ខមិត្វា សុខេន វិចរន្តិ, តេន កាលេន កាលំ វស្សនតោ លោកេ ឧតុសមតា ហោតិ, តាយ ឧតុសមតាយ ហេតុភូតាយ សា ចន្ទិមសូរិយានំ គតិ គវានុរូបតាយ ‘‘គោវីថី’’តិ សមញ្ញំ គតា។ តេន វុត្តំ ‘‘អជវីថី’’តិអាទិ។
Yāya vīthiyā sūriye gacchante vassavalāhakā devaputtā sūriyābhitāpasantattā attano vimānato na nikkhamanti, kīḷāpasutā hutvā na vicaranti, tadā kira sūriyassa vimānaṃ pakatimaggato adho otaritvā vicarati, tassa oruyha caraṇeneva candavimānampi adho oruyha carati taggatikattā, tasmā sā vīthi udakābhāvena ajānurūpatāya ‘‘ajavīthī’’ti samaññaṃ gatā. Yāya pana vīthiyā sūriye gacchante vassavalāhakā devaputtā sūriyābhitāpābhāvato abhiṇhaṃ attano vimānato bahi nikkhamitvā kīḷāpasutā ito cito ca vicaranti, tadā kira sūriyavimānaṃ pakatimaggato uddhaṃ āruhitvā vicarati, tassa uddhaṃ āruyha caraṇeneva candavimānampi uddhaṃ āruyha carati taggatikattā, taggatikatā ca samānagatinā vātamaṇḍalena vimānassa phellitabbattā, tasmā sā vīthi udakabahubhāvena nāgānurūpatāya ‘‘nāgavīthī’’ti samaññaṃ gatā. Yadā sūriyo uddhamanāruhanto, adho ca anotaranto pakatimaggeneva gacchati, tadā vassavalāhakā yathākālaṃ, yathāruci ca vimānato nikkhamitvā sukhena vicaranti, tena kālena kālaṃ vassanato loke utusamatā hoti, tāya utusamatāya hetubhūtāya sā candimasūriyānaṃ gati gavānurūpatāya ‘‘govīthī’’ti samaññaṃ gatā. Tena vuttaṃ ‘‘ajavīthī’’tiādi.
ឯវំ ‘‘កតិ នេសំ វីថិយោ’’តិ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេត្វា ‘‘កថំ វិចរន្តី’’តិ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេតុំ ‘‘ចន្ទិមសូរិយា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ សិនេរុតោ ពហិ និក្ខមន្តីតិ សិនេរុសមីបេន តំ បទក្ខិណំ កត្វា គច្ឆន្តា តតោ គមនវីថិតោ ពហិ អត្តនោ តិរិយគមនេន ចក្កវាឡាភិមុខា និក្ខមន្តិ។ អន្តោ វិចរន្តីតិ ឯវំ ឆ មាសេ ខណេ ខណេ សិនេរុតោ អបសក្កនវសេន តតោ និក្ខមិត្វា ចក្កវាឡសមីបំ បត្តា, តតោបិ ឆ មាសេ ខណេ ខណេ អបសក្កនវសេន និក្ខមិត្វា សិនេរុសមីបំ បាបុណន្តា អន្តោ វិចរន្តិ។ ឥទានិ តមេវត្ថំ សង្ខេបេន វុត្តំ វិវរិតុំ ‘‘តេហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ សិនេរុស្ស, ចក្កវាឡស្ស ច យំ ឋានំ វេមជ្ឈំ, តស្ស, សិនេរុស្ស ច យំ ឋានំ វេមជ្ឈំ, តេន គច្ឆន្តា ‘‘សិនេរុសមីបេន វិចរន្តី’’តិ វុត្តា, ន សិនេរុស្ស អគ្គាឡិន្ទអល្លីនា។ ចក្កវាឡសមីបេន ចរិត្វាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ មជ្ឈេនាតិ សិនេរុស្ស, ចក្កវាឡស្ស ច ឧជុកំ វេមជ្ឈេន មគ្គេន។ ចិត្រមាសេ មជ្ឈេនាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។
Evaṃ ‘‘kati nesaṃ vīthiyo’’ti pañhaṃ vissajjetvā ‘‘kathaṃ vicarantī’’ti pañhaṃ vissajjetuṃ ‘‘candimasūriyā’’tiādi vuttaṃ. Tattha sineruto bahi nikkhamantīti sinerusamīpena taṃ padakkhiṇaṃ katvā gacchantā tato gamanavīthito bahi attano tiriyagamanena cakkavāḷābhimukhā nikkhamanti. Anto vicarantīti evaṃ cha māse khaṇe khaṇe sineruto apasakkanavasena tato nikkhamitvā cakkavāḷasamīpaṃ pattā, tatopi cha māse khaṇe khaṇe apasakkanavasena nikkhamitvā sinerusamīpaṃ pāpuṇantā anto vicaranti. Idāni tamevatthaṃ saṅkhepena vuttaṃ vivarituṃ ‘‘tehī’’tiādi vuttaṃ. Sinerussa, cakkavāḷassa ca yaṃ ṭhānaṃ vemajjhaṃ, tassa, sinerussa ca yaṃ ṭhānaṃ vemajjhaṃ, tena gacchantā ‘‘sinerusamīpenavicarantī’’ti vuttā, na sinerussa aggāḷindaallīnā. Cakkavāḷasamīpena caritvāti etthāpi eseva nayo. Majjhenāti sinerussa, cakkavāḷassa ca ujukaṃ vemajjhena maggena. Citramāse majjhenāti etthāpi eseva nayo.
ឯកប្បហារេនាតិ ឯកវេលាយ, ឯកេនេវ វា អត្តនោ ឯកប្បហារេន។ មជ្ឈន្ហិកោតិ ឋិតមជ្ឈន្ហិកោ កាលោ ហោតិ។ តទា ហិ សូរិយមណ្ឌលំ ឧគ្គច្ឆន្តំ ហុត្វាបិ ឥមស្មិំ ទីបេ ឋិតស្ស ឧបឌ្ឍមេវ ទិស្សតិ, ឧត្តរកុរូសុ ឋិតស្ស ឱគច្ឆន្តំ ហុត្វា។ ឯវញ្ហិ ឯកវេលាយមេវ តីសុ ទីបេសុ អាលោកករណំ។
Ekappahārenāti ekavelāya, ekeneva vā attano ekappahārena. Majjhanhikoti ṭhitamajjhanhiko kālo hoti. Tadā hi sūriyamaṇḍalaṃ uggacchantaṃ hutvāpi imasmiṃ dīpe ṭhitassa upaḍḍhameva dissati, uttarakurūsu ṭhitassa ogacchantaṃ hutvā. Evañhi ekavelāyameva tīsu dīpesu ālokakaraṇaṃ.
យេសុ កត្តិកាទិនក្ខត្តសមញ្ញា, តានិបិ តារករូបានិ យេវាតិ វុត្តំ ‘‘សេសតារករូបានិ ចា’’តិ, នក្ខត្តសញ្ញិតតារករូបតោ អវសិដ្ឋតារករូបានីតិ អត្ថោ។ ឧភយានិបិ តានិ ទេវតានំ វសនកវិមានានីតិ វេទិតព្ពានិ។ រា-សទ្ទោ តិយតិ ឆិជ្ជតិ ឯត្ថាតិ រត្តិ, សត្តានំ សទ្ទស្ស វូបសមនកាលោតិ អត្ថោ។ ទិព្ពន្តិ សត្តា កីឡន្តិ ជោតន្តិ ឯត្ថាតិ ទិវា។ សត្តានំ អាយុំ មិនន្តោ វិយ សិយតិ អន្តំ ករោតីតិ មាសោ។ តំ តំ កិរិយំ អរតិ វត្តេតីតិ ឧតុ។ តំ តំ សត្តំ, ធម្មប្បវត្តិញ្ច សង្គម្ម វទន្តោ វិយ សរតិ វត្តេតីតិ សំវច្ឆរោ។
Yesu kattikādinakkhattasamaññā, tānipi tārakarūpāni yevāti vuttaṃ ‘‘sesatārakarūpāni cā’’ti, nakkhattasaññitatārakarūpato avasiṭṭhatārakarūpānīti attho. Ubhayānipi tāni devatānaṃ vasanakavimānānīti veditabbāni. Rā-saddo tiyati chijjati etthāti ratti, sattānaṃ saddassa vūpasamanakāloti attho. Dibbanti sattā kīḷanti jotanti etthāti divā. Sattānaṃ āyuṃ minanto viya siyati antaṃ karotīti māso. Taṃ taṃ kiriyaṃ arati vattetīti utu. Taṃ taṃ sattaṃ, dhammappavattiñca saṅgamma vadanto viya sarati vattetīti saṃvaccharo.
១២២. វិវជ្ជនំ វិវជ្ជោ, សោ ឯវ វេវជ្ជំ, វណ្ណស្ស វេវជ្ជំ វណ្ណវេវជ្ជំ, វណ្ណសម្បត្តិយា វិគមោ, តស្ស បន អត្ថិតា ‘‘វណ្ណវេវជ្ជតា’’តិ វុត្តា។ តេនាហ ‘‘វិវជ្ជភាវោ’’តិ។ តេសន្តិ វណ្ណវន្តានំ សត្តានំ។ អតិមានប្បច្ចយាតិ ទុព្ពណ្ណវម្ភនវសេន អតិក្កម្ម អត្តនោ វណ្ណំ បដិច្ច មានបច្ចយា, មានសម្បគ្គណ្ហននិមិត្តន្តិ អត្ថោ។ សាតិសយោ រសោ ឯតិស្សា អត្ថីតិ រសាតិ លទ្ធមានាយ, អនុភាសិំសូតិ អនុរោធវសេន ភាសិំសុ។ លោកុប្បត្តិវំសកថន្តិ លោកុប្បត្តិវំសជំ បវេណីកថំ, អាទិកាលេ ឧប្បន្នំ បវេណីអាគតកថន្តិ អត្ថោ។ ‘‘អនុបតន្តី’’តិបិ បាឋោ, សោ ឯវត្ថោ។
122. Vivajjanaṃ vivajjo, so eva vevajjaṃ, vaṇṇassa vevajjaṃ vaṇṇavevajjaṃ, vaṇṇasampattiyā vigamo, tassa pana atthitā ‘‘vaṇṇavevajjatā’’ti vuttā. Tenāha ‘‘vivajjabhāvo’’ti. Tesanti vaṇṇavantānaṃ sattānaṃ. Atimānappaccayāti dubbaṇṇavambhanavasena atikkamma attano vaṇṇaṃ paṭicca mānapaccayā, mānasampaggaṇhananimittanti attho. Sātisayo raso etissā atthīti rasāti laddhamānāya, anubhāsiṃsūti anurodhavasena bhāsiṃsu. Lokuppattivaṃsakathanti lokuppattivaṃsajaṃ paveṇīkathaṃ, ādikāle uppannaṃ paveṇīāgatakathanti attho. ‘‘Anupatantī’’tipi pāṭho, so evattho.
ភូមិបប្បដកបាតុភាវាទិវណ្ណនា
Bhūmipappaṭakapātubhāvādivaṇṇanā
១២៣. ឯទិសោ ហុត្វាតិ អហិច្ឆត្តកសទិសោ ហុត្វា។
123.Ediso hutvāti ahicchattakasadiso hutvā.
១២៤. បទាលតាតិ ‘‘បទា’’តិ ឯវំនាមា ឯកា លតា, សា បន យស្មា សម្បន្នវណ្ណគន្ធរសា, តស្មា ‘‘ភទ្ទលតា’’តិ វុត្តា។ នាឡិកាតិ នាឡិវល្លិ។ អហាយីតិ នស្សិ។
124.Padālatāti ‘‘padā’’ti evaṃnāmā ekā latā, sā pana yasmā sampannavaṇṇagandharasā, tasmā ‘‘bhaddalatā’’ti vuttā. Nāḷikāti nāḷivalli. Ahāyīti nassi.
១២៥. អកដ្ឋបាកោតិ អកដ្ឋេយេវ ឋានេ ឧប្បជ្ជិត្វា បច្ចនកោ, នីវារោ វិយ សញ្ជាតោ ហុត្វា និប្បជ្ជនកោតិ អត្ថោ។ កណោ ‘‘កុណ្ឌក’’ន្តិ ច វុច្ចតិ។ ថុសន្តិ តណ្ឌុលំ បរិយោនន្ធិត្វា ឋិតត្តចោ, តទភាវតោ ‘‘អកណោ, អថុសោ’’តិ សាលិ វុត្តោ។ ‘‘បដិវិរូឡ្ហ’’ន្តិ ឥទំ បក្កភាវស្ស ការណវចនំ។ បដិវិរូឡ្ហតោ ហិ តំ បក្កន្តិ។ យស្មិំ ឋានេ សាយំ បក្កោ សាលិ គហិតោ, តទេវ ឋានំ ទុតិយទិវសេ បាតោ បក្កេន សាលិនា បរិបុណ្ណំ ហុត្វា តិដ្ឋតីតិ អាហ ‘‘សាយំ គហិតដ្ឋានំ បាតោ បក្កំ ហោតី’’តិអាទិ។ អលាយិតន្តិ លាយិតដ្ឋានម្បិ តេសំ កម្មប្បច្ចយា អលាយិតមេវ ហុត្វា អនូនំ បរិបុណ្ណមេវ បញ្ញាយតិ, ន កេវលំ បញ្ញាយនមេវ, អថ ខោ តថាភូតមេវ ហុត្វា តិដ្ឋតិ។
125.Akaṭṭhapākoti akaṭṭheyeva ṭhāne uppajjitvā paccanako, nīvāro viya sañjāto hutvā nippajjanakoti attho. Kaṇo ‘‘kuṇḍaka’’nti ca vuccati. Thusanti taṇḍulaṃ pariyonandhitvā ṭhitattaco, tadabhāvato ‘‘akaṇo, athuso’’ti sāli vutto. ‘‘Paṭivirūḷha’’nti idaṃ pakkabhāvassa kāraṇavacanaṃ. Paṭivirūḷhato hi taṃ pakkanti. Yasmiṃ ṭhāne sāyaṃ pakko sāli gahito, tadeva ṭhānaṃ dutiyadivase pāto pakkena sālinā paripuṇṇaṃ hutvā tiṭṭhatīti āha ‘‘sāyaṃ gahitaṭṭhānaṃ pāto pakkaṃ hotī’’tiādi. Alāyitanti lāyitaṭṭhānampi tesaṃ kammappaccayā alāyitameva hutvā anūnaṃ paripuṇṇameva paññāyati, na kevalaṃ paññāyanameva, atha kho tathābhūtameva hutvā tiṭṭhati.
ឥត្ថិបុរិសលិង្គាទិបាតុភាវវណ្ណនា
Itthipurisaliṅgādipātubhāvavaṇṇanā
១២៦. ‘‘មនុស្សកាលេ’’តិ ឥទំ បុព្ពេ មនុស្សភូតានំយេវ តត្ថ ឥទានិ និកន្តិវសេន ឧប្បត្តិ ហោតីតិ កត្វា វុត្តំ, ទេវតានម្បិ បុរិមជាតិយំ ឥត្ថិភាវេ ឋិតានំ តត្ថ វិរាគាទិបុរិសត្តប្បច្ចយេ អសតិ តទា ឥត្ថិលិង្គមេវ បាតុភវតិ។ បុរិសត្តបច្ចយេតិ ‘‘អត្តនោបិ អនិស្សរតា, សព្ពកាលំ បរាយត្តវុត្តិតា, រជស្សលតា វញ្ចតា, គព្ភធារណំ, បឋមាយ បកតិយា និហីនបកតិតា, សូរវីរតាភាវោ, ‘អប្បកា ជនា’តិ ‘ហីឡេតព្ពតា’តិ ឯវមាទិ អាទីនវបច្ចវេក្ខណបុព្ពកម្បិ ឥត្ថិភាវេ ‘អលំ ឥត្ថិភាវេន, ន ហិ ឥត្ថិភាវេ ឋត្វា ចក្កវត្តិសិរិំ, ន សក្កមារព្រហ្មសិរិយោ បច្ចនុភវិតុំ, ន បច្ចេកពោធិំ, ន សម្មាសម្ពោធិំ អធិគន្តុំ សក្កា’តិ ឯវំ ឥត្ថិភាវវិរជ្ជនំ, ‘យថាវុត្តអាទីនវវិរហតោ ឧត្តមបកតិភាវតោ សម្បទមិទំ បុរិសត្តំ នាម សេដ្ឋំ ឧត្តមំ, ឯត្ថ ឋត្វា សក្កា ឯតា សម្បត្តិយោ សម្បាបុណិតុ’ន្តិ ឯវំ បុរិសត្តភាវេ សម្ភាវនាបុព្ពកំ បត្ថនាឋបនំ, ‘តត្ថ និន្នបោណបព្ភារចិត្តតា’តិ’’ ឯវមាទិកេ បុរិសភាវស្ស បច្ចយភូតេ ធម្មេ។ បូរេត្វា វឌ្ឍេត្វា។ បច្ចក្ខំ ភូតំ, សទិសញ្ច ទិដ្ឋធម្មិកំ, សម្បរាយិកញ្ច សុវិបុលំ អនត្ថំ អចិន្តេត្វា បុរិសស្ស កាមេសុ មិច្ឆាចរណំ កេវលំ ឥត្ថិយំ អាសាបត្តិ ផលេនេវាតិ អាសាអាបត្តិ ឥត្ថិភាវាវហាបិ ហោតិយេវ។ តន្និន្នបោណបព្ភារភាវេន តន្និកន្តិយា និមិត្តភាវាបត្តិតោតិ វុត្តំ ‘‘បុរិសោ ឥត្ថត្តភាវំ លភន្តោ កាមេសុមិច្ឆាចារំ និស្សាយ លភតី’’តិ។ តទាតិ យថាវុត្តេ បឋមកប្បិកកាលេ។ បកតិយាតិ សភាវេន។ មាតុគាមស្សាតិ បុរិមត្តភាវេ មាតុគាមភូតស្ស។ បុរិសស្សាតិ ឯត្ថាបិ ‘‘បកតិយា’’តិ បទំ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ។ ឧបនិជ្ឈាយតន្តិ ឧបេច្ច និជ្ឈាយន្តានំ។ យថា អញ្ញមញ្ញស្មិំ សារាគោ ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ សាបេក្ខភាវេន ឱលោកេន្តានំ។ រាគបរិឡាហោតិ រាគជោ បរិឡាហោ។
126.‘‘Manussakāle’’ti idaṃ pubbe manussabhūtānaṃyeva tattha idāni nikantivasena uppatti hotīti katvā vuttaṃ, devatānampi purimajātiyaṃ itthibhāve ṭhitānaṃ tattha virāgādipurisattappaccaye asati tadā itthiliṅgameva pātubhavati. Purisattapaccayeti ‘‘attanopi anissaratā, sabbakālaṃ parāyattavuttitā, rajassalatā vañcatā, gabbhadhāraṇaṃ, paṭhamāya pakatiyā nihīnapakatitā, sūravīratābhāvo, ‘appakā janā’ti ‘hīḷetabbatā’ti evamādi ādīnavapaccavekkhaṇapubbakampi itthibhāve ‘alaṃ itthibhāvena, na hi itthibhāve ṭhatvā cakkavattisiriṃ, na sakkamārabrahmasiriyo paccanubhavituṃ, na paccekabodhiṃ, na sammāsambodhiṃ adhigantuṃ sakkā’ti evaṃ itthibhāvavirajjanaṃ, ‘yathāvuttaādīnavavirahato uttamapakatibhāvato sampadamidaṃ purisattaṃ nāma seṭṭhaṃ uttamaṃ, ettha ṭhatvā sakkā etā sampattiyo sampāpuṇitu’nti evaṃ purisattabhāve sambhāvanāpubbakaṃ patthanāṭhapanaṃ, ‘tattha ninnapoṇapabbhāracittatā’ti’’ evamādike purisabhāvassa paccayabhūte dhamme. Pūretvā vaḍḍhetvā. Paccakkhaṃ bhūtaṃ, sadisañca diṭṭhadhammikaṃ, samparāyikañca suvipulaṃ anatthaṃ acintetvā purisassa kāmesu micchācaraṇaṃ kevalaṃ itthiyaṃ āsāpatti phalenevāti āsāāpatti itthibhāvāvahāpi hotiyeva. Tanninnapoṇapabbhārabhāvena tannikantiyā nimittabhāvāpattitoti vuttaṃ ‘‘puriso itthattabhāvaṃ labhanto kāmesumicchācāraṃ nissāya labhatī’’ti. Tadāti yathāvutte paṭhamakappikakāle. Pakatiyāti sabhāvena. Mātugāmassāti purimattabhāve mātugāmabhūtassa. Purisassāti etthāpi ‘‘pakatiyā’’ti padaṃ ānetvā sambandhitabbaṃ. Upanijjhāyatanti upecca nijjhāyantānaṃ. Yathā aññamaññasmiṃ sārāgo uppajjati, evaṃ sāpekkhabhāvena olokentānaṃ. Rāgapariḷāhoti rāgajo pariḷāho.
និព្ពុយ្ហមានាយាតិ បរិណតា ហុត្វា និយ្យមានាយ។
Nibbuyhamānāyāti pariṇatā hutvā niyyamānāya.
មេថុនធម្មសមាចារវណ្ណនា
Methunadhammasamācāravaṇṇanā
១២៧. គោមយបិណ្ឌមត្តម្បិ នាលត្ថាតិ សម្មទេវ វិវាហកម្មំ នាលត្ថាតិ អធិប្បាយេន វទន្តិ។ បាតព្យតន្តិ តស្មិំ អសទ្ធម្មេ កិលេសកាមេន បិវិតព្ពតំ កិញ្ចិ បិវិតព្ពវត្ថុំ បិវន្តា វិយ អតិវិយ តោសេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពតំ អាបជ្ជិំសុ, បាតព្យតន្តិ វា បរិភុញ្ជនកតំ អាបជ្ជិំសុ ឧបគច្ឆិំសុ។ បរិភោគត្ថោ ហិ អយំ បា-សទ្ទោ, កត្តុសាធនោ ច តព្យ-សទ្ទោ, យថារុចិ បរិភុញ្ជិំសូតិ អត្ថោ។
127.Gomayapiṇḍamattampi nālatthāti sammadeva vivāhakammaṃ nālatthāti adhippāyena vadanti. Pātabyatanti tasmiṃ asaddhamme kilesakāmena pivitabbataṃ kiñci pivitabbavatthuṃ pivantā viya ativiya tosetvā paribhuñjitabbataṃ āpajjiṃsu, pātabyatanti vā paribhuñjanakataṃ āpajjiṃsu upagacchiṃsu. Paribhogattho hi ayaṃ pā-saddo, kattusādhano ca tabya-saddo, yathāruci paribhuñjiṃsūti attho.
សន្និធិការកន្តិ សន្និធិការំ, ក-ការោ បទវឌ្ឍនមត្តន្តិ អាហ ‘‘សន្និធិំ កត្វា’’តិ។ អបទានន្តិ អវខណ្ឌនំ។ ឯកេកស្មិំ ឋានេតិ យត្ថ យត្ថ វហិតំ, តស្មិំ តស្មិំ ឯកេកស្មិំ ឋានេ។ គុម្ពគុម្ពាតិ បុញ្ជបុញ្ជា។
Sannidhikārakanti sannidhikāraṃ, ka-kāro padavaḍḍhanamattanti āha ‘‘sannidhiṃ katvā’’ti. Apadānanti avakhaṇḍanaṃ. Ekekasmiṃ ṭhāneti yattha yattha vahitaṃ, tasmiṃ tasmiṃ ekekasmiṃ ṭhāne. Gumbagumbāti puñjapuñjā.
សាលិវិភាគវណ្ណនា
Sālivibhāgavaṇṇanā
១២៨. សីមំ ឋបេយ្យាមាតិ ‘‘អយំ ភូមិភាគោ អសុកស្ស, អយំ ភូមិភាគោ អសុកស្សា’’តិ ឯវំ បរិច្ឆេទំ ករេយ្យាម។ តំ អគ្គំ កត្វាតិ តំ អាទិំ កត្វា។
128.Sīmaṃ ṭhapeyyāmāti ‘‘ayaṃ bhūmibhāgo asukassa, ayaṃ bhūmibhāgo asukassā’’ti evaṃ paricchedaṃ kareyyāma. Taṃ aggaṃ katvāti taṃ ādiṃ katvā.
មហាសម្មតរាជវណ្ណនា
Mahāsammatarājavaṇṇanā
១៣០. បកាសេតព្ពន្តិ ទោសវសេន បកាសេតព្ពំ។ ខិបិតព្ពន្តិ ខេបំ កាតព្ពំ។ តេនាហ ‘‘ហារេតព្ព’’ន្តិ, សត្តនិកាយតោ នីហរិតព្ពំ។
130.Pakāsetabbanti dosavasena pakāsetabbaṃ. Khipitabbanti khepaṃ kātabbaṃ. Tenāha ‘‘hāretabba’’nti, sattanikāyato nīharitabbaṃ.
នេសន្តិ និទ្ធារណេ សាមិវចនំ។
Nesanti niddhāraṇe sāmivacanaṃ.
១៣១. អក្ខរន្តិ និរុត្តិំ។ សា ហិ មហាជនេន សម្មតោតិ និទ្ធារេត្វា វត្តព្ពតោ និរុត្តិ , តស្មិំយេវ និរូឡ្ហភាវតោ , អញ្ញត្ថ អសញ្ចរណតោ អក្ខរន្តិ ច វុច្ចតិ, តថា សង្ខាតព្ពតោ សង្ខា, សមញ្ញាយតីតិ សមញ្ញា, បញ្ញាបនតោ បញ្ញត្តិ, វោហរណតោ វោហារោ។ ឧប្បន្នោតិ បវត្តោ។ ន កេវលំ អក្ខរមេវាតិ ន កេវលំ សមញ្ញាករណមេវ។ ខេត្តសាមិនោតិ តំ តំ ភូមិភាគំ បរិគ្គហេត្វា ឋិតសត្តា។ តីហិ សង្ខេហីតិ តិវិធកិរិយាភិសង្ខតេហិ តីហិ សង្ខេហិ ខត្តិយាទីហិ តីហិ វណ្ណេហិ បរិគ្គហិតេហិ។ ‘‘ខត្តិយានុយន្តព្រាហ្មណគហបតិកនេគមជានបទេហិ តីហិ គហបតីហិ បរិគ្គហិតេហី’’តិ ច វទន្តិ។ អគ្គន្តិ ញាតេនាតិ អគ្គំ កុលន្តិ ញាតេន។ ខត្តិយកុលញ្ហិ លោកេ សព្ពសេដ្ឋំ។ យថាហ ‘‘ខត្តិយោ សេដ្ឋោ ជនេតស្មិំ, យេ គោត្តបដិសារិនោ’’តិ, (ទី. និ. ១.២៧៧; ៣.១៤០; ម. និ. ២.៣០; សំ. និ. ១.១៨២, ២៤៥) អភេទោបចារេន បន អក្ខរស្ស ខត្តិយសទ្ទស្សបិ សេដ្ឋតាតិ បាឡិយំ ‘‘អគ្គញ្ញេន អក្ខរេនា’’តិ វុត្តំ។ ឥទានិ អភេទោបចារេន វិនា ឯវ អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘អគ្គេ វា’’តិអាទិ វុត្តំ។
131.Akkharanti niruttiṃ. Sā hi mahājanena sammatoti niddhāretvā vattabbato nirutti , tasmiṃyeva nirūḷhabhāvato , aññattha asañcaraṇato akkharanti ca vuccati, tathā saṅkhātabbato saṅkhā, samaññāyatīti samaññā, paññāpanato paññatti, voharaṇato vohāro. Uppannoti pavatto. Na kevalaṃ akkharamevāti na kevalaṃ samaññākaraṇameva. Khettasāminoti taṃ taṃ bhūmibhāgaṃ pariggahetvā ṭhitasattā. Tīhi saṅkhehīti tividhakiriyābhisaṅkhatehi tīhi saṅkhehi khattiyādīhi tīhi vaṇṇehi pariggahitehi. ‘‘Khattiyānuyantabrāhmaṇagahapatikanegamajānapadehi tīhi gahapatīhi pariggahitehī’’ti ca vadanti. Agganti ñātenāti aggaṃ kulanti ñātena. Khattiyakulañhi loke sabbaseṭṭhaṃ. Yathāha ‘‘khattiyo seṭṭho janetasmiṃ, ye gottapaṭisārino’’ti, (dī. ni. 1.277; 3.140; ma. ni. 2.30; saṃ. ni. 1.182, 245) abhedopacārena pana akkharassa khattiyasaddassapi seṭṭhatāti pāḷiyaṃ ‘‘aggaññena akkharenā’’ti vuttaṃ. Idāni abhedopacārena vinā eva atthaṃ dassetuṃ ‘‘agge vā’’tiādi vuttaṃ.
ព្រាហ្មណមណ្ឌលាទិវណ្ណនា
Brāhmaṇamaṇḍalādivaṇṇanā
១៣២. យេន អនារម្ភភាវេន ពាហិតាកុសលា ‘‘ព្រាហ្មណា’’តិ វុត្តា, តមេវ តាវ ទស្សេតុំ បាឡិយំ ‘‘វីតង្គារា’’តិអាទិ វុត្តន្តិ តទត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘បចិត្វា’’តិអាទិមាហ។ តមេនន្តិ វចនវិបល្លាសេន និទ្ទេសោតិ អាហ ‘‘តេ ឯតេ’’តិ។ អភិសង្ខរោន្តាតិ ចិត្តមន្តភាវេន អញ្ញមញ្ញំ អភិវិសិដ្ឋេ ករោន្តា, ព្រាហ្មណាកប្បភាវេន សង្ខរោន្តា ច។ វាចេន្តាតិ បរេសំ កថេន្តា, យេ តថា គន្ថេ កាតុំ ន ជានន្តិ។ អច្ឆន្តីតិ អាសន្តិ, ឧបវិសន្តីតិ អត្ថោ។ តេនាហ ‘‘វសន្តី’’តិ។ អច្ឆេន្តីតិ កាលំ ខេបេន្តិ។ ហីនសម្មតំ ឈានភាវនានុយោគំ ឆឌ្ឌេត្វា គន្ថេ បសុតតាទីបនតោ។ សេដ្ឋសម្មតំ ជាតំ ‘‘វេទធរា សោត្តិយា សុព្រាហ្មណាតិ ឯវំ សេដ្ឋសម្មតំ ជាតំ។
132. Yena anārambhabhāvena bāhitākusalā ‘‘brāhmaṇā’’ti vuttā, tameva tāva dassetuṃ pāḷiyaṃ ‘‘vītaṅgārā’’tiādi vuttanti tadatthaṃ dassento ‘‘pacitvā’’tiādimāha. Tamenanti vacanavipallāsena niddesoti āha ‘‘te ete’’ti. Abhisaṅkharontāti cittamantabhāvena aññamaññaṃ abhivisiṭṭhe karontā, brāhmaṇākappabhāvena saṅkharontā ca. Vācentāti paresaṃ kathentā, ye tathā ganthe kātuṃ na jānanti. Acchantīti āsanti, upavisantīti attho. Tenāha ‘‘vasantī’’ti. Acchentīti kālaṃ khepenti. Hīnasammataṃ jhānabhāvanānuyogaṃ chaḍḍetvā ganthe pasutatādīpanato. Seṭṭhasammataṃ jātaṃ ‘‘vedadharā sottiyā subrāhmaṇāti evaṃ seṭṭhasammataṃ jātaṃ.
១៣៣. មេថុនធម្មំ សមាទិយិត្វាតិ ជាយាបតិកភាវេន ទ្វយំ ទ្វយំ និវាសំ អជ្ឈុបគន្ត្វា។ វាណិជកម្មាទិកេតិ អាទិ-សទ្ទេន កសិកម្មាទិំ សង្គណ្ហាតិ។
133.Methunadhammaṃ samādiyitvāti jāyāpatikabhāvena dvayaṃ dvayaṃ nivāsaṃ ajjhupagantvā. Vāṇijakammādiketi ādi-saddena kasikammādiṃ saṅgaṇhāti.
១៣៤. លុទ្ទាចារកម្មខុទ្ទាចារកម្មុនាតិ បរវិហេឋនាទិលុទ្ទាចារកម្មុនា, នឡការទារុកម្មាទិខុទ្ទាចារកម្មុនា ច។ សុទ្ទន្តិ ឯត្ថ សុ-ឥតិ សីឃត្ថេ និបាតោ។ ទា-ឥតិ គរហណត្ថេតិ អាហ ‘‘សុទ្ទំ សុទ្ទំ លហុំ លហុំ កុច្ឆិតំ គច្ឆន្តី’’តិ។
134.Luddācārakammakhuddācārakammunāti paraviheṭhanādiluddācārakammunā, naḷakāradārukammādikhuddācārakammunā ca. Suddanti ettha su-iti sīghatthe nipāto. Dā-iti garahaṇattheti āha ‘‘suddaṃ suddaṃ lahuṃ lahuṃ kucchitaṃ gacchantī’’ti.
១៣៥. អហូតិ កាលវិបល្លាសវសេន វុត្តន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘ហោតិ ខោ’’តិ អាហ។ ឥមិនាតិ ‘‘ឥមេហិ ខោ, វាសេដ្ឋ, ចតូហិ មណ្ឌលេហិ សមណមណ្ឌលស្ស អភិនិព្ពត្តិ ហោតី’’តិ ឥមិនា វចនេន។ ឥមំ ទស្សេតីតិ សមណមណ្ឌលំ នាម…បេ.… សុទ្ធិំ បាបុណន្តីតិ ឥមំ អត្ថជាតំ ទស្សេតិ។ យទិ ឥមេហិ…បេ.… អភិនិព្ពត្តិ ហោតិ, ឯវំ សន្តេ ឥមានេវ ចត្តារិ មណ្ឌលានិ បធានានិ, សមណមណ្ឌលំ អប្បធានំ តតោ អភិនិព្ពត្តត្តាតិ? នយិទមេវន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘ឥមានី’’តិអាទិ វុត្តំ។ សមណមណ្ឌលំ អនុវត្តន្តិ គុណេហិ វិសិដ្ឋភាវតោ។ គុណោ ហិ វិញ្ញូនំ អនុវត្តនហេតុ, ន កោលបុត្តិយំ, វណ្ណបោក្ខរតា, វាក្ករណមត្តំ វា។ តេនាហ ‘‘ធម្មេនេវ អនុវត្តន្តិ, នោ អធម្មេនា’’តិ។ សោ ធម្មោ ច លោកុត្តរោវ អធិប្បេតោ, យេន សំសារតោ វិសុជ្ឈតិ, តស្មា សមណមណ្ឌលន្តិ ច សាសនិកមេវ សមណគណំ វទតីតិ ទដ្ឋព្ពំ។ តេនាហ ‘‘សមណមណ្ឌលញ្ហី’’តិអាទិ។
135.Ahūti kālavipallāsavasena vuttanti dassento ‘‘hoti kho’’ti āha. Imināti ‘‘imehi kho, vāseṭṭha, catūhi maṇḍalehi samaṇamaṇḍalassa abhinibbatti hotī’’ti iminā vacanena. Imaṃ dassetīti samaṇamaṇḍalaṃ nāma…pe… suddhiṃ pāpuṇantīti imaṃ atthajātaṃ dasseti. Yadi imehi…pe… abhinibbatti hoti, evaṃ sante imāneva cattāri maṇḍalāni padhānāni, samaṇamaṇḍalaṃ appadhānaṃ tato abhinibbattattāti? Nayidamevanti dassetuṃ ‘‘imānī’’tiādi vuttaṃ. Samaṇamaṇḍalaṃ anuvattanti guṇehi visiṭṭhabhāvato. Guṇo hi viññūnaṃ anuvattanahetu, na kolaputtiyaṃ, vaṇṇapokkharatā, vākkaraṇamattaṃ vā. Tenāha ‘‘dhammeneva anuvattanti, no adhammenā’’ti. So dhammo ca lokuttarova adhippeto, yena saṃsārato visujjhati, tasmā samaṇamaṇḍalanti ca sāsanikameva samaṇagaṇaṃ vadatīti daṭṭhabbaṃ. Tenāha ‘‘samaṇamaṇḍalañhī’’tiādi.
ទុច្ចរិតាទិកថាវណ្ណនា
Duccaritādikathāvaṇṇanā
១៣៦. មិច្ឆាទិដ្ឋិវសេន សមាទិន្នកម្មំ នាម ‘‘កោ អនុពន្ធិតព្ពោ។ អជោតគ្គិសោដ្ឋិមិសោ’’តិអាទិនា យញ្ញវិធានាទិវសេន បវត្តិតំ ហិំសាទិបាបកម្មំ។ មិច្ឆាទិដ្ឋិកម្មស្សាតិ ‘‘ឯស សទ្ធាធិគតោ ទេវយានោ, យេន យន្តិ បុត្តិនោ វិសោកា’’តិអាទិនា បវត្តិតស្ស មិច្ឆាទិដ្ឋិសហគតកម្មស្ស។ សមាទានំ តស្ស តថា បវត្តនំ, តស្សា វា ទិដ្ឋិយា ឧបគមនំ។
136.Micchādiṭṭhivasena samādinnakammaṃ nāma ‘‘ko anubandhitabbo. Ajotaggisoṭṭhimiso’’tiādinā yaññavidhānādivasena pavattitaṃ hiṃsādipāpakammaṃ. Micchādiṭṭhikammassāti ‘‘esa saddhādhigato devayāno, yena yanti puttino visokā’’tiādinā pavattitassa micchādiṭṭhisahagatakammassa. Samādānaṃ tassa tathā pavattanaṃ, tassā vā diṭṭhiyā upagamanaṃ.
១៣៧. ទ្វយការីតិ កុសលាកុសលទ្វយស្ស កត្តា។ តយិទំ ទ្វយំ យស្មា ឯកជ្ឈំ នប្បវត្តតិ, តស្មា អាហ ‘‘កាលេនា’’តិអាទិ។ ឯកក្ខណេ ឧភយវិបាកទានដ្ឋានំ នាម នត្ថិ ឯកស្មិំ ខណេ ចិត្តទ្វយូបសញ្ហិតាយ សត្តសន្តតិយា អភាវតោ។ យថា បន ទ្វយការិនោ សុខទុក្ខបដិសំវេទិតា សម្ភវតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘យេន បនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ ឯវំភូតោតិ វិកលាវយវោ។ ទ្វេបិហិ កុសលាកុសលកម្មានិ កតូបចិតានិ សភាវតោ ពលវន្តានេវ ហោន្តិ, តស្មា មរណកាលេ ឧបដ្ឋហន្តិ ។ តេសុ អកុសលំ ពលវតរំ ហោតិ បច្ចយលាភតោ។ និកន្តិអាទយោ ហិ បច្ចយវិសេសា អកុសលស្សេវ សភាគា, ន កុសលស្ស, តស្មា កតូបចិតភាវេន សមានពលេសុបិ កុសលាកុសលេសុ បច្ចយលាភេន វិបច្ចិតុំ លទ្ធោកាសតាយ កុសលតោ អកុសលំ ពលវតរំ ហោតីតិ, តថាភូតម្បិ តំ យថា វិបាកទានេ លទ្ធោកាសស្ស កុសលស្សាបិ អវសរោ ហោតិ, តថា លទ្ធបច្ចយំ បដិសន្ធិទានាភិមុខំ កុសលំ បដិពាហិត្វា បដិសន្ធិំ ទេន្តំ តិរច្ឆានយោនិយំ និព្ពត្តាបេតីតិ។ ‘‘អកុសលំ ពលវតរំ ហោតី’’តិ ឯត្ថ ‘‘អកុសលំ ចេ ពលវតរំ ហោតិ, តំ កុសលំ បដិពាហិត្វា’’តិ វុត្តនយេនេវ អត្ថំ វត្វា តេសុ កុសលំ ចេ ពលវតរំ ហោតិ, តញ្ច អកុសលំ បដិពាហិត្វា មនុស្សយោនិយំ និព្ពត្តាបេតិ, អកុសលំ បវត្តិវេទនីយំ ហោតិ, អថ នំ តំ កាណម្បិ ករោតិ ខុជ្ជម្បិ បីឋសប្បិម្បិ កុច្ឆិរោគាទីហិ វា ឧបទ្ទុតំ។ ឯវំ សោ បវត្តិយំ នានប្បការំ ទុក្ខំ បច្ចនុភវតីតិ ឥទំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘សុខទុក្ខប្បដិសំវេទី ហោតី’’តិ។ តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ – វុត្តកាលេ វា ការេន សមានពលេសុ កុសលាកុសលកម្មេសុ ឧបដ្ឋហន្តេសុ មរណស្ស អាសន្នវេលាយំ យទិ ពលវតរានិ កុសលជវនានិ ជវន្តិ, យថាឧបដ្ឋិតំ អកុសលំ បដិពាហិត្វា កុសលំ វុត្តនយេន បដិសន្ធិំ ទេតិ។ អថ ពលវតរានិ អកុសលជវនានិ ជវន្តិ, យថាឧបដ្ឋិតំ កុសលំ បដិពាហិត្វា អកុសលំ វុត្តនយេនេវ បដិសន្ធិំ ទេតិ។ តំ កិស្ស ហេតុ? ឧភិន្នំ កម្មានំ សមានពលវភាវតោ, បច្ចយន្តរសាបេក្ខតោ ចាតិ, សព្ពំ វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ។
137.Dvayakārīti kusalākusaladvayassa kattā. Tayidaṃ dvayaṃ yasmā ekajjhaṃ nappavattati, tasmā āha ‘‘kālenā’’tiādi. Ekakkhaṇe ubhayavipākadānaṭṭhānaṃ nāma natthi ekasmiṃ khaṇe cittadvayūpasañhitāya sattasantatiyā abhāvato. Yathā pana dvayakārino sukhadukkhapaṭisaṃveditā sambhavati, taṃ dassetuṃ ‘‘yena panā’’tiādi vuttaṃ. Evaṃbhūtoti vikalāvayavo. Dvepihi kusalākusalakammāni katūpacitāni sabhāvato balavantāneva honti, tasmā maraṇakāle upaṭṭhahanti . Tesu akusalaṃ balavataraṃ hoti paccayalābhato. Nikantiādayo hi paccayavisesā akusalasseva sabhāgā, na kusalassa, tasmā katūpacitabhāvena samānabalesupi kusalākusalesu paccayalābhena vipaccituṃ laddhokāsatāya kusalato akusalaṃ balavataraṃ hotīti, tathābhūtampi taṃ yathā vipākadāne laddhokāsassa kusalassāpi avasaro hoti, tathā laddhapaccayaṃ paṭisandhidānābhimukhaṃ kusalaṃ paṭibāhitvā paṭisandhiṃ dentaṃ tiracchānayoniyaṃ nibbattāpetīti. ‘‘Akusalaṃ balavataraṃ hotī’’ti ettha ‘‘akusalaṃ ce balavataraṃ hoti, taṃ kusalaṃ paṭibāhitvā’’ti vuttanayeneva atthaṃ vatvā tesu kusalaṃ ce balavataraṃ hoti, tañca akusalaṃ paṭibāhitvā manussayoniyaṃ nibbattāpeti, akusalaṃ pavattivedanīyaṃ hoti, atha naṃ taṃ kāṇampi karoti khujjampi pīṭhasappimpi kucchirogādīhi vā upaddutaṃ. Evaṃ so pavattiyaṃ nānappakāraṃ dukkhaṃ paccanubhavatīti idaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘sukhadukkhappaṭisaṃvedī hotī’’ti. Tatrāyaṃ vinicchayo – vuttakāle vā kārena samānabalesu kusalākusalakammesu upaṭṭhahantesu maraṇassa āsannavelāyaṃ yadi balavatarāni kusalajavanāni javanti, yathāupaṭṭhitaṃ akusalaṃ paṭibāhitvā kusalaṃ vuttanayena paṭisandhiṃ deti. Atha balavatarāni akusalajavanāni javanti, yathāupaṭṭhitaṃ kusalaṃ paṭibāhitvā akusalaṃ vuttanayeneva paṭisandhiṃ deti. Taṃ kissa hetu? Ubhinnaṃ kammānaṃ samānabalavabhāvato, paccayantarasāpekkhato cāti, sabbaṃ vīmaṃsitvā gahetabbaṃ.
ពោធិបក្ខិយភាវនាវណ្ណនា
Bodhipakkhiyabhāvanāvaṇṇanā
១៣៨. ពោធិ វុច្ចតិ មគ្គសម្មាទិដ្ឋិ, ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ ពុជ្ឈតីតិ កត្វា, សភាវតោ, តំសភាវតោ ច តស្សា បក្ខេ ភវាតិ ពោធិបក្ខិយា, សតិវីរិយាទយោ ធម្មា, តេសំ ពោធិបក្ខិយានំ។ បដិបាដិយាតិ ពោធិបក្ខិយទេសនាបដិបាដិយា។ ភាវនំ អនុគន្ត្វាតិ អនុក្កមេន បវត្តំ ភាវនំ បត្វា។ តេនាហ ‘‘បដិបជ្ជិត្វា’’តិ។ សឧបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា វសេន ខីណាសវស្ស សេដ្ឋភាវំ លោកស្ស បាកដំ កត្វា ទស្សេតុំ សក្កា, ន ឥតរាយ សព្ពសោ អបញ្ញត្តិភាវូបគមនេ តស្ស អទស្សនតោតិ វុត្តំ ‘‘បរិនិព្ពាតីតិ កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពាយតី’’តិ។ វិនិវត្តេត្វាតិ តតោ ចតុវណ្ណតោ នីហរិត្វា។
138.Bodhi vuccati maggasammādiṭṭhi, cattāri ariyasaccāni bujjhatīti katvā, sabhāvato, taṃsabhāvato ca tassā pakkhe bhavāti bodhipakkhiyā, sativīriyādayo dhammā, tesaṃ bodhipakkhiyānaṃ. Paṭipāṭiyāti bodhipakkhiyadesanāpaṭipāṭiyā. Bhāvanaṃ anugantvāti anukkamena pavattaṃ bhāvanaṃ patvā. Tenāha ‘‘paṭipajjitvā’’ti. Saupādisesāya nibbānadhātuyā vasena khīṇāsavassa seṭṭhabhāvaṃ lokassa pākaṭaṃ katvā dassetuṃ sakkā, na itarāya sabbaso apaññattibhāvūpagamane tassa adassanatoti vuttaṃ ‘‘parinibbātīti kilesaparinibbānena parinibbāyatī’’ti. Vinivattetvāti tato catuvaṇṇato nīharitvā.
១៤០. តមេវត្ថន្តិ ‘‘ខីណាសវោវ ទេវមនុស្សេសុ សេដ្ឋោ’’តិ វុត្តមេវត្ថំ។
140.Tamevatthanti ‘‘khīṇāsavova devamanussesu seṭṭho’’ti vuttamevatthaṃ.
សេដ្ឋច្ឆេទកវាទមេវាតិ ជាតិព្រាហ្មណានំ សេដ្ឋភាវសមុច្ឆេទកមេវ កថំ។ ទស្សេត្វា ភាសិត្វា។ សុត្តន្តំ វិនិវត្តេត្វាតិ បុព្ពេ លោកិយធម្មសន្ទស្សនវសេន បវត្តំ អគ្គញ្ញសុត្តំ ‘‘សត្តន្នំ ពោធិបក្ខិយានំ ធម្មានំ ភាវនមន្វាយា’’តិអាទិនា តតោ វិនិវត្តេត្វា នីហរិត្វា តេន អសំសដ្ឋំ កត្វា។ អាវជ្ជន្តាតិ សមន្នាហរន្តា។ អនុមជ្ជន្តាតិ បុព្ពេនាបរំ អត្ថតោ វិចរន្តាតិ។
Seṭṭhacchedakavādamevāti jātibrāhmaṇānaṃ seṭṭhabhāvasamucchedakameva kathaṃ. Dassetvā bhāsitvā. Suttantaṃ vinivattetvāti pubbe lokiyadhammasandassanavasena pavattaṃ aggaññasuttaṃ ‘‘sattannaṃ bodhipakkhiyānaṃ dhammānaṃ bhāvanamanvāyā’’tiādinā tato vinivattetvā nīharitvā tena asaṃsaṭṭhaṃ katvā. Āvajjantāti samannāharantā. Anumajjantāti pubbenāparaṃ atthato vicarantāti.
អគ្គញ្ញសុត្តវណ្ណនាយ លីនត្ថប្បកាសនា។
Aggaññasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / សុត្តបិដក • Suttapiṭaka / ទីឃនិកាយ • Dīghanikāya / ៤. អគ្គញ្ញសុត្តំ • 4. Aggaññasuttaṃ
អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / សុត្តបិដក (អដ្ឋកថា) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / ទីឃ និកាយ (អដ្ឋកថា) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā) / ៤. អគ្គញ្ញសុត្តវណ្ណនា • 4. Aggaññasuttavaṇṇanā
