| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
६. साकच्छवग्गो
6. Sākacchavaggo
१. आहारसुत्तवण्णना
1. Āhārasuttavaṇṇanā
२३२. पुरिमनयतोति ‘‘सतिसम्बोज्झङ्गट्ठानीयानं धम्मान’’न्तिआदिना आगतनयतो। एवन्ति इदानि वुच्चमानाकारेन। सति च सम्पजञ्ञञ्च सतिसम्पजञ्ञं। सतिपधानं वा अभिक्कन्तादीसु सत्थकभावपरिग्गण्हकञाणं सतिसम्पजञ्ञं। तं सब्बत्थ सतोकारीभावावहत्ता सतिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय संवत्तति। यथा च पच्चनीकधम्मप्पहानं अनुरूपधम्मदेसना च अनुप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं उप्पादाय होति, एवं सतिरहितपुग्गलवज्जना सतोकारीपुग्गलसेवना च तत्थ च युत्तपयुत्तता सतिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय होतीति इममत्थं दस्सेति ‘‘सतिसम्पजञ्ञ’’न्तिआदिना। अरहत्तमग्गेन भावनापारिपूरी होति। तथा हि अरहाव ‘‘सतिवेपुल्लप्पत्तो’’ति वुच्चति।
232.Purimanayatoti ‘‘satisambojjhaṅgaṭṭhānīyānaṃ dhammāna’’ntiādinā āgatanayato. Evanti idāni vuccamānākārena. Sati ca sampajaññañca satisampajaññaṃ. Satipadhānaṃ vā abhikkantādīsu satthakabhāvapariggaṇhakañāṇaṃ satisampajaññaṃ. Taṃ sabbattha satokārībhāvāvahattā satisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattati. Yathā ca paccanīkadhammappahānaṃ anurūpadhammadesanā ca anuppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ uppādāya hoti, evaṃ satirahitapuggalavajjanā satokārīpuggalasevanā ca tattha ca yuttapayuttatā satisambojjhaṅgassa uppādāya hotīti imamatthaṃ dasseti ‘‘satisampajañña’’ntiādinā. Arahattamaggena bhāvanāpāripūrī hoti. Tathā hi arahāva ‘‘sativepullappatto’’ti vuccati.
धम्मानं, धम्मेसु वा विचयो, सो एव हेट्ठा वुत्तनयेन सम्बोज्झङ्गो, तस्स धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स। परिपुच्छकताति आचरियं पयिरुपासित्वा पञ्चपि निकाये सहट्ठकथाय परियोगाहेत्वा यं यं तत्थ गण्ठिट्ठानं, तस्स तस्स ‘‘इदं, भन्ते, कथं इमस्स को अत्थो’’ति एवं खन्धादीसु अत्थपुच्छकभावो। तेनाह ‘‘खन्ध…पे॰… बहुलता’’ति।
Dhammānaṃ, dhammesu vā vicayo, so eva heṭṭhā vuttanayena sambojjhaṅgo, tassa dhammavicayasambojjhaṅgassa. Paripucchakatāti ācariyaṃ payirupāsitvā pañcapi nikāye sahaṭṭhakathāya pariyogāhetvā yaṃ yaṃ tattha gaṇṭhiṭṭhānaṃ, tassa tassa ‘‘idaṃ, bhante, kathaṃ imassa ko attho’’ti evaṃ khandhādīsu atthapucchakabhāvo. Tenāha ‘‘khandha…pe… bahulatā’’ti.
वत्थुविसदकिरियाति चित्तचेतसिकानं पवत्तिट्ठानभावतो सरीरं तप्पटिबद्धानि च चीवरादीनि इध ‘‘वत्थूनी’’ति अधिप्पेतानि, तानि यथा चित्तस्स सुखावहानि होन्ति, तथा करणं तेसं विसदभावकरणं। तेन वुत्तं ‘‘अज्झत्तिकबाहिरान’’न्तिआदि। उस्सन्नदोसन्ति वातादिउस्सन्नदोसं। सेदमलमक्खितन्ति सेदेन चेव जल्लिकासङ्खातेन सरीरमलेन च मक्खितं। च-सद्देन अञ्ञम्पि सरीरस्स च चित्तस्स च पीळावहं सङ्गण्हाति। सेनासनं वाति वा-सद्देन पत्तादीनं सङ्गहो दट्ठब्बो। अविसदे सति, विसयभूते वा। कथं भावनमनुयुत्तस्स तानि विसयोति? अन्तरन्तरा पवत्तनकचित्तुप्पादवसेन एवं वुत्तं। ते हि चित्तुप्पादा चित्तेकग्गताय इज्झन्तियापि अपरिसुद्धभावाय संवत्तन्ति। चित्तचेतसिकेसु निस्सयादिपच्चयभूतेसु। ञाणम्पीति पि-सद्दो सम्पिण्डने। तेन न केवलं तं वत्थुयेव , अथ खो तस्मिं अपरिसुद्धे ञाणम्पि अपरिसुद्धं होतीति निस्सयापरिसुद्धिया निस्सितापरिसुद्धि विय विसयस्स अपरिसुद्धताय विसयीनं अपरिसुद्धिं दस्सेति अन्वयतो ब्यतिरेकतो च।
Vatthuvisadakiriyāti cittacetasikānaṃ pavattiṭṭhānabhāvato sarīraṃ tappaṭibaddhāni ca cīvarādīni idha ‘‘vatthūnī’’ti adhippetāni, tāni yathā cittassa sukhāvahāni honti, tathā karaṇaṃ tesaṃ visadabhāvakaraṇaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘ajjhattikabāhirāna’’ntiādi. Ussannadosanti vātādiussannadosaṃ. Sedamalamakkhitanti sedena ceva jallikāsaṅkhātena sarīramalena ca makkhitaṃ. Ca-saddena aññampi sarīrassa ca cittassa ca pīḷāvahaṃ saṅgaṇhāti. Senāsanaṃ vāti vā-saddena pattādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Avisade sati, visayabhūte vā. Kathaṃ bhāvanamanuyuttassa tāni visayoti? Antarantarā pavattanakacittuppādavasena evaṃ vuttaṃ. Te hi cittuppādā cittekaggatāya ijjhantiyāpi aparisuddhabhāvāya saṃvattanti. Cittacetasikesu nissayādipaccayabhūtesu. Ñāṇampīti pi-saddo sampiṇḍane. Tena na kevalaṃ taṃ vatthuyeva , atha kho tasmiṃ aparisuddhe ñāṇampi aparisuddhaṃ hotīti nissayāparisuddhiyā nissitāparisuddhi viya visayassa aparisuddhatāya visayīnaṃ aparisuddhiṃ dasseti anvayato byatirekato ca.
समभावकरणं किच्चतो अनूनाधिकभावकरणं। यथापच्चयं सद्धेय्यवत्थुस्मिं अधिमोक्खकिच्चस्स पटुतरभावेन पञ्ञाय अविसदताय वीरियादीनञ्च अनुबलप्पदानसिथिलतादिना सद्धिन्द्रियं बलवं होति। तेनाह ‘‘इतरानि मन्दानी’’ति। ततोति तस्मा सद्धिन्द्रियस्स बलवभावतो इतरेसञ्च मन्दत्ता। कोसज्जपक्खे पतितुं अदत्वा सम्पयुत्तधम्मानं पग्गण्हनं अनुबलप्पदानं पग्गहो, पग्गहकिच्चं कातुं न सक्कोतीति सम्बन्धितब्बं। आरम्मणं उपगन्त्वा ठानं, अनिस्सज्जनं वा उपट्ठानं, विक्खेपपटिपक्खो। येन वा सम्पयुत्ता अविक्खित्ता होन्ति, सो अविक्खेपो। रूपगतं विय चक्खुना येन याथावतो विसयसभावं पस्सति, तं दस्सनकिच्चं कातुं न सक्कोति बलवता सद्धिन्द्रियेन अभिभूतत्ता। सहजातधम्मेसु हि इन्दट्ठं करोन्तानं सह पवत्तमानानं धम्मानं एकरसतावसेनेव अत्थसिद्धि, न अञ्ञथा। तस्माति वुत्तमेवत्थं कारणभावेन पच्चामसति। तन्ति सद्धिन्द्रियं।
Samabhāvakaraṇaṃ kiccato anūnādhikabhāvakaraṇaṃ. Yathāpaccayaṃ saddheyyavatthusmiṃ adhimokkhakiccassa paṭutarabhāvena paññāya avisadatāya vīriyādīnañca anubalappadānasithilatādinā saddhindriyaṃ balavaṃ hoti. Tenāha ‘‘itarāni mandānī’’ti. Tatoti tasmā saddhindriyassa balavabhāvato itaresañca mandattā. Kosajjapakkhe patituṃ adatvā sampayuttadhammānaṃ paggaṇhanaṃ anubalappadānaṃ paggaho, paggahakiccaṃ kātuṃ na sakkotīti sambandhitabbaṃ. Ārammaṇaṃ upagantvā ṭhānaṃ, anissajjanaṃ vā upaṭṭhānaṃ, vikkhepapaṭipakkho. Yena vā sampayuttā avikkhittā honti, so avikkhepo. Rūpagataṃ viya cakkhunā yena yāthāvato visayasabhāvaṃ passati, taṃ dassanakiccaṃ kātuṃ na sakkoti balavatā saddhindriyena abhibhūtattā. Sahajātadhammesu hi indaṭṭhaṃ karontānaṃ saha pavattamānānaṃ dhammānaṃ ekarasatāvaseneva atthasiddhi, na aññathā. Tasmāti vuttamevatthaṃ kāraṇabhāvena paccāmasati. Tanti saddhindriyaṃ.
धम्मसभावपच्चवेक्खणेनाति यस्स सद्धेय्यवत्थुनो उळारतादिगुणे अधिमुच्चनस्स सातिसयप्पवत्तिया सद्धिन्द्रियं बलवं जातं, तस्स पच्चयपच्चयुप्पन्नतादिविभागतो याथावतो वीमंसनेन। एवञ्हि एवंधम्मतानयेन सभावसरसतो परिग्गय्हमाने सविप्फारो अधिमोक्खो न होति – ‘‘अयं इमेसं धम्मानं सभावो’’ति पञ्ञाब्यापारस्स सातिसयत्ता। धुरियधम्मेसु हि यथा सद्धाय बलवभावे पञ्ञाय मन्दभावो होति, एवं पञ्ञाय बलवभावे सद्धाय मन्दभावो होति। तेन वुत्तं – ‘‘तं धम्मसभावपच्चवेक्खणेन…पे॰… हापेतब्ब’’न्ति। तथा अमनसिकरणेनाति येनाकारेन भावनमनुयुञ्जन्तस्स सद्धिन्द्रियं बलवं जातं, तेनाकारेन भावनं नानुयुञ्जनेनाति वुत्तं होति। इध दुविधेन सद्धिन्द्रियस्स बलवभावो अत्तनो वा पच्चयविसेसेन किच्चुत्तरियतो वीरियादीनं वा मन्दकिच्चताय। तत्थ पठमविकप्पे हापनविधि दस्सितो, दुतियविकप्पे पन यथा मनसिकरोतो वीरियादीनं मन्दकिच्चताय सद्धिन्द्रियं बलवं जातं, तथा अमनसिकारेन वीरियादीनं पटुतरभावावहेन मनसिकारेन सद्धिन्द्रियं तेहि समतं करोन्तेन हापेतब्बं। इमिना नयेन सेसिन्द्रियेसुपि हापनविधि वेदितब्बो।
Dhammasabhāvapaccavekkhaṇenāti yassa saddheyyavatthuno uḷāratādiguṇe adhimuccanassa sātisayappavattiyā saddhindriyaṃ balavaṃ jātaṃ, tassa paccayapaccayuppannatādivibhāgato yāthāvato vīmaṃsanena. Evañhi evaṃdhammatānayena sabhāvasarasato pariggayhamāne savipphāro adhimokkho na hoti – ‘‘ayaṃ imesaṃ dhammānaṃ sabhāvo’’ti paññābyāpārassa sātisayattā. Dhuriyadhammesu hi yathā saddhāya balavabhāve paññāya mandabhāvo hoti, evaṃ paññāya balavabhāve saddhāya mandabhāvo hoti. Tena vuttaṃ – ‘‘taṃ dhammasabhāvapaccavekkhaṇena…pe… hāpetabba’’nti. Tathā amanasikaraṇenāti yenākārena bhāvanamanuyuñjantassa saddhindriyaṃ balavaṃ jātaṃ, tenākārena bhāvanaṃ nānuyuñjanenāti vuttaṃ hoti. Idha duvidhena saddhindriyassa balavabhāvo attano vā paccayavisesena kiccuttariyato vīriyādīnaṃ vā mandakiccatāya. Tattha paṭhamavikappe hāpanavidhi dassito, dutiyavikappe pana yathā manasikaroto vīriyādīnaṃ mandakiccatāya saddhindriyaṃ balavaṃ jātaṃ, tathā amanasikārena vīriyādīnaṃ paṭutarabhāvāvahena manasikārena saddhindriyaṃ tehi samataṃ karontena hāpetabbaṃ. Iminā nayena sesindriyesupi hāpanavidhi veditabbo.
वक्कलित्थेरवत्थूति सो हि आयस्मा सद्धाधिमुत्तो तत्थ च कताधिकारो सत्थु रूपकायदस्सने पसुतो एव हुत्वा विहरन्तो सत्थारा – ‘‘किं ते, वक्कलि, इमिना पूतिकायेन दिट्ठेन, यो खो, वक्कलि, धम्मं पस्सति, सो मं पस्सती’’तिआदिना (सं॰ नि॰ ३.८७) ओवदियमानो कम्मट्ठाने नियोजितोपि तं अननुयुञ्जन्तो पणामितो अत्तानं विनिपातेतुं पपातट्ठानं अभिरुहि। अथ नं सत्था यथानिसिन्नोव ओभासविस्सज्जनेन अत्तानं दस्सेत्वा –
Vakkalittheravatthūti so hi āyasmā saddhādhimutto tattha ca katādhikāro satthu rūpakāyadassane pasuto eva hutvā viharanto satthārā – ‘‘kiṃ te, vakkali, iminā pūtikāyena diṭṭhena, yo kho, vakkali, dhammaṃ passati, so maṃ passatī’’tiādinā (saṃ. ni. 3.87) ovadiyamāno kammaṭṭhāne niyojitopi taṃ ananuyuñjanto paṇāmito attānaṃ vinipātetuṃ papātaṭṭhānaṃ abhiruhi. Atha naṃ satthā yathānisinnova obhāsavissajjanena attānaṃ dassetvā –
‘‘पामोज्जबहुलो भिक्खु, पसन्नो बुद्धसासने।
‘‘Pāmojjabahulo bhikkhu, pasanno buddhasāsane;
अधिगच्छे पदं सन्तं, सङ्खारूपसमं सुख’’न्ति॥ (ध॰ प॰ ३८१) –
Adhigacche padaṃ santaṃ, saṅkhārūpasamaṃ sukha’’nti. (dha. pa. 381) –
गाथं वत्वा ‘‘एहि, वक्कली’’ति आह। सो तेन वचनेन अमतेनेव अभिसित्तो हट्ठतुट्ठो हुत्वा विपस्सनं पट्ठपेसि, सद्धाय बहुलभावतो विपस्सनावीथिं नारोहति। तं ञत्वा भगवा इन्द्रियसमत्तपटिपादनाय कम्मट्ठानं सोधेत्वा अदासि। सो सत्थारा दिन्ननयेन विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा मग्गपटिपाटिया अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं – ‘‘वक्कलित्थेरवत्थु चेत्थ निदस्सन’’न्ति। एत्थाति सद्धिन्द्रियस्स अधिमत्तभावे सेसिन्द्रियानं सकिच्चाकरणे।
Gāthaṃ vatvā ‘‘ehi, vakkalī’’ti āha. So tena vacanena amateneva abhisitto haṭṭhatuṭṭho hutvā vipassanaṃ paṭṭhapesi, saddhāya bahulabhāvato vipassanāvīthiṃ nārohati. Taṃ ñatvā bhagavā indriyasamattapaṭipādanāya kammaṭṭhānaṃ sodhetvā adāsi. So satthārā dinnanayena vipassanaṃ ussukkāpetvā maggapaṭipāṭiyā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ – ‘‘vakkalittheravatthu cettha nidassana’’nti. Etthāti saddhindriyassa adhimattabhāve sesindriyānaṃ sakiccākaraṇe.
इतरकिच्चभेदन्ति उपट्ठानादिकिच्चविसेसं। पस्सद्धादीति आदि-सद्देन समाधिउपेक्खासम्बोज्झङ्गानं सङ्गहो दट्ठब्बो। हापेतब्बन्ति यथा सद्धिन्द्रियस्स बलवभावो धम्मसभावपच्चवेक्खणेन हायति, एवं वीरियिन्द्रियस्स अधिमत्तता पस्सद्धियादिभावनाय हायति समाधिपक्खिकत्ता तस्सा। तथा हि समाधिन्द्रियस्स अधिमत्ततं कोसज्जपाततो रक्खन्ती वीरियादिभावना विय वीरियिन्द्रियस्स अधिमत्ततं उद्धच्चपाततो रक्खन्ती एकंसतो हापेति। तेन वुत्तं ‘‘पस्सद्धादिभावनाय हापेतब्ब’’न्ति। सोणत्थेरस्स वत्थूति सुकुमारसोणत्थेरस्स वत्थु। सो हि आयस्मापि सत्थु सन्तिका कम्मट्ठानं गहेत्वा सीतवने विहरन्तो – ‘‘मम सरीरं सुखुमालं, न च सक्का सुखेनेव सुखं अधिगन्तुं, कायं किलमेत्वापि समणधम्मो कातब्बो’’ति ठानचङ्कमनमेव अधिट्ठाय पधानमनुयुञ्जन्तो पादतलेसु फोटेसु उट्ठितेसुपि वेदनं अज्झुपेक्खित्वा दळ्हवीरियं करोन्तो अच्चारद्धवीरियताय विसेसं पवत्तेतुं नासक्खि। सत्था तत्थ गन्त्वा वीणोपमोवादेन ओवदित्वा वीरियसमतायोजनविधिं दस्सेन्तो कम्मट्ठानं सोधेत्वा गिज्झकूटं गतो। थेरोपि सत्थारा दिन्ननयेन वीरियसमतं याजेत्वा भावेन्तो विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा अरहत्तेव पतिट्ठासि। तेन वुत्तं ‘‘सोणत्थेरस्स वत्थु दस्सेतब्ब’’न्ति। सेसेसुपीति सतिसमाधिपञ्ञिन्द्रियेसुपि।
Itarakiccabhedanti upaṭṭhānādikiccavisesaṃ. Passaddhādīti ādi-saddena samādhiupekkhāsambojjhaṅgānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Hāpetabbanti yathā saddhindriyassa balavabhāvo dhammasabhāvapaccavekkhaṇena hāyati, evaṃ vīriyindriyassa adhimattatā passaddhiyādibhāvanāya hāyati samādhipakkhikattā tassā. Tathā hi samādhindriyassa adhimattataṃ kosajjapātato rakkhantī vīriyādibhāvanā viya vīriyindriyassa adhimattataṃ uddhaccapātato rakkhantī ekaṃsato hāpeti. Tena vuttaṃ ‘‘passaddhādibhāvanāya hāpetabba’’nti. Soṇattherassa vatthūti sukumārasoṇattherassa vatthu. So hi āyasmāpi satthu santikā kammaṭṭhānaṃ gahetvā sītavane viharanto – ‘‘mama sarīraṃ sukhumālaṃ, na ca sakkā sukheneva sukhaṃ adhigantuṃ, kāyaṃ kilametvāpi samaṇadhammo kātabbo’’ti ṭhānacaṅkamanameva adhiṭṭhāya padhānamanuyuñjanto pādatalesu phoṭesu uṭṭhitesupi vedanaṃ ajjhupekkhitvā daḷhavīriyaṃ karonto accāraddhavīriyatāya visesaṃ pavattetuṃ nāsakkhi. Satthā tattha gantvā vīṇopamovādena ovaditvā vīriyasamatāyojanavidhiṃ dassento kammaṭṭhānaṃ sodhetvā gijjhakūṭaṃ gato. Theropi satthārā dinnanayena vīriyasamataṃ yājetvā bhāvento vipassanaṃ ussukkāpetvā arahatteva patiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ ‘‘soṇattherassa vatthu dassetabba’’nti. Sesesupīti satisamādhipaññindriyesupi.
समतन्ति सद्धापञ्ञानं अञ्ञमञ्ञं अनूनाधिकभावं, तथा समाधिवीरियानञ्च। यथा हि सद्धापञ्ञानं विसुं विसुं धुरियधम्मभूतानं किच्चतो अञ्ञमञ्ञनातिवत्तनं विसेसतो इच्छितब्बं। यतो तेसं समधुरताय अप्पना सम्पज्जति, एवं समाधिवीरियानं कोसज्जुद्धच्चपक्खिकानं समताय सति अञ्ञमञ्ञुपत्थम्भनतो सम्पयुत्तधम्मानं अन्तद्वयपाताभावेन सम्मदेव अप्पना इज्झतीति। बलवसद्धोतिआदि वुत्तस्सेव अत्थस्स ब्यतिरेकमुखेन समत्थनं। तस्सत्थो – यो बलवतिया सद्धाय समन्नागतो अविसदञाणो, सो मुधप्पसन्नो होति, न अवेच्चप्पसन्नो। तथा हि सो अवत्थुस्मिं पसीदति, सेय्यथापि तित्थियसावका। केराटिकपक्खन्ति साठेय्यपक्खं भजति। सद्धाहीनाय पञ्ञाय अतिधावन्तो ‘‘देय्यवत्थुपरिच्चागेन विना चित्तुप्पादमत्तेनपि दानमयं पुञ्ञं होती’’तिआदीनि परिकप्पेति हेतुपतिरूपकेहि वञ्चितो, एवंभूतो च लूखतक्कविलुत्तचित्तो पण्डितानं वचनं नादियति, सञ्ञत्तिं न गच्छति। तेनाह ‘‘भेसज्जसमुट्ठितो विय रोगो अतेकिच्छो होती’’ति। यथा चेत्थ सद्धापञ्ञानं अञ्ञमञ्ञं समभावो अत्थावहो, विसमभावो अनत्थावहो, एवं समाधिवीरियानं अञ्ञमञ्ञं समभावो अत्थावहो, इतरो अनत्थावहो, तथा समभावो अविक्खेपावहो, इतरो विक्खेपावहो। कोसज्जं अभिभवति, तेन अप्पनं न पापुणातीति अधिप्पायो। एस नयो उद्धच्चं अभिभवतीति एत्थापि। तदुभयन्ति सद्धापञ्ञाद्वयं समाधिवीरियद्वयञ्च। समं कातब्बन्ति समतं कातब्बं।
Samatanti saddhāpaññānaṃ aññamaññaṃ anūnādhikabhāvaṃ, tathā samādhivīriyānañca. Yathā hi saddhāpaññānaṃ visuṃ visuṃ dhuriyadhammabhūtānaṃ kiccato aññamaññanātivattanaṃ visesato icchitabbaṃ. Yato tesaṃ samadhuratāya appanā sampajjati, evaṃ samādhivīriyānaṃ kosajjuddhaccapakkhikānaṃ samatāya sati aññamaññupatthambhanato sampayuttadhammānaṃ antadvayapātābhāvena sammadeva appanā ijjhatīti. Balavasaddhotiādi vuttasseva atthassa byatirekamukhena samatthanaṃ. Tassattho – yo balavatiyā saddhāya samannāgato avisadañāṇo, so mudhappasanno hoti, na aveccappasanno. Tathā hi so avatthusmiṃ pasīdati, seyyathāpi titthiyasāvakā. Kerāṭikapakkhanti sāṭheyyapakkhaṃ bhajati. Saddhāhīnāya paññāya atidhāvanto ‘‘deyyavatthupariccāgena vinā cittuppādamattenapi dānamayaṃ puññaṃ hotī’’tiādīni parikappeti hetupatirūpakehi vañcito, evaṃbhūto ca lūkhatakkaviluttacitto paṇḍitānaṃ vacanaṃ nādiyati, saññattiṃ na gacchati. Tenāha ‘‘bhesajjasamuṭṭhito viya rogo atekiccho hotī’’ti. Yathā cettha saddhāpaññānaṃ aññamaññaṃ samabhāvo atthāvaho, visamabhāvo anatthāvaho, evaṃ samādhivīriyānaṃ aññamaññaṃ samabhāvo atthāvaho, itaro anatthāvaho, tathā samabhāvo avikkhepāvaho, itaro vikkhepāvaho. Kosajjaṃ abhibhavati, tena appanaṃ na pāpuṇātīti adhippāyo. Esa nayo uddhaccaṃ abhibhavatīti etthāpi. Tadubhayanti saddhāpaññādvayaṃ samādhivīriyadvayañca. Samaṃ kātabbanti samataṃ kātabbaṃ.
समाधिकम्मिकस्साति समथकम्मट्ठानिकस्स। एवन्ति एवं सन्ते, सद्धाय थोकं बलवभावे सतीति अत्थो। सद्दहन्तोति ‘‘पथवी पथवीति मनसिकारमत्तेन कथं झानुप्पत्ती’’ति अचिन्तेत्वा ‘‘अद्धा सम्बुद्धेन वुत्तविधि इज्झती’’ति सद्दहन्तो सद्धं जनेन्तो। ओकप्पेन्तोति आरम्मणं अनुपविसित्वा विय अधिमुच्चनवसेन अवकप्पेन्तो पक्खन्दन्तो। एकग्गता बलवती वट्टति समाधिपधानत्ता झानस्स। उभिन्नन्ति समाधिपञ्ञानं। समाधिकम्मिकस्स समाधिनो अधिमत्तताय पञ्ञाय अधिमत्ततापि इच्छितब्बाति आह ‘‘समतायपी’’ति, समभावेनापीति अत्थो। अप्पनाति लोकियअप्पना। तथा हि ‘‘होतियेवा’’ति सासङ्कं वदति, लोकुत्तरप्पना पन तेसं समभावेनेव इच्छिता। यथाह ‘‘समथविपस्सनं युगनद्धं भावेती’’ति (अ॰ नि॰ ४.१७०)। यदि विसेसतो सद्धापञ्ञानं समाधिवीरियानञ्च समानतं इच्छति, कथं सतीति आह – ‘‘सति पन सब्बत्थ बलवती वट्टती’’ति। सब्बत्थाति लीनुद्धच्चपक्खिकेसु पञ्चिन्द्रियेसु। उद्धच्चपक्खिकेकदेसे गण्हन्तो ‘‘सद्धावीरियपञ्ञान’’न्ति आह। अञ्ञथा पीति च गहेतब्बा सिया। तथा हि ‘‘कोसज्जपक्खिकेन समाधिना’’इच्चेव वुत्तं, न च ‘‘पस्सद्धिसमाधिउपेक्खाही’’ति। साति सति। सब्बेसु राजकम्मेसु नियुत्तोति सब्बकम्मिको। तेनाति येन कारणेन सब्बत्थ इच्छितब्बा, तेन आह अट्ठकथायं। सब्बत्थ नियुत्ता सब्बत्थिका , सब्बेन वा लीनुद्धच्चपक्खिकेन बोज्झङ्गेन अत्थेतब्बा सब्बत्थिया, सब्बत्थियाव सब्बत्थिका। चित्तन्ति कुसलचित्तं। तस्स हि सतिपटिसरणं परायणं अप्पत्तस्स पत्तिया अनधिगतस्स अधिगमाय। तेनाह – ‘‘आरक्खपच्चुपट्ठाना’’तिआदि।
Samādhikammikassāti samathakammaṭṭhānikassa. Evanti evaṃ sante, saddhāya thokaṃ balavabhāve satīti attho. Saddahantoti ‘‘pathavī pathavīti manasikāramattena kathaṃ jhānuppattī’’ti acintetvā ‘‘addhā sambuddhena vuttavidhi ijjhatī’’ti saddahanto saddhaṃ janento. Okappentoti ārammaṇaṃ anupavisitvā viya adhimuccanavasena avakappento pakkhandanto. Ekaggatā balavatī vaṭṭati samādhipadhānattā jhānassa. Ubhinnanti samādhipaññānaṃ. Samādhikammikassa samādhino adhimattatāya paññāya adhimattatāpi icchitabbāti āha ‘‘samatāyapī’’ti, samabhāvenāpīti attho. Appanāti lokiyaappanā. Tathā hi ‘‘hotiyevā’’ti sāsaṅkaṃ vadati, lokuttarappanā pana tesaṃ samabhāveneva icchitā. Yathāha ‘‘samathavipassanaṃ yuganaddhaṃ bhāvetī’’ti (a. ni. 4.170). Yadi visesato saddhāpaññānaṃ samādhivīriyānañca samānataṃ icchati, kathaṃ satīti āha – ‘‘sati pana sabbattha balavatī vaṭṭatī’’ti. Sabbatthāti līnuddhaccapakkhikesu pañcindriyesu. Uddhaccapakkhikekadese gaṇhanto ‘‘saddhāvīriyapaññāna’’nti āha. Aññathā pīti ca gahetabbā siyā. Tathā hi ‘‘kosajjapakkhikena samādhinā’’icceva vuttaṃ, na ca ‘‘passaddhisamādhiupekkhāhī’’ti. Sāti sati. Sabbesu rājakammesu niyuttoti sabbakammiko. Tenāti yena kāraṇena sabbattha icchitabbā, tena āha aṭṭhakathāyaṃ. Sabbattha niyuttā sabbatthikā, sabbena vā līnuddhaccapakkhikena bojjhaṅgena atthetabbā sabbatthiyā, sabbatthiyāva sabbatthikā. Cittanti kusalacittaṃ. Tassa hi satipaṭisaraṇaṃ parāyaṇaṃ appattassa pattiyā anadhigatassa adhigamāya. Tenāha – ‘‘ārakkhapaccupaṭṭhānā’’tiādi.
खन्धादिभेदे अनोगाळ्हपञ्ञानन्ति परियत्तिबाहुसच्चवसेनपि खन्धायतनादीसु अप्पतिट्ठितबुद्धीनं। बहुस्सुतसेवना हि सुतमयञाणावहा। तरुणविपस्सनासमङ्गीपि भावनामयञाणे ठितत्ता एकंसतो पञ्ञवा एव नाम होतीति आह – ‘‘समपञ्ञास…पे॰… पुग्गलसेवना’’ति। ञेय्यधम्मस्स गम्भीरभाववसेन तप्परिच्छेदकञाणस्स गम्भीरभावगहणन्ति आह – ‘‘गम्भीरेसु खन्धादीसु पवत्ताय गम्भीरपञ्ञाया’’ति। तञ्हि ञेय्यं तादिसाय पञ्ञाय चरितब्बतो गम्भीरञाणचरियं, तस्सा वा पञ्ञाय तत्थ पभेदतो पवत्ति गम्भीरञाणचरिया, तस्सा पच्चवेक्खणाति आह ‘‘गम्भीरपञ्ञाय पभेदपच्चवेक्खणा’’ति। यथा सतिवेपुल्लप्पत्तो नाम अरहा एव, एवं सो एव पञ्ञावेपुल्लप्पत्तोपीति आह ‘‘अरहत्तमग्गेन भावनापारिपूरी होती’’ति। वीरियादीसुपि एसेव नयोति।
Khandhādibhede anogāḷhapaññānanti pariyattibāhusaccavasenapi khandhāyatanādīsu appatiṭṭhitabuddhīnaṃ. Bahussutasevanā hi sutamayañāṇāvahā. Taruṇavipassanāsamaṅgīpi bhāvanāmayañāṇe ṭhitattā ekaṃsato paññavā eva nāma hotīti āha – ‘‘samapaññāsa…pe… puggalasevanā’’ti. Ñeyyadhammassa gambhīrabhāvavasena tapparicchedakañāṇassa gambhīrabhāvagahaṇanti āha – ‘‘gambhīresu khandhādīsu pavattāya gambhīrapaññāyā’’ti. Tañhi ñeyyaṃ tādisāya paññāya caritabbato gambhīrañāṇacariyaṃ, tassā vā paññāya tattha pabhedato pavatti gambhīrañāṇacariyā, tassā paccavekkhaṇāti āha ‘‘gambhīrapaññāya pabhedapaccavekkhaṇā’’ti. Yathā sativepullappatto nāma arahā eva, evaṃ so eva paññāvepullappattopīti āha ‘‘arahattamaggena bhāvanāpāripūrī hotī’’ti. Vīriyādīsupi eseva nayoti.
‘‘तत्तं अयोखिलं हत्थे गमेन्ती’’तिआदिना वुत्तपञ्चविधबन्धनकम्मकारणा निरये निब्बत्तसत्तस्स सब्बपठमं करोन्तीति देवदूतसुत्तादीसु (म॰ नि॰ ३.२५०), तस्सा आदितो वुत्तत्ता च आह – ‘‘पञ्चविधबन्धनकम्मकारणतो पट्ठाया’’ति। सकटवहनादिकालेति आदि-सद्देन तदञ्ञमनुस्सेहि तिरच्छानेहि च विबाधनीयकालं सङ्गण्हाति। एकं बुद्धन्तरन्ति इदं अपरापरं पेतेसु एव उप्पज्जनकसत्तवसेन वुत्तं, एकच्चानं वा पेतानं, एकच्चतिरच्छानानं विय तथा दीघायुकतापि सियाति तथा वुत्तं। तथा हि कालो नागराजा चतुन्नं बुद्धानं रूपदस्सावी।
‘‘Tattaṃ ayokhilaṃ hatthe gamentī’’tiādinā vuttapañcavidhabandhanakammakāraṇā niraye nibbattasattassa sabbapaṭhamaṃ karontīti devadūtasuttādīsu (ma. ni. 3.250), tassā ādito vuttattā ca āha – ‘‘pañcavidhabandhanakammakāraṇato paṭṭhāyā’’ti. Sakaṭavahanādikāleti ādi-saddena tadaññamanussehi tiracchānehi ca vibādhanīyakālaṃ saṅgaṇhāti. Ekaṃ buddhantaranti idaṃ aparāparaṃ petesu eva uppajjanakasattavasena vuttaṃ, ekaccānaṃ vā petānaṃ, ekaccatiracchānānaṃ viya tathā dīghāyukatāpi siyāti tathā vuttaṃ. Tathā hi kālo nāgarājā catunnaṃ buddhānaṃ rūpadassāvī.
एवं आनिसंसदस्साविनोति ‘‘वीरियायत्तो एव सकललोकियलोकुत्तरविसेसाधिगमो’’ति एवं आनिसंसदस्सनसीलस्स। गमनवीथिन्ति सपुब्बभागं निब्बानगामिनिं पटिपदं। सह विपस्सनाय अरियमग्गपटिपाटि, सत्तविसुद्धिपरम्परा वा। सा हि वट्टतो निय्यानाय गन्तब्बा पटिपदाति कत्वा गमनवीथि नाम।
Evaṃ ānisaṃsadassāvinoti ‘‘vīriyāyatto eva sakalalokiyalokuttaravisesādhigamo’’ti evaṃ ānisaṃsadassanasīlassa. Gamanavīthinti sapubbabhāgaṃ nibbānagāminiṃ paṭipadaṃ. Saha vipassanāya ariyamaggapaṭipāṭi, sattavisuddhiparamparā vā. Sā hi vaṭṭato niyyānāya gantabbā paṭipadāti katvā gamanavīthi nāma.
कायदळ्हीबहुलोति कायस्स पोसनपसुतो। पिण्डन्ति रट्ठपिण्डं। पच्चयदायकानं अत्तनि कारस्स अत्तनो सम्मापटिपत्तिया महप्फलभावस्स करणेन पिण्डाय भिक्खाय पटिपूजना पिण्डापचायना। नीहरन्तोति पत्तत्थविकतो नीहरन्तो। तं सद्दं सुत्वाति तं उपासिकाय वचनं पण्णसालद्वारे ठितोव पञ्चाभिञ्ञताय दिब्बसोतेन सुत्वाति वदन्ति। मनुस्ससम्पत्ति, दिब्बसम्पत्ति , अन्ते निब्बानसम्पत्तीति तिस्सो सम्पत्तियो। सितं करोन्तोवाति ‘‘अकिच्छेनेव मया वट्टदुक्खं समतिक्कन्त’’न्ति पच्चवेक्खणावसाने सञ्जातपामोज्जवसेन सितं करोन्तो एव।
Kāyadaḷhībahuloti kāyassa posanapasuto. Piṇḍanti raṭṭhapiṇḍaṃ. Paccayadāyakānaṃ attani kārassa attano sammāpaṭipattiyā mahapphalabhāvassa karaṇena piṇḍāya bhikkhāya paṭipūjanā piṇḍāpacāyanā. Nīharantoti pattatthavikato nīharanto. Taṃ saddaṃ sutvāti taṃ upāsikāya vacanaṃ paṇṇasāladvāre ṭhitova pañcābhiññatāya dibbasotena sutvāti vadanti. Manussasampatti, dibbasampatti , ante nibbānasampattīti tisso sampattiyo. Sitaṃ karontovāti ‘‘akiccheneva mayā vaṭṭadukkhaṃ samatikkanta’’nti paccavekkhaṇāvasāne sañjātapāmojjavasena sitaṃ karonto eva.
अलसानं भावनाय नाममत्तम्पि अजानन्तानं कायस्स पोसनबहुलानं यावदत्थं परिभुञ्जित्वा सेय्यसुखादिं अनुयुञ्जन्तानं तिरच्छानकथिकानं दूरतोव वज्जनं कुसीतपुग्गलपरिवज्जना। ‘‘दिवसं चङ्कमेन निसज्जाया’’तिआदिना भावनारम्भवसेन आरद्धवीरियानं दळ्हपरक्कमानं कालेनकालं उपसङ्कमना आरद्धवीरियपुग्गलसेवना। तेनाह ‘‘कुच्छिं पूरेत्वा’’तिआदि।
Alasānaṃ bhāvanāya nāmamattampi ajānantānaṃ kāyassa posanabahulānaṃ yāvadatthaṃ paribhuñjitvā seyyasukhādiṃ anuyuñjantānaṃ tiracchānakathikānaṃ dūratova vajjanaṃ kusītapuggalaparivajjanā. ‘‘Divasaṃ caṅkamena nisajjāyā’’tiādinā bhāvanārambhavasena āraddhavīriyānaṃ daḷhaparakkamānaṃ kālenakālaṃ upasaṅkamanā āraddhavīriyapuggalasevanā. Tenāha ‘‘kucchiṃ pūretvā’’tiādi.
विसुद्धिमग्गे पन ‘‘जातिमहत्तपच्चवेक्खणा, सब्रह्मचारिमहत्तपच्चवेक्खणा’’ति इदं द्वयं न गहितं, ‘‘थिनमिद्धविनोदनता, सम्मप्पधानपच्चवेक्खणा’’ति इदं द्वयं गहितं। तत्थ आनिसंसदस्साविताय एव सम्मप्पधानपच्चवेक्खणा गहिता लोकियलोकुत्तरविसेसाधिगमस्स वीरियायत्ततादस्सनभावतो। थिनमिद्धविनोदनं तदधिमुत्तताय गहितं, वीरियुप्पादने युत्तपयुत्तस्स थिनमिद्धविनोदनं अत्थतो सिद्धमेव। तत्थ थिनमिद्धविनोदनं कुसीतपुग्गलपरिवज्जन-आरद्धवीरियपुग्गल-सेवन- तदधिमुत्ततापटिपक्खविधमन-पच्चयूपसंहारवसेन, अपायभयपच्चवेक्खणादयो समुत्तेजनवसेन वीरियसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादकाति दट्ठब्बा।
Visuddhimagge pana ‘‘jātimahattapaccavekkhaṇā, sabrahmacārimahattapaccavekkhaṇā’’ti idaṃ dvayaṃ na gahitaṃ, ‘‘thinamiddhavinodanatā, sammappadhānapaccavekkhaṇā’’ti idaṃ dvayaṃ gahitaṃ. Tattha ānisaṃsadassāvitāya eva sammappadhānapaccavekkhaṇā gahitā lokiyalokuttaravisesādhigamassa vīriyāyattatādassanabhāvato. Thinamiddhavinodanaṃ tadadhimuttatāya gahitaṃ, vīriyuppādane yuttapayuttassa thinamiddhavinodanaṃ atthato siddhameva. Tattha thinamiddhavinodanaṃ kusītapuggalaparivajjana-āraddhavīriyapuggala-sevana- tadadhimuttatāpaṭipakkhavidhamana-paccayūpasaṃhāravasena, apāyabhayapaccavekkhaṇādayo samuttejanavasena vīriyasambojjhaṅgassa uppādakāti daṭṭhabbā.
बुद्धानुस्सतिया उपचारसमाधिनिट्ठत्ता वुत्तं ‘‘याव उपचारा’’ति। सकलसरीरं फरमानोति पीतिसमुट्ठानेहि पणीतरूपेहि सकलसरीरं फरमानो। धम्मसङ्घगुणे अनुस्सरन्तस्सपि याव उपचारा सकलसरीरं फरमानो पीतिसम्बोज्झङ्गो उप्पज्जतीति योजना। एवं सेसअनुस्सतीसु पसादनीयसुत्तन्तपच्चवेक्खणाय च योजेतब्बं तस्सापि विमुत्तायतनभावेन तग्गतिकत्ता। एवरूपे कालेति दुब्भिक्खभयादीसूति वुत्तकाले। समापत्तिया…पे॰… न समुदाचरन्तीति इदं उपसमानुस्सतिया वसेन वुत्तं। सङ्खारानञ्हि सप्पदेसवूपसमेपि निप्पदेसवूपसमे विय तत्थ सपञ्ञाय पवत्तनतो भावनामनसिकारो किलेसविक्खम्भनसमत्थो हुत्वा उपचारसमाधिं आवहन्तो तथारूपपीतिसोमनस्ससमन्नागतो पीतिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय होतीति। पसादनीयेसु ठानेसु पसादसिनेहाभावेन संसूचितहदयता लूखता। सा च तत्थ आदरगारवाकरणेन विञ्ञायतीति आह ‘‘असक्कच्चकिरियाय संसूचितलूखभावे’’ति।
Buddhānussatiyā upacārasamādhiniṭṭhattā vuttaṃ ‘‘yāva upacārā’’ti. Sakalasarīraṃ pharamānoti pītisamuṭṭhānehi paṇītarūpehi sakalasarīraṃ pharamāno. Dhammasaṅghaguṇe anussarantassapi yāva upacārā sakalasarīraṃ pharamāno pītisambojjhaṅgo uppajjatīti yojanā. Evaṃ sesaanussatīsu pasādanīyasuttantapaccavekkhaṇāya ca yojetabbaṃ tassāpi vimuttāyatanabhāvena taggatikattā. Evarūpe kāleti dubbhikkhabhayādīsūti vuttakāle. Samāpattiyā…pe… na samudācarantīti idaṃ upasamānussatiyā vasena vuttaṃ. Saṅkhārānañhi sappadesavūpasamepi nippadesavūpasame viya tattha sapaññāya pavattanato bhāvanāmanasikāro kilesavikkhambhanasamattho hutvā upacārasamādhiṃ āvahanto tathārūpapītisomanassasamannāgato pītisambojjhaṅgassa uppādāya hotīti. Pasādanīyesu ṭhānesu pasādasinehābhāvena saṃsūcitahadayatā lūkhatā. Sā ca tattha ādaragāravākaraṇena viññāyatīti āha ‘‘asakkaccakiriyāya saṃsūcitalūkhabhāve’’ti.
कायचित्तदरथवूपसमलक्खणा पस्सद्धि एव यथावुत्तबोधिअङ्गभूतो पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गो, तस्स पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स। पणीतभोजनसेवनताति पणीतसप्पायभोजनसेवनता। उतुइरियापथसुखग्गहणेहि सप्पायउतुइरियापथं गहितन्ति दट्ठब्बं। तञ्हि तिविधम्पि सप्पायं सेवियमानं कायस्स कल्लतापादनवसेन चित्तस्स कल्लतं आवहन्तं दुविधायपि पस्सद्धिया कारणं होति। सत्तेसु लब्भमानं सुखदुक्खं अहेतुकन्ति अयमेको अन्तो, इस्सरादिविसमहेतुकन्ति अयं दुतियो, एते उभो अन्ते अनुपगम्म यथासकं कम्मुना होतीति अयं मज्झिमा पटिपत्ति। मज्झत्तो पयोगो यस्स सो मज्झत्तपयोगो, तस्स भावो मज्झत्तपयोगता। अयञ्हि पहानसारद्धकायता-सङ्खातपस्सद्धकायताय कारणं होन्ती पस्सद्धिद्वयं आवहति। एतेनेव सारद्धकायपुग्गलपरिवज्जन-पस्सद्धकायपुग्गलसेवनानं तदावहनता संवण्णिताति दट्ठब्बं।
Kāyacittadarathavūpasamalakkhaṇā passaddhi eva yathāvuttabodhiaṅgabhūto passaddhisambojjhaṅgo, tassa passaddhisambojjhaṅgassa. Paṇītabhojanasevanatāti paṇītasappāyabhojanasevanatā. Utuiriyāpathasukhaggahaṇehi sappāyautuiriyāpathaṃ gahitanti daṭṭhabbaṃ. Tañhi tividhampi sappāyaṃ seviyamānaṃ kāyassa kallatāpādanavasena cittassa kallataṃ āvahantaṃ duvidhāyapi passaddhiyā kāraṇaṃ hoti. Sattesu labbhamānaṃ sukhadukkhaṃ ahetukanti ayameko anto, issarādivisamahetukanti ayaṃ dutiyo, ete ubho ante anupagamma yathāsakaṃ kammunā hotīti ayaṃ majjhimā paṭipatti. Majjhatto payogo yassa so majjhattapayogo, tassa bhāvo majjhattapayogatā. Ayañhi pahānasāraddhakāyatā-saṅkhātapassaddhakāyatāya kāraṇaṃ hontī passaddhidvayaṃ āvahati. Eteneva sāraddhakāyapuggalaparivajjana-passaddhakāyapuggalasevanānaṃ tadāvahanatā saṃvaṇṇitāti daṭṭhabbaṃ.
वत्थुविसदकिरिया इन्द्रियसमत्तपटिपादना च ‘‘पञ्ञावहा’’ति वुत्ता। समथावहापि ता होन्ति समथावहभावेनेव पञ्ञावहत्ताति वुत्तं ‘‘वत्थुविसद…पे॰… वेदितब्बा’’ति।
Vatthuvisadakiriyā indriyasamattapaṭipādanā ca ‘‘paññāvahā’’ti vuttā. Samathāvahāpi tā honti samathāvahabhāveneva paññāvahattāti vuttaṃ ‘‘vatthuvisada…pe… veditabbā’’ti.
करणकोसल्लभावनाकोसल्लानं नानन्तरियभावतो रक्खणकोसल्लस्स च तंमूलकत्ता ‘‘निमित्तकुसलता नाम कसिणनिमित्तस्स उग्गहणकुसलता’’इच्चेव वुत्तं। अतिसिथिलवीरियतादीहीति आदि-सद्देन पञ्ञापयोगमन्दतं अप्पमादवेकल्लञ्च सङ्गण्हाति। तस्स पग्गण्हनन्ति तस्स लीनस्स चित्तस्स धम्मविचयसम्बोज्झङ्गादिसमुट्ठापनेन लयापत्तितो समुट्ठापनं। वुत्तञ्हेतं भगवता –
Karaṇakosallabhāvanākosallānaṃ nānantariyabhāvato rakkhaṇakosallassa ca taṃmūlakattā ‘‘nimittakusalatā nāma kasiṇanimittassa uggahaṇakusalatā’’icceva vuttaṃ. Atisithilavīriyatādīhīti ādi-saddena paññāpayogamandataṃ appamādavekallañca saṅgaṇhāti. Tassa paggaṇhananti tassa līnassa cittassa dhammavicayasambojjhaṅgādisamuṭṭhāpanena layāpattito samuṭṭhāpanaṃ. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘यस्मिञ्च खो, भिक्खवे, समये लीनं चित्तं होति, कालो तस्मिं समये धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो वीरियसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो पीतिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय। तं किस्स हेतु? लीनं, भिक्खवे, चित्तं, तं एतेहि धम्मेहि सुसमुट्ठापयं होति। सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसो परित्तं अग्गिं उज्जालेतुकामो अस्स, सो तत्थ सुक्खानि चेव तिणानि पक्खिपेय्य, सुक्खानि गोमयानि पक्खिपेय्य, सुक्खानि कट्ठानि पक्खिपेय्य, मुखवातञ्च ददेय्य, न च पंसुकेन ओकिरेय्य, भब्बो नु खो सो पुरिसो परित्तं अग्गिं उज्जालेतुन्ति। एवं, भन्ते’’ति (सं॰ नि॰ ५.२३४)।
‘‘Yasmiñca kho, bhikkhave, samaye līnaṃ cittaṃ hoti, kālo tasmiṃ samaye dhammavicayasambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo vīriyasambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo pītisambojjhaṅgassa bhāvanāya. Taṃ kissa hetu? Līnaṃ, bhikkhave, cittaṃ, taṃ etehi dhammehi susamuṭṭhāpayaṃ hoti. Seyyathāpi, bhikkhave, puriso parittaṃ aggiṃ ujjāletukāmo assa, so tattha sukkhāni ceva tiṇāni pakkhipeyya, sukkhāni gomayāni pakkhipeyya, sukkhāni kaṭṭhāni pakkhipeyya, mukhavātañca dadeyya, na ca paṃsukena okireyya, bhabbo nu kho so puriso parittaṃ aggiṃ ujjāletunti. Evaṃ, bhante’’ti (saṃ. ni. 5.234).
एत्थ च यथासकं आहारवसेन धम्मविचयसम्बोज्झङ्गादीनं भावना समुट्ठापनाति वेदितब्बा, सा अनन्तरं विभाविता एव।
Ettha ca yathāsakaṃ āhāravasena dhammavicayasambojjhaṅgādīnaṃ bhāvanā samuṭṭhāpanāti veditabbā, sā anantaraṃ vibhāvitā eva.
अच्चारद्धवीरियतादीहीति आदि-सद्देन पञ्ञापयोगबलवतं पमोदुप्पिलावनञ्च सङ्गण्हाति। तस्स निग्गण्हनन्ति तस्स उद्धतस्स चित्तस्स समाधिसम्बोज्झङ्गादिसमुट्ठापनेन उद्धतापत्तितो निसेधनं। वुत्तम्पि चेतं भगवता –
Accāraddhavīriyatādīhīti ādi-saddena paññāpayogabalavataṃ pamoduppilāvanañca saṅgaṇhāti. Tassa niggaṇhananti tassa uddhatassa cittassa samādhisambojjhaṅgādisamuṭṭhāpanena uddhatāpattito nisedhanaṃ. Vuttampi cetaṃ bhagavatā –
‘‘यस्मिञ्च खो, भिक्खवे, समये उद्धतं चित्तं होति, कालो तस्मिं समये पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो समाधिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स भावनाय। तं किस्स हेतु? उद्धतं, भिक्खवे, चित्तं, तं एतेहि धम्मेहि सुवूपसमयं होति। सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसो महन्तं अग्गिक्खन्धं निब्बापेतुकामो अस्स, सो तत्थ अल्लानि चेव तिणानि….पे॰… पंसुकेन च ओकिरेय्य, भब्बो नु खो सो पुरिसो महन्तं अग्गिक्खन्धं निब्बापेतुन्ति। एवं, भन्ते’’ति (सं॰ नि॰ ५.२३४)।
‘‘Yasmiñca kho, bhikkhave, samaye uddhataṃ cittaṃ hoti, kālo tasmiṃ samaye passaddhisambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo samādhisambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo upekkhāsambojjhaṅgassa bhāvanāya. Taṃ kissa hetu? Uddhataṃ, bhikkhave, cittaṃ, taṃ etehi dhammehi suvūpasamayaṃ hoti. Seyyathāpi, bhikkhave, puriso mahantaṃ aggikkhandhaṃ nibbāpetukāmo assa, so tattha allāni ceva tiṇāni….pe… paṃsukena ca okireyya, bhabbo nu kho so puriso mahantaṃ aggikkhandhaṃ nibbāpetunti. Evaṃ, bhante’’ti (saṃ. ni. 5.234).
एत्थापि यथासकं आहारवसेन पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गादीनं भावना समुट्ठापनाति वेदितब्बा। तत्थ पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स भावना वुत्ता एव, समाधिसम्बोज्झङ्गस्स वुच्चमाना, इतरस्स अनन्तरं वक्खति। पञ्ञापयोगमन्दतायाति पञ्ञाब्यापारस्स अप्पभावेन। यथा हि दानं अलोभप्पधानं, सीलं अदोसप्पधानं, एवं भावना अमोहप्पधाना। तत्थ यदा पञ्ञा न बलवती होति, तदा भावना पुब्बेनापरं विसेसावहा न होति, अनभिसङ्खतो विय आहारो पुरिसस्स योगिनो चित्तस्स अभिरुचिं न उप्पादेति, तेन तं निरस्सादं होति। तथा भावनाय सम्मदेव वीथिपटिपत्तिया अभावेन उपसमसुखं न विन्दति, तेनपि चित्तं निरस्सादं होति। तेन वुत्तं ‘‘पञ्ञापयोग…पे॰… निरस्सादं होती’’ति।
Etthāpi yathāsakaṃ āhāravasena passaddhisambojjhaṅgādīnaṃ bhāvanā samuṭṭhāpanāti veditabbā. Tattha passaddhisambojjhaṅgassa bhāvanā vuttā eva, samādhisambojjhaṅgassa vuccamānā, itarassa anantaraṃ vakkhati. Paññāpayogamandatāyāti paññābyāpārassa appabhāvena. Yathā hi dānaṃ alobhappadhānaṃ, sīlaṃ adosappadhānaṃ, evaṃ bhāvanā amohappadhānā. Tattha yadā paññā na balavatī hoti, tadā bhāvanā pubbenāparaṃ visesāvahā na hoti, anabhisaṅkhato viya āhāro purisassa yogino cittassa abhiruciṃ na uppādeti, tena taṃ nirassādaṃ hoti. Tathā bhāvanāya sammadeva vīthipaṭipattiyā abhāvena upasamasukhaṃ na vindati, tenapi cittaṃ nirassādaṃ hoti. Tena vuttaṃ ‘‘paññāpayoga…pe… nirassādaṃ hotī’’ti.
तस्स संवेगुप्पादनञ्च पसादुप्पादनञ्च तिकिच्छनन्ति तं दस्सेन्तो ‘‘अट्ठ संवेगवत्थूनी’’तिआदिमाह। तत्थ जातिजराब्याधिमरणानि यथारहं सुगतियं दुग्गतियञ्च होन्तीति तदञ्ञमेव पञ्चविधबन्धनादिखुप्पिपासादिअञ्ञमञ्ञविबाधनादिहेतुकं अपायदुक्खं दट्ठब्बं। तयिदं सब्बं तेसं तेसं सत्तानं पच्चुप्पन्नभवनिस्सितं गहितन्ति अतीते अनागते च काले वट्टमूलकदुक्खानि विसुं गहितानियेव। ये पन सत्ता आहारूपजीविनो तत्थ च उट्ठानफलूपजीविनो, तेसं अञ्ञेहि असाधारणं जीविकदुक्खं अट्ठमं संवेगवत्थु गहितन्ति दट्ठब्बं। अयं वुच्चति समये सम्पहंसनाति अयं सम्पहंसितब्बसमये वुत्तनयेन संवेगजननवसेन चेव पसादुप्पादनवसेन च सम्मदेव पहंसना, संवेगजननपुब्बकपसादुप्पादनेन भावनाचित्तस्स तोसनातिअत्थो।
Tassa saṃveguppādanañca pasāduppādanañca tikicchananti taṃ dassento ‘‘aṭṭha saṃvegavatthūnī’’tiādimāha. Tattha jātijarābyādhimaraṇāni yathārahaṃ sugatiyaṃ duggatiyañca hontīti tadaññameva pañcavidhabandhanādikhuppipāsādiaññamaññavibādhanādihetukaṃ apāyadukkhaṃ daṭṭhabbaṃ. Tayidaṃ sabbaṃ tesaṃ tesaṃ sattānaṃ paccuppannabhavanissitaṃ gahitanti atīte anāgate ca kāle vaṭṭamūlakadukkhāni visuṃ gahitāniyeva. Ye pana sattā āhārūpajīvino tattha ca uṭṭhānaphalūpajīvino, tesaṃ aññehi asādhāraṇaṃ jīvikadukkhaṃ aṭṭhamaṃ saṃvegavatthu gahitanti daṭṭhabbaṃ. Ayaṃ vuccati samaye sampahaṃsanāti ayaṃ sampahaṃsitabbasamaye vuttanayena saṃvegajananavasena ceva pasāduppādanavasena ca sammadeva pahaṃsanā, saṃvegajananapubbakapasāduppādanena bhāvanācittassa tosanātiattho.
सम्मापटिपत्तिं आगम्माति लीनुद्धच्चविरहेन समथवीथिपटिपत्तिया च सम्मदेव भावनापटिपत्तिं आगम्म।
Sammāpaṭipattiṃāgammāti līnuddhaccavirahena samathavīthipaṭipattiyā ca sammadeva bhāvanāpaṭipattiṃ āgamma.
अलीनन्तिआदीसु कोसज्जपक्खिकानं धम्मानं अनधिमत्तताय अलीनं, उद्धच्चपक्खिकानं अनधिमत्तताय अनुद्धतं, पञ्ञापयोगसम्पत्तिया उपसमसुखाधिगमेन च अनिरस्सादं, ततो एव आरम्मणे समप्पवत्तं समथवीथिपटिपन्नञ्च। तत्थ अलीनताय पग्गहे, अनुद्धताय च निग्गहे, अनिरस्सादताय सम्पहंसने न ब्यापारं आपज्जति। अलीनानुद्धच्चताहि आरम्मणे समप्पवत्तं, अनिरस्सादताय समथवीथिपटिपन्नं, समप्पवत्तिया वा अलीनं अनुद्धतं, समथवीथिपटिपत्तिया अनिरस्सादन्ति दट्ठब्बं। अयं वुच्चति समये अज्झुपेक्खनताति अयं अज्झुपेक्खितब्बसमये चित्तस्स पग्गहनिग्गहसम्पहंसनेसु ब्यावटतासङ्खातं पटिपक्खं अभिभुय्य उपेक्खना वुच्चति। एसाति समाधिबोज्झङ्गो अनुप्पन्नो उप्पज्जति। अरहत्तमग्गेन भावनापारिपूरी होतीति एतेन निप्परियायतो समाधिवेपुल्लप्पत्तोपि अरहा एवाति दस्सेति।
Alīnantiādīsu kosajjapakkhikānaṃ dhammānaṃ anadhimattatāya alīnaṃ, uddhaccapakkhikānaṃ anadhimattatāya anuddhataṃ, paññāpayogasampattiyā upasamasukhādhigamena ca anirassādaṃ, tato eva ārammaṇe samappavattaṃ samathavīthipaṭipannañca. Tattha alīnatāya paggahe, anuddhatāya ca niggahe, anirassādatāya sampahaṃsane na byāpāraṃ āpajjati. Alīnānuddhaccatāhi ārammaṇe samappavattaṃ, anirassādatāya samathavīthipaṭipannaṃ, samappavattiyā vā alīnaṃ anuddhataṃ, samathavīthipaṭipattiyā anirassādanti daṭṭhabbaṃ. Ayaṃ vuccati samaye ajjhupekkhanatāti ayaṃ ajjhupekkhitabbasamaye cittassa paggahaniggahasampahaṃsanesu byāvaṭatāsaṅkhātaṃ paṭipakkhaṃ abhibhuyya upekkhanā vuccati. Esāti samādhibojjhaṅgo anuppanno uppajjati. Arahattamaggena bhāvanāpāripūrī hotīti etena nippariyāyato samādhivepullappattopi arahā evāti dasseti.
अनुरोधविरोधपहानवसेन मज्झत्तभावो उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स कारणं तस्मिं सति सिज्झनतो, असति च असिज्झनतो, सो च मज्झत्तभावो विसयवसेन दुविधोति आह ‘‘सत्तमज्झत्तता सङ्खारमज्झत्तता’’ति। तदुभयवसेन चस्स विरुज्झनं पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय एव दूरीकतन्ति अनुरुज्झनस्सेव पहानविधिं दस्सेन्तो ‘‘सत्तमज्झत्तता’’तिआदिमाह। तथा हिस्स सत्तसङ्खारकेलायनपुग्गलपरिवज्जनं ‘‘उप्पत्तिया कारण’’न्ति वुच्चति। उपेक्खाय हि विसेसतो रागो पटिपक्खो, ततो रागबहुलस्स पुग्गलस्स उपेक्खा ‘‘विसुद्धिमग्गो’’ति वुच्चति। द्वीहाकारेहीति कम्मस्सकतापच्चवेक्खणं अत्तसुञ्ञतापच्चवेक्खणन्ति इमेहि द्वीहि कारणेहि। द्वीहेवाति अवधारणं सङ्खारसहिताय सङ्ख्यासमानताय दस्सनत्थं। सङ्ख्या एव हेत्थ समानं, न सङ्ख्येय्यं सब्बथा समानन्ति। अस्सामिकभावो अनत्तनियता। सति हि अत्तनि तस्स किञ्चनभावेन चीवरं अञ्ञं वा किञ्चि अत्तनियं नाम सिया, सो पन कोचि नत्थेवाति अधिप्पायो। अनद्धनियन्ति, न अद्धानक्खमं, न चिरट्ठायि इत्तरं अनिच्चन्ति अत्थो। तावकालिकन्ति तस्सेव वेवचनं।
Anurodhavirodhapahānavasena majjhattabhāvo upekkhāsambojjhaṅgassa kāraṇaṃ tasmiṃ sati sijjhanato, asati ca asijjhanato, so ca majjhattabhāvo visayavasena duvidhoti āha ‘‘sattamajjhattatā saṅkhāramajjhattatā’’ti. Tadubhayavasena cassa virujjhanaṃ passaddhisambojjhaṅgassa bhāvanāya eva dūrīkatanti anurujjhanasseva pahānavidhiṃ dassento ‘‘sattamajjhattatā’’tiādimāha. Tathā hissa sattasaṅkhārakelāyanapuggalaparivajjanaṃ ‘‘uppattiyā kāraṇa’’nti vuccati. Upekkhāya hi visesato rāgo paṭipakkho, tato rāgabahulassa puggalassa upekkhā ‘‘visuddhimaggo’’ti vuccati. Dvīhākārehīti kammassakatāpaccavekkhaṇaṃ attasuññatāpaccavekkhaṇanti imehi dvīhi kāraṇehi. Dvīhevāti avadhāraṇaṃ saṅkhārasahitāya saṅkhyāsamānatāya dassanatthaṃ. Saṅkhyā eva hettha samānaṃ, na saṅkhyeyyaṃ sabbathā samānanti. Assāmikabhāvo anattaniyatā. Sati hi attani tassa kiñcanabhāvena cīvaraṃ aññaṃ vā kiñci attaniyaṃ nāma siyā, so pana koci natthevāti adhippāyo. Anaddhaniyanti, na addhānakkhamaṃ, na ciraṭṭhāyi ittaraṃ aniccanti attho. Tāvakālikanti tasseva vevacanaṃ.
ममायतीति ममत्तं करोति। ममाति तण्हाय परिग्गय्ह तिट्ठति। धनायन्ताति धनं दब्बं करोन्ता। अस्साति उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स अरहत्तमग्गेन भावनापारिपूरी होति। तथा हि अरहतो एव छळङ्गुपेक्खानिप्फत्ति।
Mamāyatīti mamattaṃ karoti. Mamāti taṇhāya pariggayha tiṭṭhati. Dhanāyantāti dhanaṃ dabbaṃ karontā. Assāti upekkhāsambojjhaṅgassa arahattamaggena bhāvanāpāripūrī hoti. Tathā hi arahato eva chaḷaṅgupekkhānipphatti.
असुभारम्मणा धम्माति असुभप्पकारा असुभझानस्स आरम्मणभूता धम्मा। कामं इन्द्रियबद्धापि केसादयो असुभप्पकारा एव, विसेसतो पन जिगुच्छितब्बे जिगुच्छावहे गण्हन्तो ‘‘दसा’’ति आह। यथा मनसिकरोतो सभावसरसतो तत्थ असुभसञ्ञा सन्तिट्ठति, तथा पवत्तो मनसिकारो उपायमनसिकारो। असुभे असुभपटिक्कूलाकारस्स उग्गण्हनं, यथा वा तत्थ उग्गहनिमित्तं उप्पज्जति, तथा मनसिकारो असुभनिमित्तस्स उग्गहो। उपचारप्पनावहाय असुभभावनाय अनुयुञ्जना असुभभावनानुयोगो।
Asubhārammaṇādhammāti asubhappakārā asubhajhānassa ārammaṇabhūtā dhammā. Kāmaṃ indriyabaddhāpi kesādayo asubhappakārā eva, visesato pana jigucchitabbe jigucchāvahe gaṇhanto ‘‘dasā’’ti āha. Yathā manasikaroto sabhāvasarasato tattha asubhasaññā santiṭṭhati, tathā pavatto manasikāro upāyamanasikāro. Asubhe asubhapaṭikkūlākārassa uggaṇhanaṃ, yathā vā tattha uggahanimittaṃ uppajjati, tathā manasikāro asubhanimittassa uggaho. Upacārappanāvahāya asubhabhāvanāya anuyuñjanā asubhabhāvanānuyogo.
मनच्छट्ठानं इन्द्रियानं सुट्ठु सुसंवरणे सति अवसरं अलभन्तो कामच्छन्दो पहीयतेव, तथा भोजने मत्तञ्ञुनो मिताहारस्स थिनमिद्धाभिभवाभावा ओतारं अलभमानो कामच्छन्दो पहीयति। यो पन आहारे पटिक्कूलसञ्ञं तब्बिपरिणामस्स तदाधारस्स तस्स च उदरियभूतस्स अतिविय जेगुच्छतं, कायस्स च आहारतिट्ठकतं सम्मदेव जानाति, सो सब्बसो भोजने पमाणस्स जाननेन विसेसतो भोजने मत्तञ्ञू नाम। तस्स कामच्छन्दो पहीयतेव, अट्ठकथायं पन अप्पाहारतंयेव दस्सेतुं ‘‘चतुन्न’’न्तिआदि वुत्तं। असुभकम्मिकतिस्सत्थेरो दन्तट्ठिदस्सावी। पहीनस्साति विक्खम्भनवसेन पहीनस्स। अभिधम्मपरियायेन सब्बोपि लोभो कामच्छन्दनीवरणन्ति ‘‘अरहत्तमग्गेन आयतिं अनुप्पादो’’ति वुत्तं।
Manacchaṭṭhānaṃ indriyānaṃ suṭṭhu susaṃvaraṇe sati avasaraṃ alabhanto kāmacchando pahīyateva, tathā bhojane mattaññuno mitāhārassa thinamiddhābhibhavābhāvā otāraṃ alabhamāno kāmacchando pahīyati. Yo pana āhāre paṭikkūlasaññaṃ tabbipariṇāmassa tadādhārassa tassa ca udariyabhūtassa ativiya jegucchataṃ, kāyassa ca āhāratiṭṭhakataṃ sammadeva jānāti, so sabbaso bhojane pamāṇassa jānanena visesato bhojane mattaññū nāma. Tassa kāmacchando pahīyateva, aṭṭhakathāyaṃ pana appāhārataṃyeva dassetuṃ ‘‘catunna’’ntiādi vuttaṃ. Asubhakammikatissatthero dantaṭṭhidassāvī. Pahīnassāti vikkhambhanavasena pahīnassa. Abhidhammapariyāyena sabbopi lobho kāmacchandanīvaraṇanti ‘‘arahattamaggena āyatiṃ anuppādo’’ti vuttaṃ.
मेज्जति हितफरणवसेन सिनिय्हतीति मित्तो, हितेसी पुग्गलो, तस्मिं मित्ते भवा, मित्तस्स वा एसाति मेत्ता, हितेसिता। सा एव पटिपक्खतो चेतसो विमुत्तीति मेत्ताचेतोविमुत्ति। तत्थ मेत्तायनस्स सत्तेसु हितफरणस्स उप्पादनं पवत्तनं मेत्तानिमित्तस्स उग्गहो। तेनाह ‘‘ओदिस्सका’’तिआदि।
Mejjati hitapharaṇavasena siniyhatīti mitto, hitesī puggalo, tasmiṃ mitte bhavā, mittassa vā esāti mettā, hitesitā. Sā eva paṭipakkhato cetaso vimuttīti mettācetovimutti. Tattha mettāyanassa sattesu hitapharaṇassa uppādanaṃ pavattanaṃ mettānimittassa uggaho. Tenāha ‘‘odissakā’’tiādi.
तत्थ अत्तपियसहायमज्झत्तवेरिवसेन ओदिस्सकता। सीमासम्भेदे कते अनोदिस्सकता। एकादिदिसाफरणवसेन दिसाफरणता मेत्ताय उग्गण्हने वेदितब्बा। उग्गहो याव उपचारा दट्ठब्बो। उग्गहिताय आसेवना भावना, सब्बा इत्थियो पुरिसा अरिया अनरिया देवा मनुस्सा विनिपातिकाति सत्तोधिकरणवसेन पवत्ता सत्तविधा, अट्ठवीसतिविधा वा, दसहि दिसाहि दिसोधिकरणवसेन पवत्ता दसविधा, एकेकाय दिसाय सत्तादिइत्थादिअवेरादिभेदेन असीताधिकचतुसतप्पभेदा च ओधिसोफरणमेत्ता। सब्बे सत्ता, पाणा, भूता, पुग्गला, अत्तभावपरियापन्नाति एतेसं वसेन पञ्चविधा। एकेकस्मिं अवेरा होन्तु, अब्यापज्जा, अनीघा, सुखी अत्तानं परिहरन्तूति चतुधा पवत्तिया वीसतिविधा अनोधिसोफरणमेत्ता, तं सन्धायाह – ‘‘ओधिसो…पे॰… भावेन्तस्सपी’’ति। त्वं एतस्सातिआदिना कम्मस्सकतापच्चवेक्खणं दस्सेति । पटिसङ्खाने ठितस्साति कोधे यथावुत्तस्स आदीनवस्स तप्पटिपक्खतो अकोधे मेत्ताय आनिसंसस्स च पटिसङ्खाने सम्मदेव जानने। सेवन्तस्साति भजन्तस्स ब्यापादो पहीयति।
Tattha attapiyasahāyamajjhattaverivasena odissakatā. Sīmāsambhede kate anodissakatā. Ekādidisāpharaṇavasena disāpharaṇatā mettāya uggaṇhane veditabbā. Uggaho yāva upacārā daṭṭhabbo. Uggahitāya āsevanā bhāvanā, sabbā itthiyo purisā ariyā anariyā devā manussā vinipātikāti sattodhikaraṇavasena pavattā sattavidhā, aṭṭhavīsatividhā vā, dasahi disāhi disodhikaraṇavasena pavattā dasavidhā, ekekāya disāya sattādiitthādiaverādibhedena asītādhikacatusatappabhedā ca odhisopharaṇamettā. Sabbe sattā, pāṇā, bhūtā, puggalā, attabhāvapariyāpannāti etesaṃ vasena pañcavidhā. Ekekasmiṃ averā hontu, abyāpajjā, anīghā, sukhī attānaṃ pariharantūti catudhā pavattiyā vīsatividhā anodhisopharaṇamettā, taṃ sandhāyāha – ‘‘odhiso…pe… bhāventassapī’’ti. Tvaṃ etassātiādinā kammassakatāpaccavekkhaṇaṃ dasseti . Paṭisaṅkhāne ṭhitassāti kodhe yathāvuttassa ādīnavassa tappaṭipakkhato akodhe mettāya ānisaṃsassa ca paṭisaṅkhāne sammadeva jānane. Sevantassāti bhajantassa byāpādo pahīyati.
अतिभोजने निमित्तग्गाहोति आहारस्स अधिकभोजने थिनमिद्धस्स निमित्तग्गाहो, ‘‘एत्तके भुत्ते थिनमिद्धं उप्पज्जति, एत्तके नो’’ति थिनमिद्धस्स कारणाकारणग्गाहोति अत्थो। दिवा सूरियालोकन्ति दिवा गहितनिमित्तं सूरियालोकं, रत्तियं मनसिकरोन्तस्सपीति एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो। धुतङ्गानं वीरियनिस्सितत्ता वुत्तं ‘‘धुतङ्गनिस्सितसप्पायकथायपी’’ति।
Atibhojane nimittaggāhoti āhārassa adhikabhojane thinamiddhassa nimittaggāho, ‘‘ettake bhutte thinamiddhaṃ uppajjati, ettake no’’ti thinamiddhassa kāraṇākāraṇaggāhoti attho. Divā sūriyālokanti divā gahitanimittaṃ sūriyālokaṃ, rattiyaṃ manasikarontassapīti evamettha attho veditabbo. Dhutaṅgānaṃ vīriyanissitattā vuttaṃ ‘‘dhutaṅganissitasappāyakathāyapī’’ti.
कुक्कुच्चम्पि कताकतानुसोचनवसेन पवत्तमानं चेतसो अवूपसमावहताय उद्धच्चेन समानलक्खणमेवाति तदुभयस्स पहानकारणं दस्सेन्तो भगवा – ‘‘अत्थि, भिक्खवे, चेतसो वूपसमो’’तिआदिमाह। तस्मा बाहुसच्चादि तस्स पहानकारणन्ति दस्सेतुं ‘‘अपिच छ धम्मा’’तिआदिमाह। तत्थ बहुस्सुतस्स गन्थतो, अत्थतो धम्मं विचारेन्तस्स अत्तवेदादिपटिलाभसम्भवतो विक्खेपो न होति। यथाविहितपटिपत्तिया यथाधम्मपटिकारप्पत्तिया च विप्पटिसारो अनवसरोवाति ‘‘बाहुसच्चेनपि…पे॰… उद्धच्चकुक्कुच्चं पहीयती’’ति वुत्तं। यदग्गेन बहुस्सुतस्स पटिसङ्खानवतो उद्धच्चकुक्कुच्चं पहीयति, तदग्गेन परिपुच्छकताविनयपकतञ्ञुताहिपि तं पहीयतीति दट्ठब्बं। वुद्धसेविता च वुद्धसीलितं आवहतीति चेतसो वूपसमकरत्ता उद्धच्चकुक्कुच्चस्स पहानकारी वुत्ता, वुद्धभावं पन अनपेक्खित्वा विनयधरा कुक्कुच्चविनोदका कल्याणमित्ताति दट्ठब्बा। विक्खेपो च भिक्खूनं येभुय्येन कुक्कुच्चहेतुको होतीति ‘‘कप्पियाकप्पियपरिपुच्छाबहुलस्सा’’तिआदिना विनयनयेनेव परिपुच्छकतादयो निद्दिट्ठा। पहीने उद्धच्चकुक्कुच्चेति निद्धारणे भुम्मं। कुक्कुच्चस्स दोमनस्ससहगतत्ता अनागामिमग्गेन आयतिं अनुप्पादो वुत्तो।
Kukkuccampi katākatānusocanavasena pavattamānaṃ cetaso avūpasamāvahatāya uddhaccena samānalakkhaṇamevāti tadubhayassa pahānakāraṇaṃ dassento bhagavā – ‘‘atthi, bhikkhave, cetaso vūpasamo’’tiādimāha. Tasmā bāhusaccādi tassa pahānakāraṇanti dassetuṃ ‘‘apica cha dhammā’’tiādimāha. Tattha bahussutassa ganthato, atthato dhammaṃ vicārentassa attavedādipaṭilābhasambhavato vikkhepo na hoti. Yathāvihitapaṭipattiyā yathādhammapaṭikārappattiyā ca vippaṭisāro anavasarovāti ‘‘bāhusaccenapi…pe… uddhaccakukkuccaṃ pahīyatī’’ti vuttaṃ. Yadaggena bahussutassa paṭisaṅkhānavato uddhaccakukkuccaṃ pahīyati, tadaggena paripucchakatāvinayapakataññutāhipi taṃ pahīyatīti daṭṭhabbaṃ. Vuddhasevitā ca vuddhasīlitaṃ āvahatīti cetaso vūpasamakarattā uddhaccakukkuccassa pahānakārī vuttā, vuddhabhāvaṃ pana anapekkhitvā vinayadharā kukkuccavinodakā kalyāṇamittāti daṭṭhabbā. Vikkhepo ca bhikkhūnaṃ yebhuyyena kukkuccahetuko hotīti ‘‘kappiyākappiyaparipucchābahulassā’’tiādinā vinayanayeneva paripucchakatādayo niddiṭṭhā. Pahīne uddhaccakukkucceti niddhāraṇe bhummaṃ. Kukkuccassa domanassasahagatattā anāgāmimaggena āyatiṃ anuppādo vutto.
कुसलाकुसला धम्मातिआदीसु यं वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तमेव। कामं बाहुसच्चपरिपुच्छकताहि अट्ठवत्थुकापि विचिकिच्छा पहीयति, तथापि रतनत्तयविचिकिच्छामूलिका सेसविचिकिच्छाति कत्वा वुत्तं ‘‘तीणि रतनानि आरब्भा’’तिआदि। विनये पकतञ्ञुताय च सति सिक्खाय कङ्खाय असम्भवो एव, तथा रतनत्तयगुणावबोधे सति पुब्बन्तादीसु संसयस्साति आह – ‘‘विनये’’तिआदि। ओकप्पनीयसद्धा सद्धेय्यवत्थुं अनुपविसित्वा विय अधिमुच्चनं, तञ्च तथा अधिमोक्खुप्पादनमेव। सद्धाय निन्नपोणपब्भारता अधिमुत्ति। अरहत्तेन कूटं गण्हि सत्तपि बोज्झङ्गे वित्थारेत्वा देसनाय ओसापितत्ता।
Kusalākusalā dhammātiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttameva. Kāmaṃ bāhusaccaparipucchakatāhi aṭṭhavatthukāpi vicikicchā pahīyati, tathāpi ratanattayavicikicchāmūlikā sesavicikicchāti katvā vuttaṃ ‘‘tīṇi ratanāni ārabbhā’’tiādi. Vinaye pakataññutāya ca sati sikkhāya kaṅkhāya asambhavo eva, tathā ratanattayaguṇāvabodhe sati pubbantādīsu saṃsayassāti āha – ‘‘vinaye’’tiādi. Okappanīyasaddhā saddheyyavatthuṃ anupavisitvā viya adhimuccanaṃ, tañca tathā adhimokkhuppādanameva. Saddhāya ninnapoṇapabbhāratā adhimutti. Arahattena kūṭaṃ gaṇhi sattapi bojjhaṅge vitthāretvā desanāya osāpitattā.
आहारसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Āhārasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / १. आहारसुत्तं • 1. Āhārasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / १. आहारसुत्तवण्णना • 1. Āhārasuttavaṇṇanā
