| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
अब्याकतपदं
Abyākatapadaṃ
अहेतुककुसलविपाकवण्णना
Ahetukakusalavipākavaṇṇanā
४३१. तेसु विपाकाब्याकतन्तिआदीनं ‘‘भाजेत्वा दस्सेतुं कतमे धम्मा अब्याकतातिआदि आरद्ध’’न्ति एतेन सम्बन्धो। तस्सापीति एतस्स ‘‘उप्पत्तिं दीपेतुं कामा…पे॰… आदि वुत्त’’न्ति एतेन सम्बन्धो। उपचितत्ताति यथा अञ्ञस्स विपाकं पटिबाहित्वा अत्तनो विपाकाभिमुखं होति तथा वड्ढितत्ता। रूपादीनं पच्चयानं अञ्ञविञ्ञाणसाधारणत्ता असाधारणेन वत्थुना चक्खुविञ्ञाणं सोतविञ्ञाणन्ति नामं उद्धटं। चक्खादीनं तिक्खमन्दभावे विञ्ञाणानं तिक्खमन्दभावा विसेसपच्चयत्ता च।
431. Tesuvipākābyākatantiādīnaṃ ‘‘bhājetvā dassetuṃ katame dhammā abyākatātiādi āraddha’’nti etena sambandho. Tassāpīti etassa ‘‘uppattiṃ dīpetuṃ kāmā…pe… ādi vutta’’nti etena sambandho. Upacitattāti yathā aññassa vipākaṃ paṭibāhitvā attano vipākābhimukhaṃ hoti tathā vaḍḍhitattā. Rūpādīnaṃ paccayānaṃ aññaviññāṇasādhāraṇattā asādhāraṇena vatthunā cakkhuviññāṇaṃ sotaviññāṇanti nāmaṃ uddhaṭaṃ. Cakkhādīnaṃ tikkhamandabhāve viññāṇānaṃ tikkhamandabhāvā visesapaccayattā ca.
चक्खुसन्निस्सितञ्च तं रूपविजाननञ्चाति चक्खुसन्निस्सितरूपविजाननं। एवंलक्खणं चक्खुविञ्ञाणं। तत्थ चक्खुसन्निस्सितवचनेन रूपारम्मणं अञ्ञविञ्ञाणं पटिक्खिपति। रूपविजाननवचनेन चक्खुनिस्सये फस्सादयो निवत्तेति। चक्खुरूपवचनेहि च निस्सयतो आरम्मणतो च विजाननं विभावेति। रूपमत्तस्स आरम्मणस्स गहणं किच्चमेतस्साति रूपमत्तारम्मणरसं। झानङ्गवसेनाति इदं द्विपञ्चविञ्ञाणवज्जेसु विज्जमानानं उपेक्खासुखदुक्खेकग्गतानं झानङ्गिकत्ता इधापि तंसदिसानं तदुपचारं कत्वा वुत्तं। न हि झानपच्चयत्ताभावे झानङ्गता अत्थि। वुत्तञ्हि ‘‘झानङ्गानि झानसम्पयुत्त…पे॰… रूपानं झानपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा॰ १.३.११२)। एतेसञ्च झानपच्चयभावो पटिक्खित्तो। यथाह ‘‘अब्याकतं धम्मं पटिच्च अब्याकतो धम्मो उप्पज्जति न झानपच्चया। पञ्चविञ्ञाणसहगतं एकं खन्धं पटिच्च तयो खन्धा’’तिआदि (पट्ठा॰ १.१.९८)। झानपच्चयत्ताभावेपि वेदनाचित्तट्ठितीनं उपेक्खादिभावतो तथाभूतानं वचने अञ्ञट्ठानाभावतो च दुतियरासिनिद्देसो।
Cakkhusannissitañca taṃ rūpavijānanañcāti cakkhusannissitarūpavijānanaṃ. Evaṃlakkhaṇaṃ cakkhuviññāṇaṃ. Tattha cakkhusannissitavacanena rūpārammaṇaṃ aññaviññāṇaṃ paṭikkhipati. Rūpavijānanavacanena cakkhunissaye phassādayo nivatteti. Cakkhurūpavacanehi ca nissayato ārammaṇato ca vijānanaṃ vibhāveti. Rūpamattassa ārammaṇassa gahaṇaṃ kiccametassāti rūpamattārammaṇarasaṃ. Jhānaṅgavasenāti idaṃ dvipañcaviññāṇavajjesu vijjamānānaṃ upekkhāsukhadukkhekaggatānaṃ jhānaṅgikattā idhāpi taṃsadisānaṃ tadupacāraṃ katvā vuttaṃ. Na hi jhānapaccayattābhāve jhānaṅgatā atthi. Vuttañhi ‘‘jhānaṅgāni jhānasampayutta…pe… rūpānaṃ jhānapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.3.112). Etesañca jhānapaccayabhāvo paṭikkhitto. Yathāha ‘‘abyākataṃ dhammaṃ paṭicca abyākato dhammo uppajjati na jhānapaccayā. Pañcaviññāṇasahagataṃ ekaṃ khandhaṃ paṭicca tayo khandhā’’tiādi (paṭṭhā. 1.1.98). Jhānapaccayattābhāvepi vedanācittaṭṭhitīnaṃ upekkhādibhāvato tathābhūtānaṃ vacane aññaṭṭhānābhāvato ca dutiyarāsiniddeso.
४३६. वत्थुपण्डरत्ताति सयं कण्हधम्मानं अप्पटिपक्खत्ता सभावपरिसुद्धानं पसादहदयवत्थुनिस्सयानं वसेन पण्डरसभावं जातन्ति अधिप्पायो। अयं पन नयो चतुवोकारे न लब्भतीति तत्थ भवङ्गस्स ततो निक्खन्ताकुसलस्स च पण्डरता न सिया, तस्मा तत्थ पण्डरताय कारणं वत्तब्बं। सभावो वायं चित्तस्स पण्डरताति।
436. Vatthupaṇḍarattāti sayaṃ kaṇhadhammānaṃ appaṭipakkhattā sabhāvaparisuddhānaṃ pasādahadayavatthunissayānaṃ vasena paṇḍarasabhāvaṃ jātanti adhippāyo. Ayaṃ pana nayo catuvokāre na labbhatīti tattha bhavaṅgassa tato nikkhantākusalassa ca paṇḍaratā na siyā, tasmā tattha paṇḍaratāya kāraṇaṃ vattabbaṃ. Sabhāvo vāyaṃ cittassa paṇḍaratāti.
४३९. इदम्पीति पि-सद्दो ठितिमत्तसहितं पुब्बे वुत्तं विचिकिच्छासहगतं अपेक्खित्वा वुत्तो। पकतियाति अनतिक्कमनेन। सोपि विसेसो। कायप्पसादं घट्टेत्वा पसादपच्चयेसु महाभूतेसु पटिहञ्ञतीति आपाथं गन्त्वा पटिहञ्ञतीति अत्थो। यथा च ‘‘रूपं आरब्भ उप्पन्न’’न्ति वुत्ते न आरम्मणुप्पादानं पुब्बापरकालता होति, एवमिधापि घट्टनपटिहननेसु दट्ठब्बं। उपमापि उभयघट्टनदस्सनत्थं वुत्ता, न निस्सितनिस्सयघट्टनानं पुब्बापरतादस्सनत्थं। एत्थ च बहिद्धाति एतं निदस्सनमत्तं। अज्झत्तम्पि हि आरम्मणं होतीति। विञ्ञाणधातुनिस्सयभूतेहि वा अञ्ञं ‘‘बहिद्धा’’ति वुत्तं। पटिघट्टनानिघंसो बलवा होति, ततो एव इट्ठानिट्ठफोट्ठब्बसमायोगे सुखदुक्खपच्चया धातुअनुग्गहधातुक्खोभा चिरं अनुवत्तन्ति।
439. Idampīti pi-saddo ṭhitimattasahitaṃ pubbe vuttaṃ vicikicchāsahagataṃ apekkhitvā vutto. Pakatiyāti anatikkamanena. Sopi viseso. Kāyappasādaṃ ghaṭṭetvā pasādapaccayesu mahābhūtesu paṭihaññatīti āpāthaṃ gantvā paṭihaññatīti attho. Yathā ca ‘‘rūpaṃ ārabbha uppanna’’nti vutte na ārammaṇuppādānaṃ pubbāparakālatā hoti, evamidhāpi ghaṭṭanapaṭihananesu daṭṭhabbaṃ. Upamāpi ubhayaghaṭṭanadassanatthaṃ vuttā, na nissitanissayaghaṭṭanānaṃ pubbāparatādassanatthaṃ. Ettha ca bahiddhāti etaṃ nidassanamattaṃ. Ajjhattampi hi ārammaṇaṃ hotīti. Viññāṇadhātunissayabhūtehi vā aññaṃ ‘‘bahiddhā’’ti vuttaṃ. Paṭighaṭṭanānighaṃso balavā hoti, tato eva iṭṭhāniṭṭhaphoṭṭhabbasamāyoge sukhadukkhapaccayā dhātuanuggahadhātukkhobhā ciraṃ anuvattanti.
४५५. अञ्ञेसं चित्तानं सभावसुञ्ञतसब्भावा मनोधातुभावो आपज्जतीति चे? न, विसेससब्भावा। चक्खुविञ्ञाणादीनञ्हि चक्खादिनिस्सितता चक्खादीनं सविसयेसु दस्सनादिप्पवत्तिभावता च विसेसो। मनोविञ्ञाणस्स पन अनञ्ञनिस्सयमनोपुब्बङ्गमताय अञ्ञनिस्सयविञ्ञाणस्स अनन्तरपच्चयत्ताभावेन मनोद्वारनिग्गमनमुखभावाभावतो च सातिसयविजाननकिच्चता विसेसो। तब्बिसेसविरहा मनोमत्ता धातु मनोधातूति तिविधा मनोधातु एव वुच्चति, न विसेसमनो। तस्मा एत्थ मनो एव धातु मनोधातूति एव-सद्दो मत्तसद्दत्थो दट्ठब्बो। विसेसनिवत्तनत्थो हि सो विञ्ञाणस्साति। मनोद्वारनिग्गमनपवेसमुखभावतो पन मनोधातुया विजाननविसेसविरहो दट्ठब्बो, ततो एव मनोविञ्ञाणन्तिपि न वुच्चति। न हि तं विञ्ञाणं मनतो पवत्तं मनसो पच्चयो, नापि मनसो पच्चयभूतं मनतो पवत्तं, दस्सनादीनं पन पच्चयो, तेहि च पवत्तं तेसं पुरेचरं अनुचरञ्चाति। सम्मासङ्कप्पोति अवचनं महाविपाकानं विय जनकसदिसत्ताभावतो। तत्थ हि तिहेतुकतो दुहेतुकम्पि उप्पज्जमानं सम्मासङ्कप्पतादीहि सदिसं सहेतुकतायाति। पञ्चविञ्ञाणसोतेति एत्थ यथा पगुणं गन्थं सज्झायन्तो सज्झायसोते पतितं कञ्चि कञ्चि वाचनामग्गं न सल्लक्खेति, एवं तथागतस्स असल्लक्खणा नाम नत्थि, न च पञ्चविञ्ञाणसोते झानङ्गाभावो इध अवचनस्स कारणं। यदि तदनन्तरं निद्देसो तंसोतपतितता, इतो परेसं द्विन्नं मनोविञ्ञाणधातूनं तंसोतपतितता न सिया। तस्मा पञ्चविञ्ञाणानं विय अहेतुकताय मग्गपच्चयविरहा च विज्जमानेसुपि वितक्कविचारेसु झानङ्गधम्मानं दुब्बलत्ता पञ्चविञ्ञाणेसु विय अगणनुपगभावा च पञ्चविञ्ञाणसोतपतितता। ततो एव हि अहेतुककिरियत्तयेपि झानङ्गानि बलानि च सङ्गहवारे न उद्धटानि, झानपच्चयकिच्चमत्ततो पन पट्ठाने दुब्बलानं एत्थ वितक्कादीनं झानपच्चयता वुत्ता।
455. Aññesaṃ cittānaṃ sabhāvasuññatasabbhāvā manodhātubhāvo āpajjatīti ce? Na, visesasabbhāvā. Cakkhuviññāṇādīnañhi cakkhādinissitatā cakkhādīnaṃ savisayesu dassanādippavattibhāvatā ca viseso. Manoviññāṇassa pana anaññanissayamanopubbaṅgamatāya aññanissayaviññāṇassa anantarapaccayattābhāvena manodvāraniggamanamukhabhāvābhāvato ca sātisayavijānanakiccatā viseso. Tabbisesavirahā manomattā dhātu manodhātūti tividhā manodhātu eva vuccati, na visesamano. Tasmā ettha mano eva dhātu manodhātūti eva-saddo mattasaddattho daṭṭhabbo. Visesanivattanattho hi so viññāṇassāti. Manodvāraniggamanapavesamukhabhāvato pana manodhātuyā vijānanavisesaviraho daṭṭhabbo, tato eva manoviññāṇantipi na vuccati. Na hi taṃ viññāṇaṃ manato pavattaṃ manaso paccayo, nāpi manaso paccayabhūtaṃ manato pavattaṃ, dassanādīnaṃ pana paccayo, tehi ca pavattaṃ tesaṃ purecaraṃ anucarañcāti. Sammāsaṅkappoti avacanaṃ mahāvipākānaṃ viya janakasadisattābhāvato. Tattha hi tihetukato duhetukampi uppajjamānaṃ sammāsaṅkappatādīhi sadisaṃ sahetukatāyāti. Pañcaviññāṇasoteti ettha yathā paguṇaṃ ganthaṃ sajjhāyanto sajjhāyasote patitaṃ kañci kañci vācanāmaggaṃ na sallakkheti, evaṃ tathāgatassa asallakkhaṇā nāma natthi, na ca pañcaviññāṇasote jhānaṅgābhāvo idha avacanassa kāraṇaṃ. Yadi tadanantaraṃ niddeso taṃsotapatitatā, ito paresaṃ dvinnaṃ manoviññāṇadhātūnaṃ taṃsotapatitatā na siyā. Tasmā pañcaviññāṇānaṃ viya ahetukatāya maggapaccayavirahā ca vijjamānesupi vitakkavicāresu jhānaṅgadhammānaṃ dubbalattā pañcaviññāṇesu viya agaṇanupagabhāvā ca pañcaviññāṇasotapatitatā. Tato eva hi ahetukakiriyattayepi jhānaṅgāni balāni ca saṅgahavāre na uddhaṭāni, jhānapaccayakiccamattato pana paṭṭhāne dubbalānaṃ ettha vitakkādīnaṃ jhānapaccayatā vuttā.
४६९. समानवत्थुकं अनन्तरपच्चयं लभित्वा उप्पज्जमानं सन्तीरणं मनोधातुतो बलवतरं होतीति तं यथारम्मणं आरम्मणरसं अनुभवन्तं इट्ठे सोमनस्ससहगतं होति, इट्ठमज्झत्ते उपेक्खासहगतं सातिसयानुभवत्ता, तस्मा ‘‘अयञ्हि इट्ठारम्मणस्मिं येवा’’तिआदि वुत्तं। वोट्ठब्बनं पन सतिपि बलवभावे विपाकप्पवत्तिं निवत्तेत्वा विसदिसं मनं करोन्तं मनसिकारकिच्चन्तरयोगतो विपाको विय अनुभवनमेव न होतीति सब्बत्थ उपेक्खासहगतमेव होति, तथा पञ्चद्वारावज्जनं मनोद्वारावज्जनञ्च किच्चवसेन अपुब्बत्ता।
469. Samānavatthukaṃ anantarapaccayaṃ labhitvā uppajjamānaṃ santīraṇaṃ manodhātuto balavataraṃ hotīti taṃ yathārammaṇaṃ ārammaṇarasaṃ anubhavantaṃ iṭṭhe somanassasahagataṃ hoti, iṭṭhamajjhatte upekkhāsahagataṃ sātisayānubhavattā, tasmā ‘‘ayañhi iṭṭhārammaṇasmiṃ yevā’’tiādi vuttaṃ. Voṭṭhabbanaṃ pana satipi balavabhāve vipākappavattiṃ nivattetvā visadisaṃ manaṃ karontaṃ manasikārakiccantarayogato vipāko viya anubhavanameva na hotīti sabbattha upekkhāsahagatameva hoti, tathā pañcadvārāvajjanaṃ manodvārāvajjanañca kiccavasena apubbattā.
अहेतुककुसलविपाकवण्णना निट्ठिता।
Ahetukakusalavipākavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / अब्याकतविपाको • Abyākatavipāko
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / अहेतुककुसलविपाको • Ahetukakusalavipāko
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / अहेतुककुसलविपाकवण्णना • Ahetukakusalavipākavaṇṇanā
