| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
४. अग्गपसादसुत्तवण्णना
4. Aggapasādasuttavaṇṇanā
३४. चतुत्थे अग्गेसु पसादाति सेट्ठेसु पसादा। अग्गा वा पसादाति सेट्ठभूता पसादा। सेट्ठवचनो हेत्थ अग्गसद्दो। पुरिमस्मिं अत्थविकप्पे अग्गसद्देन बुद्धादिरतनत्तयं वुच्चति। तेसु भगवा ताव असदिसट्ठेन, गुणविसिट्ठट्ठेन, असमसमट्ठेन च अग्गो। सो हि महाभिनीहारं दसन्नं पारमीनं पविचयञ्च आदिं कत्वा बोधिसम्भारगुणेहि चेव बुद्धगुणेहि च पयोजनेहि च सेसजनेहि असदिसोति असदिसट्ठेनपि अग्गो। ये चस्स ते गुणा महाकरुणादयो, तेहि सेससत्तानं गुणेहि विसिट्ठट्ठेनपि सब्बसत्तुत्तमताय अग्गो। ये पन पुरिमका सम्मासम्बुद्धा सब्बसत्तेहि असमा, तेहि सद्धिं अयमेव रूपकायगुणेहि चेव धम्मकायगुणेहि च समोति असमसमट्ठेनपि अग्गो। तथा दुल्लभपातुभावतो अच्छरियमनुस्सभावतो बहुजनहितसुखावहतो अदुतियअसहायादिभावतो च भगवा लोके अग्गोति वुच्चति। यथाह –
34. Catutthe aggesu pasādāti seṭṭhesu pasādā. Aggā vā pasādāti seṭṭhabhūtā pasādā. Seṭṭhavacano hettha aggasaddo. Purimasmiṃ atthavikappe aggasaddena buddhādiratanattayaṃ vuccati. Tesu bhagavā tāva asadisaṭṭhena, guṇavisiṭṭhaṭṭhena, asamasamaṭṭhena ca aggo. So hi mahābhinīhāraṃ dasannaṃ pāramīnaṃ pavicayañca ādiṃ katvā bodhisambhāraguṇehi ceva buddhaguṇehi ca payojanehi ca sesajanehi asadisoti asadisaṭṭhenapi aggo. Ye cassa te guṇā mahākaruṇādayo, tehi sesasattānaṃ guṇehi visiṭṭhaṭṭhenapi sabbasattuttamatāya aggo. Ye pana purimakā sammāsambuddhā sabbasattehi asamā, tehi saddhiṃ ayameva rūpakāyaguṇehi ceva dhammakāyaguṇehi ca samoti asamasamaṭṭhenapi aggo. Tathā dullabhapātubhāvato acchariyamanussabhāvato bahujanahitasukhāvahato adutiyaasahāyādibhāvato ca bhagavā loke aggoti vuccati. Yathāha –
‘‘एकपुग्गलस्स, भिक्खवे, पातुभावो दुल्लभो लोकस्मिं। कतमस्स एकपुग्गलस्स? तथागतस्स अरहतो सम्मासम्मुद्धस्स। एकपुग्गलो, भिक्खवे, लोके उप्पज्जमानो उप्पज्जति अच्छरियमनुस्सो। एकपुग्गलो, भिक्खवे, लोके उप्पज्जमानो उप्पज्जति बहुजन…पे॰… सम्मासम्बुद्धो। एकपुग्गलो, भिक्खवे, लोके उप्पज्जमानो उप्पज्जति अदुतियो असहायो अप्पटिमो अप्पटिभागो अप्पटिपुग्गलो असमो असमसमो द्विपदानं अग्गो। कतमो एकपुग्गलो? तथागतो अरहं सम्मासम्बुद्धो’’ति (अ॰ नि॰ १.१७१-१७३)।
‘‘Ekapuggalassa, bhikkhave, pātubhāvo dullabho lokasmiṃ. Katamassa ekapuggalassa? Tathāgatassa arahato sammāsammuddhassa. Ekapuggalo, bhikkhave, loke uppajjamāno uppajjati acchariyamanusso. Ekapuggalo, bhikkhave, loke uppajjamāno uppajjati bahujana…pe… sammāsambuddho. Ekapuggalo, bhikkhave, loke uppajjamāno uppajjati adutiyo asahāyo appaṭimo appaṭibhāgo appaṭipuggalo asamo asamasamo dvipadānaṃ aggo. Katamo ekapuggalo? Tathāgato arahaṃ sammāsambuddho’’ti (a. ni. 1.171-173).
धम्मसङ्घा अञ्ञधम्मसङ्घेहि असदिसट्ठेन विसिट्ठगुणताय दुल्लभपातुभावादिना च अग्गा। तथा हि तेसं स्वाक्खाततादिसुप्पटिपन्नतादिगुणविसेसेहि अञ्ञे धम्मसङ्घसदिसा अप्पतरं निहीना वा नत्थि, कुतो सेट्ठा। सयमेव तेहि विसिट्ठगुणताय सेट्ठा। तथा दुल्लभुप्पादअच्छरियभावबहुजनहितसुखावहअदुतियासहायादिसभावा च ते। यदग्गेन हि भगवा दुल्लभपातुभावो, तदग्गेन धम्मसङ्घापीति। अच्छरियादीसुपि एसेव नयो। एवं अग्गेसु सेट्ठेसु उत्तमेसु पवरेसु गुणविसिट्ठेसु पसादाति अग्गप्पसदा।
Dhammasaṅghā aññadhammasaṅghehi asadisaṭṭhena visiṭṭhaguṇatāya dullabhapātubhāvādinā ca aggā. Tathā hi tesaṃ svākkhātatādisuppaṭipannatādiguṇavisesehi aññe dhammasaṅghasadisā appataraṃ nihīnā vā natthi, kuto seṭṭhā. Sayameva tehi visiṭṭhaguṇatāya seṭṭhā. Tathā dullabhuppādaacchariyabhāvabahujanahitasukhāvahaadutiyāsahāyādisabhāvā ca te. Yadaggena hi bhagavā dullabhapātubhāvo, tadaggena dhammasaṅghāpīti. Acchariyādīsupi eseva nayo. Evaṃ aggesu seṭṭhesu uttamesu pavaresu guṇavisiṭṭhesu pasādāti aggappasadā.
दुतियस्मिं पनत्थे यथावुत्तेसु अग्गेसु बुद्धादीसु उप्पत्तिया अग्गभूता पसादा अग्गप्पसादा। ये पन अरियमग्गेन आगता अवेच्चप्पसादा, ते एकन्तेनेव अग्गभूता पसादाति अग्गप्पसादा। यथाह – ‘‘इध, भिक्खवे, अरियसावको बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो होती’’तिआदि (सं॰ नि॰ ५.१०३७-१०३८)। अग्गविपाकत्तापि चेते अग्गप्पसादा। वुत्तम्पि चेतं – ‘‘अग्गे खो पन पसन्नानं अग्गो विपाको’’ति (अ॰ नि॰ ४.३४; इतिवु॰ ९०)।
Dutiyasmiṃ panatthe yathāvuttesu aggesu buddhādīsu uppattiyā aggabhūtā pasādā aggappasādā. Ye pana ariyamaggena āgatā aveccappasādā, te ekanteneva aggabhūtā pasādāti aggappasādā. Yathāha – ‘‘idha, bhikkhave, ariyasāvako buddhe aveccappasādena samannāgato hotī’’tiādi (saṃ. ni. 5.1037-1038). Aggavipākattāpi cete aggappasādā. Vuttampi cetaṃ – ‘‘agge kho pana pasannānaṃ aggo vipāko’’ti (a. ni. 4.34; itivu. 90).
अपदा वातिआदीसु वा-सद्दो समुच्चयत्थो, न विकप्पत्थो। यथा ‘‘अनुप्पन्नो वा कामासवो उप्पज्जति, उप्पन्नो वा कामासवो पवड्ढती’’ति (म॰ नि॰ १.१७) एत्थ अनुप्पन्नो च उप्पन्नो चाति अत्थो। यथा च ‘‘भूतानं वा सत्तानं ठितिया सम्भवेसीनं वा अनुग्गहाया’’ति एत्थ भूतानञ्च सम्भवेसीनञ्चाति अत्थो। यथा च ‘‘अग्गितो वा उदकतो वा मिथुभेदतो वा’’ति (दी॰ नि॰ २.१५२) एत्थ अग्गितो च उदकतो च मिथुभेदतो चाति अत्थो, एवं ‘‘अपदा वा…पे॰… अग्गमक्खायती’’ति (अ॰ नि॰ ४.३४; इतिवु॰ ९०) एत्थापि अपदा च द्विपदा चाति सम्पिण्डनवसेन अत्थो दट्ठब्बो। तेन वुत्तं ‘‘वा-सद्दो समुच्चयत्थो, न विकप्पत्थो’’ति।
Apadā vātiādīsu vā-saddo samuccayattho, na vikappattho. Yathā ‘‘anuppanno vā kāmāsavo uppajjati, uppanno vā kāmāsavo pavaḍḍhatī’’ti (ma. ni. 1.17) ettha anuppanno ca uppanno cāti attho. Yathā ca ‘‘bhūtānaṃ vā sattānaṃ ṭhitiyā sambhavesīnaṃ vā anuggahāyā’’ti ettha bhūtānañca sambhavesīnañcāti attho. Yathā ca ‘‘aggito vā udakato vā mithubhedato vā’’ti (dī. ni. 2.152) ettha aggito ca udakato ca mithubhedato cāti attho, evaṃ ‘‘apadā vā…pe… aggamakkhāyatī’’ti (a. ni. 4.34; itivu. 90) etthāpi apadā ca dvipadā cāti sampiṇḍanavasena attho daṭṭhabbo. Tena vuttaṃ ‘‘vā-saddo samuccayattho, na vikappattho’’ti.
रूपिनोति रूपवन्तो। न रूपिनोति अरूपिनो। सञ्ञिनोति सञ्ञवन्तो। न सञ्ञिनोति असञ्ञिनो। ‘‘अपदा वा’’तिआदिसब्बपदेहि कामभवो, रूपभवो, अरूपभवो, एकवोकारभवो, चतुवोकारभवो, पञ्चवोकारभवो, सञ्ञिभवो, असञ्ञिभवो, नेवसञ्ञिनासञ्ञिभवोति नवविधेपि भवे सत्तेपि अनवसेसतो परियादियित्वा दस्सेति। एत्थ हि रूपिग्गहणेन कामभवो, रूपभवो, पञ्चवोकारभवो, एकवोकारभवो च दस्सितो, अरूपिग्गहणेन अरूपभवो, चतुवोकारभवो च दस्सितो, सञ्ञिभवादयो पन सरूपेनेव दस्सिता। अपदादिग्गहणेन कामभवपञ्चवोकारभवसञ्ञिभवानं एकदेसोव दस्सितो।
Rūpinoti rūpavanto. Na rūpinoti arūpino. Saññinoti saññavanto. Na saññinoti asaññino. ‘‘Apadā vā’’tiādisabbapadehi kāmabhavo, rūpabhavo, arūpabhavo, ekavokārabhavo, catuvokārabhavo, pañcavokārabhavo, saññibhavo, asaññibhavo, nevasaññināsaññibhavoti navavidhepi bhave sattepi anavasesato pariyādiyitvā dasseti. Ettha hi rūpiggahaṇena kāmabhavo, rūpabhavo, pañcavokārabhavo, ekavokārabhavo ca dassito, arūpiggahaṇena arūpabhavo, catuvokārabhavo ca dassito, saññibhavādayo pana sarūpeneva dassitā. Apadādiggahaṇena kāmabhavapañcavokārabhavasaññibhavānaṃ ekadesova dassito.
कस्मा पनेत्थ यथा अदुतियसुत्ते ‘‘द्विपदानं अग्गो’’ति द्विपदा एव गहिता, एवं द्विपदग्गहणमेव अकत्वा अपदादिग्गहणं कतन्ति? वुच्चते – अदुतियसुत्ते ताव सेट्ठतरवसेन द्विपदग्गहणमेव कतं। इमस्मिञ्हि लोके सेट्ठो नाम उप्पज्जमानो अपदचतुप्पदबहुपदेसु न उप्पज्जति, द्विपदेसुयेव उप्पज्जति। कतरेसु द्विपदेसु? मनुस्सेसु चेव देवेसु च। मनुस्सेसु उप्पज्जमानो सकललोकं वसे वत्तेतुं समत्थो बुद्धो हुत्वा उप्पज्जति, देवेसु उप्पज्जमानो दससहस्सिलोकधातुं वसे वत्तनको महाब्रह्मा हुत्वा उप्पज्जति, सो तस्स कप्पियकारको वा आरामिको वा सम्पज्जति। इति ततोपि सेट्ठतरवसेनेस द्विपदानं अग्गोति तत्थ वुत्तं। इध पन अनवसेसपरियादानवसेन एवं वुत्तं ‘‘यावता, भिक्खवे, सत्ता अपदा वा…पे॰… नेवसञ्ञिनासञ्ञिनो वा, तथागतो तेसं अग्गमक्खायती’’ति । निद्धारणे चेतं सामिवचनं। म-कारो पदसन्धिकरो, अग्गो अक्खायतीति पदविभागो। तेनेवाह ‘‘गुणेहि अग्गो’’तिआदि।
Kasmā panettha yathā adutiyasutte ‘‘dvipadānaṃ aggo’’ti dvipadā eva gahitā, evaṃ dvipadaggahaṇameva akatvā apadādiggahaṇaṃ katanti? Vuccate – adutiyasutte tāva seṭṭhataravasena dvipadaggahaṇameva kataṃ. Imasmiñhi loke seṭṭho nāma uppajjamāno apadacatuppadabahupadesu na uppajjati, dvipadesuyeva uppajjati. Kataresu dvipadesu? Manussesu ceva devesu ca. Manussesu uppajjamāno sakalalokaṃ vase vattetuṃ samattho buddho hutvā uppajjati, devesu uppajjamāno dasasahassilokadhātuṃ vase vattanako mahābrahmā hutvā uppajjati, so tassa kappiyakārako vā ārāmiko vā sampajjati. Iti tatopi seṭṭhataravasenesa dvipadānaṃ aggoti tattha vuttaṃ. Idha pana anavasesapariyādānavasena evaṃ vuttaṃ ‘‘yāvatā, bhikkhave, sattā apadā vā…pe… nevasaññināsaññino vā, tathāgato tesaṃ aggamakkhāyatī’’ti . Niddhāraṇe cetaṃ sāmivacanaṃ. Ma-kāro padasandhikaro, aggo akkhāyatīti padavibhāgo. Tenevāha ‘‘guṇehi aggo’’tiādi.
अग्गो विपाको होतीति अग्गे सम्मासम्बुद्धे पसन्नानं यो पसादो अग्गो सेट्ठो उत्तमकोटिभूतो वा, तस्मा तस्स विपाकोपि अग्गो सेट्ठो उत्तमकोटिभूतो उळारतमो पणीततमो होति। सो पन पसादो दुविधो लोकियलोकुत्तरभेदतो। तेसु लोकियस्स ताव –
Aggo vipāko hotīti agge sammāsambuddhe pasannānaṃ yo pasādo aggo seṭṭho uttamakoṭibhūto vā, tasmā tassa vipākopi aggo seṭṭho uttamakoṭibhūto uḷāratamo paṇītatamo hoti. So pana pasādo duvidho lokiyalokuttarabhedato. Tesu lokiyassa tāva –
‘‘ये केचि बुद्धं सरणं गतासे,
‘‘Ye keci buddhaṃ saraṇaṃ gatāse,
न ते गमिस्सन्ति अपायभूमिं।
Na te gamissanti apāyabhūmiṃ;
पहाय मानुसं देहं,
Pahāya mānusaṃ dehaṃ,
देवकायं परिपूरेस्सन्ति॥ (दी॰ नि॰ २.३३२; इतिवु॰ अट्ठ॰ ९०; सं॰ नि॰ १.३७)।
Devakāyaṃ paripūressanti. (dī. ni. 2.332; itivu. aṭṭha. 90; saṃ. ni. 1.37);
‘‘बुद्धोति कित्तयन्तस्स, काये भवति या पीति।
‘‘Buddhoti kittayantassa, kāye bhavati yā pīti;
वरमेव हि सा पीति, कसिणेनपि जम्बुदीपस्स॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.६; इतिवु॰ अट्ठ॰ ९०)।
Varameva hi sā pīti, kasiṇenapi jambudīpassa. (dī. ni. aṭṭha. 1.6; itivu. aṭṭha. 90);
‘‘सतं हत्थी सतं अस्सा, सतं अस्सतरीरथा।
‘‘Sataṃ hatthī sataṃ assā, sataṃ assatarīrathā;
सतं कञ्ञासहस्सानि, आमुक्कमणिकुण्डला।
Sataṃ kaññāsahassāni, āmukkamaṇikuṇḍalā;
एकस्स पदवीतिहारस्स, कलं नाग्घन्ति सोळसिं’’॥ (चूळव॰ ३०५)।
Ekassa padavītihārassa, kalaṃ nāgghanti soḷasiṃ’’. (cūḷava. 305);
‘‘साधु खो, देवानमिन्द, बुद्धं सरणगमनं होति, बुद्धं सरणगमनहेतु खो, देवानमिन्द, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति। ते अञ्ञे देवे दसहि ठानेहि अधिग्गण्हन्ति दिब्बेन आयुना, दिब्बेन वण्णेन, दिब्बेन सुखेन, दिब्बेन यसेन, दिब्बेन आधिपतेय्येन, दिब्बेहि रूपेहि, दिब्बेहि सद्देहि, दिब्बेहि गन्धेहि, दिब्बेहि रसेहि, दिब्बेहि फोट्ठब्बेही’’ति (सं॰ नि॰ ४.३४१) –
‘‘Sādhu kho, devānaminda, buddhaṃ saraṇagamanaṃ hoti, buddhaṃ saraṇagamanahetu kho, devānaminda, evamidhekacce sattā kāyassa bhedā paraṃ maraṇā sugatiṃ saggaṃ lokaṃ upapajjanti. Te aññe deve dasahi ṭhānehi adhiggaṇhanti dibbena āyunā, dibbena vaṇṇena, dibbena sukhena, dibbena yasena, dibbena ādhipateyyena, dibbehi rūpehi, dibbehi saddehi, dibbehi gandhehi, dibbehi rasehi, dibbehi phoṭṭhabbehī’’ti (saṃ. ni. 4.341) –
एवमादीनं सुत्तपदानं वसेन पसादफलविसेसयोगो वेदितब्बो, तस्मा सो अपायदुक्खविनिवत्तनेन सद्धिं सम्पत्तिभवेसु सुखविसेसदायकोव दट्ठब्बो।
Evamādīnaṃ suttapadānaṃ vasena pasādaphalavisesayogo veditabbo, tasmā so apāyadukkhavinivattanena saddhiṃ sampattibhavesu sukhavisesadāyakova daṭṭhabbo.
लोकुत्तरो पन सामञ्ञफलविपाकदायको वट्टदुक्खविनिवत्तको। सब्बोपि चायं पसादो परम्पराय वट्टदुक्खं विनिवत्तेतियेव। वुत्तञ्हेतं –
Lokuttaro pana sāmaññaphalavipākadāyako vaṭṭadukkhavinivattako. Sabbopi cāyaṃ pasādo paramparāya vaṭṭadukkhaṃ vinivattetiyeva. Vuttañhetaṃ –
‘‘यस्मिं समये, भिक्खवे, अरियसावको अत्तनो सद्धं अनुस्सरति, नेवस्स तस्मिं समये रागपरियुट्ठितं चित्तं होति, न दोसपरियुट्ठितं…पे॰… न मोहपरियुट्ठितं चित्तं होति, उजुगतमेवस्स तस्मिं समये चित्तं होति, उजुगतचित्तस्स पामोज्जं जायति, पमुदितस्स पीति जायति…पे॰… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति।
‘‘Yasmiṃ samaye, bhikkhave, ariyasāvako attano saddhaṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosapariyuṭṭhitaṃ…pe… na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, ujugatamevassa tasmiṃ samaye cittaṃ hoti, ujugatacittassa pāmojjaṃ jāyati, pamuditassa pīti jāyati…pe… nāparaṃ itthattāyāti pajānātī’’ti.
धम्माति सभावधम्मा। सङ्खताति समेच्च सम्भूय पच्चयेहि कताति सङ्खता, सपच्चया धम्मा। हेतूहि पच्चयेहि च न केहिचि कता सङ्खताति असङ्खता, अपच्चयो निब्बानं। सङ्खतानं परियोसितभावेन ‘‘असङ्खता’’ति पुथुवचनं। विरागो तेसं अग्गमक्खायतीति तेसं सङ्खतासङ्खतधम्मानं यो विरागसङ्खातो असङ्खतधम्मो, सो सभावेनेव सण्हसुखुमभावतो सन्ततरपणीततरभावतो गम्भीरादिभावतो मदनिम्मदनादिभावतो अग्गं सेट्ठं उत्तमं पवरन्ति वुच्चति। यदिदन्ति निपातो, यो अयन्ति अत्थो। मदनिम्मदनोतिआदीनि सब्बानि निब्बानवेवचनानि। तेनेवाह ‘‘विरागोतिआदीनि निब्बानस्सेव नामानी’’ति। रागमदादयोति आदि-सद्देन मानमदपुरिसमदादिके सङ्गण्हाति । सब्बा पिपासाति कामपिपासादिका सब्बा पिपासा। सब्बे आलया समुग्घातं गच्छन्तीति कामालयादिका सब्बेपि आलया समुग्घातं यन्ति। वट्टानीति कम्मवट्टविपाकवट्टानि। तण्हाति अट्ठसतप्पभेदा सब्बापि तण्हा।
Dhammāti sabhāvadhammā. Saṅkhatāti samecca sambhūya paccayehi katāti saṅkhatā, sapaccayā dhammā. Hetūhi paccayehi ca na kehici katā saṅkhatāti asaṅkhatā, apaccayo nibbānaṃ. Saṅkhatānaṃ pariyositabhāvena ‘‘asaṅkhatā’’ti puthuvacanaṃ. Virāgo tesaṃ aggamakkhāyatīti tesaṃ saṅkhatāsaṅkhatadhammānaṃ yo virāgasaṅkhāto asaṅkhatadhammo, so sabhāveneva saṇhasukhumabhāvato santatarapaṇītatarabhāvato gambhīrādibhāvato madanimmadanādibhāvato aggaṃ seṭṭhaṃ uttamaṃ pavaranti vuccati. Yadidanti nipāto, yo ayanti attho. Madanimmadanotiādīni sabbāni nibbānavevacanāni. Tenevāha ‘‘virāgotiādīni nibbānasseva nāmānī’’ti. Rāgamadādayoti ādi-saddena mānamadapurisamadādike saṅgaṇhāti . Sabbā pipāsāti kāmapipāsādikā sabbā pipāsā. Sabbe ālayā samugghātaṃ gacchantīti kāmālayādikā sabbepi ālayā samugghātaṃ yanti. Vaṭṭānīti kammavaṭṭavipākavaṭṭāni. Taṇhāti aṭṭhasatappabhedā sabbāpi taṇhā.
अग्गो विपाको होतीति एत्थापि –
Aggo vipāko hotīti etthāpi –
‘‘ये केचि धम्मं सरणं गतासे…पे॰…’’॥ (दी॰ नि॰ २.३३२; सं नि॰ १.३७)।
‘‘Ye keci dhammaṃ saraṇaṃ gatāse…pe…’’. (dī. ni. 2.332; saṃ ni. 1.37);
‘‘धम्मोति कित्तयन्तस्स, काये भवति या पीति…पे॰…’’॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.६; इतिवु॰ अट्ठ॰ ९०)।
‘‘Dhammoti kittayantassa, kāye bhavati yā pīti…pe…’’. (dī. ni. aṭṭha. 1.6; itivu. aṭṭha. 90);
‘‘साधु खो, देवानमिन्द, धम्मं सरणगमनं होति, धम्मं सरणगमनहेतु खो, देवानमिन्द, एवमिधेकच्चे…पे॰… दिब्बेहि फोट्ठब्बेही’’ति (सं॰ नि॰ ४.३४१) –
‘‘Sādhu kho, devānaminda, dhammaṃ saraṇagamanaṃ hoti, dhammaṃ saraṇagamanahetu kho, devānaminda, evamidhekacce…pe… dibbehi phoṭṭhabbehī’’ti (saṃ. ni. 4.341) –
एवमादीनं सुत्तपदानं वसेन धम्मे पसादस्स फलविसेसयोगो वेदितब्बो।
Evamādīnaṃ suttapadānaṃ vasena dhamme pasādassa phalavisesayogo veditabbo.
सङ्घा वा गणा वाति जनसमूहसङ्खाता यावता लोके सङ्घा वा गणा वा। तथागतसावकसङ्घोति अट्ठअरियपुग्गलसमूहसङ्खातो दिट्ठिसीलसामञ्ञेन संहतो तथागतस्स सावकसङ्घो। अग्गमक्खायतीति अत्तनो सीलसमाधिपञ्ञाविमुत्तिआदिगुणविसेसेन तेसं सङ्घानं अग्गो सेट्ठो उत्तमो पवरोति वुच्चति। यदिदन्ति यानि इमानि। चत्तारि पुरिसयुगानि युगळवसेन, पठममग्गट्ठो पठमफलट्ठोति इदमेकं युगळं, याव चतुत्थमग्गट्ठो चतुत्थफलट्ठोति इदमेकं युगळन्ति एवं चत्तारि पुरिसयुगानि। अट्ठ पुरिसपुग्गलाति पुरिसपुग्गलवसेन एको पठममग्गट्ठो, एको पठमफलट्ठोति इमिना नयेन अट्ठ पुरिसपुग्गला। एत्थ च पुरिसोति वा पुग्गलोति वा एकत्थानि एतानि पदानि, वेनेय्यवसेन पनेवं वुत्तं। एस भगवतो सावकसङ्घोति यानिमानि युगळवसेन चत्तारि युगानि पाटियेक्कतो अट्ठ पुरिसपुग्गला, एस भगवतो सावकसङ्घो। आहुनेय्योतिआदीनि वुत्तत्थानेव। इधापि –
Saṅghā vā gaṇā vāti janasamūhasaṅkhātā yāvatā loke saṅghā vā gaṇā vā. Tathāgatasāvakasaṅghoti aṭṭhaariyapuggalasamūhasaṅkhāto diṭṭhisīlasāmaññena saṃhato tathāgatassa sāvakasaṅgho. Aggamakkhāyatīti attano sīlasamādhipaññāvimuttiādiguṇavisesena tesaṃ saṅghānaṃ aggo seṭṭho uttamo pavaroti vuccati. Yadidanti yāni imāni. Cattāri purisayugāni yugaḷavasena, paṭhamamaggaṭṭho paṭhamaphalaṭṭhoti idamekaṃ yugaḷaṃ, yāva catutthamaggaṭṭho catutthaphalaṭṭhoti idamekaṃ yugaḷanti evaṃ cattāri purisayugāni. Aṭṭha purisapuggalāti purisapuggalavasena eko paṭhamamaggaṭṭho, eko paṭhamaphalaṭṭhoti iminā nayena aṭṭha purisapuggalā. Ettha ca purisoti vā puggaloti vā ekatthāni etāni padāni, veneyyavasena panevaṃ vuttaṃ. Esa bhagavato sāvakasaṅghoti yānimāni yugaḷavasena cattāri yugāni pāṭiyekkato aṭṭha purisapuggalā, esa bhagavato sāvakasaṅgho. Āhuneyyotiādīni vuttatthāneva. Idhāpi –
‘‘ये केचि सङ्घं सरणं गतासे…पे॰…’’॥ (दी॰ नि॰ २.३३२; सं॰ नि॰ १.३७)।
‘‘Ye keci saṅghaṃ saraṇaṃ gatāse…pe…’’. (dī. ni. 2.332; saṃ. ni. 1.37);
‘‘सङ्घोति कित्तयन्तस्स, काये भवति या पीति…पे॰…’’॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.६; इतिवु॰ अट्ठ॰ ९०)।
‘‘Saṅghoti kittayantassa, kāye bhavati yā pīti…pe…’’. (dī. ni. aṭṭha. 1.6; itivu. aṭṭha. 90);
‘‘साधु खो, देवानमिन्द, सङ्घं सरणगमनं होति, सङ्घं सरणगमनहेतु खो, देवानमिन्द…पे॰… दिब्बेहि फोट्ठब्बेही’’ति (सं॰ नि॰ ४.३४१) –
‘‘Sādhu kho, devānaminda, saṅghaṃ saraṇagamanaṃ hoti, saṅghaṃ saraṇagamanahetu kho, devānaminda…pe… dibbehi phoṭṭhabbehī’’ti (saṃ. ni. 4.341) –
आदीनं सुत्तपदानं वसेन सङ्घे पसादस्स फलविसेसयोगो तस्स अग्गविपाकता च वेदितब्बा। तथा अनुत्तरियपटिलाभो सत्तमभवादितो पट्ठाय वट्टदुक्खसमुच्छेदो अनुत्तरसुखाधिगमोति एवमादिउळारफलनिप्फादनवसेन अग्गविपाकता वेदितब्बा।
Ādīnaṃ suttapadānaṃ vasena saṅghe pasādassa phalavisesayogo tassa aggavipākatā ca veditabbā. Tathā anuttariyapaṭilābho sattamabhavādito paṭṭhāya vaṭṭadukkhasamucchedo anuttarasukhādhigamoti evamādiuḷāraphalanipphādanavasena aggavipākatā veditabbā.
गाथासु अग्गतोति अग्गे रतनत्तये, अग्गभावतो वा पसन्नानं। अग्गं धम्मन्ति अग्गसभावं बुद्धसुबोधिं धम्मसुधम्मतं सङ्घसुप्पटिपत्तिं, रतनत्तयस्स अनञ्ञसाधारणं उत्तमसभावं, दसबलादिस्वाक्खाततादिसुप्पटिपन्नतादिगुणसभावं वा। विजानतन्ति विजानन्तानं। एवं साधारणतो अग्गप्पसादवत्थुं दस्सेत्वा इदानि असाधारणतो तं विभागेन दस्सेतुं ‘‘अग्गे बुद्धे’’तिआदि वुत्तं। तत्थ पसन्नानन्ति अवेच्चप्पसादेन च इतरप्पसादेन च पसन्नानं अधिमुत्तानं। विरागूपसमेति विरागे उपसमे च, सब्बस्स रागस्स सब्बेसं किलेसानं अच्चन्तविरागहेतुभूते अच्चन्तउपसमहेतुभूते चाति अत्थो। सुखेति वट्टदुक्खक्खयभावेन सङ्खारूपसमसुखभावेन सुखे।
Gāthāsu aggatoti agge ratanattaye, aggabhāvato vā pasannānaṃ. Aggaṃ dhammanti aggasabhāvaṃ buddhasubodhiṃ dhammasudhammataṃ saṅghasuppaṭipattiṃ, ratanattayassa anaññasādhāraṇaṃ uttamasabhāvaṃ, dasabalādisvākkhātatādisuppaṭipannatādiguṇasabhāvaṃ vā. Vijānatanti vijānantānaṃ. Evaṃ sādhāraṇato aggappasādavatthuṃ dassetvā idāni asādhāraṇato taṃ vibhāgena dassetuṃ ‘‘agge buddhe’’tiādi vuttaṃ. Tattha pasannānanti aveccappasādena ca itarappasādena ca pasannānaṃ adhimuttānaṃ. Virāgūpasameti virāge upasame ca, sabbassa rāgassa sabbesaṃ kilesānaṃ accantavirāgahetubhūte accantaupasamahetubhūte cāti attho. Sukheti vaṭṭadukkhakkhayabhāvena saṅkhārūpasamasukhabhāvena sukhe.
अग्गस्मिं दानं ददतन्ति अग्गे रतनत्तये दानं ददन्तानं देय्यधम्मं परिच्चजन्तानं। तत्थ धरमानं भगवन्तं चतूहि पच्चयेहि उपट्ठहन्ता पूजेन्ता सक्करोन्ता, परिनिब्बुतं भगवन्तं उद्दिस्स धातुचेतियादिके उपट्ठहन्ता पूजेन्ता सक्करोन्ता बुद्धे दानं ददन्ति नाम। ‘‘धम्मं पूजेस्सामा’’ति धम्मधरे पुग्गले चतूहि पच्चयेहि उपट्ठहन्ता पूजेन्ता सक्करोन्ता धम्मञ्च चिरट्ठितिकं करोन्ता धम्मे दानं ददन्ति नाम। तथा अरियसङ्घं चतूहि पच्चयेहि उपट्ठहन्ता पूजेन्ता सक्करोन्ता तं उद्दिस्स इतरस्मिम्पि तथा पटिपज्जन्ता सङ्घे दानं ददन्ति नाम। अग्गं पुञ्ञं पवड्ढतीति एवं रतनत्तये पसन्नेन चेतसा उळारं परिच्चागं उळारञ्च पूजासक्कारं पवत्तेन्तानं दिवसे दिवसे अग्गं उळारं कुसलं उपचीयति। इदानि तस्स पुञ्ञस्स अग्गविपाकताय अग्गभावं दस्सेतुं ‘‘अग्गं आयू’’तिआदि वुत्तं। तत्थ आयूति दिब्बं वा मानुसं वा अग्गं उळारं परमं आयु पवड्ढति उपरूपरि ब्रूहति। वण्णोति रूपसम्पदा। यसोति परिवारसम्पदा। कित्तीति थुतिघोसो। सुखन्ति कायिकं चेतसिकञ्च सुखं। बलन्ति कायबलञ्चेव ञाणबलञ्च।
Aggasmiṃ dānaṃ dadatanti agge ratanattaye dānaṃ dadantānaṃ deyyadhammaṃ pariccajantānaṃ. Tattha dharamānaṃ bhagavantaṃ catūhi paccayehi upaṭṭhahantā pūjentā sakkarontā, parinibbutaṃ bhagavantaṃ uddissa dhātucetiyādike upaṭṭhahantā pūjentā sakkarontā buddhe dānaṃ dadanti nāma. ‘‘Dhammaṃ pūjessāmā’’ti dhammadhare puggale catūhi paccayehi upaṭṭhahantā pūjentā sakkarontā dhammañca ciraṭṭhitikaṃ karontā dhamme dānaṃ dadanti nāma. Tathā ariyasaṅghaṃ catūhi paccayehi upaṭṭhahantā pūjentā sakkarontā taṃ uddissa itarasmimpi tathā paṭipajjantā saṅghe dānaṃ dadanti nāma. Aggaṃ puññaṃ pavaḍḍhatīti evaṃ ratanattaye pasannena cetasā uḷāraṃ pariccāgaṃ uḷārañca pūjāsakkāraṃ pavattentānaṃ divase divase aggaṃ uḷāraṃ kusalaṃ upacīyati. Idāni tassa puññassa aggavipākatāya aggabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘aggaṃ āyū’’tiādi vuttaṃ. Tattha āyūti dibbaṃ vā mānusaṃ vā aggaṃ uḷāraṃ paramaṃ āyu pavaḍḍhati uparūpari brūhati. Vaṇṇoti rūpasampadā. Yasoti parivārasampadā. Kittīti thutighoso. Sukhanti kāyikaṃ cetasikañca sukhaṃ. Balanti kāyabalañceva ñāṇabalañca.
अग्गस्स रतनत्तयस्स दानं दाता। अथ वा अग्गस्स देय्यधम्मस्स दानं उळारं कत्वा तत्थ पुञ्ञं पवत्तेता। अग्गधम्मसमाहितोति अग्गेन पसादधम्मेन दानादिधम्मेन च संहितो समन्नागतो अचलप्पसादयुत्तो, तस्स वा विपाकभूतेहि बहुजनस्स पियमनापतादिधम्मेहि युत्तो। अग्गप्पत्तो पमोदतीति यत्थ यत्थ सत्तनिकाये उप्पन्नो, तत्थ तत्थ अग्गभावं सेट्ठभावं अधिगतो, अग्गभावं वा लोकुत्तरमग्गफलं अधिगतो पमोदति अभिरमति परितुस्सतीति।
Aggassa ratanattayassa dānaṃ dātā. Atha vā aggassa deyyadhammassa dānaṃ uḷāraṃ katvā tattha puññaṃ pavattetā. Aggadhammasamāhitoti aggena pasādadhammena dānādidhammena ca saṃhito samannāgato acalappasādayutto, tassa vā vipākabhūtehi bahujanassa piyamanāpatādidhammehi yutto. Aggappatto pamodatīti yattha yattha sattanikāye uppanno, tattha tattha aggabhāvaṃ seṭṭhabhāvaṃ adhigato, aggabhāvaṃ vā lokuttaramaggaphalaṃ adhigato pamodati abhiramati paritussatīti.
अग्गपसादसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Aggapasādasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / ४. अग्गप्पसादसुत्तं • 4. Aggappasādasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / ४. पसादसुत्तवण्णना • 4. Pasādasuttavaṇṇanā
