| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
अब्याकतपदं
Abyākatapadaṃ
अहेतुककुसलविपाकवण्णना
Ahetukakusalavipākavaṇṇanā
४३१. कामावचर…पे॰… आदि वुत्तन्ति एत्थ आदि-सद्देन ‘‘उपचितत्ता’’ति पदं सङ्गय्हति ‘‘असाधारणकम्मपच्चयवसेना’’ति वुत्तत्ता। ‘‘उपचितत्ताति लद्धासेवनत्ता’’ति केचि वदन्ति , तं पठमजवनस्स न युज्जति अनासेवनत्ता। तथा च सति तस्स विपाकदानमेव न सियाति ततो अञ्ञथा अत्थं दस्सेन्तो ‘‘यथा’’तिआदिमाह। तत्थ विपाकाभिमुखन्ति विपाकदानाभिमुखं कतोकासं। कतोकासता च अनादिम्हि संसारे अनेकेसं कम्मानं कतानं अत्थिताय परस्स पटिबाहनेन होतीति ‘‘अञ्ञस्स विपाकं पटिबाहित्वा’’तिआदि वुत्तं। वड्ढितता च सकम्मस्स बलदानसमत्थतावसेन अत्तनो कारणेहि अभिसङ्खतता। असाधारणेन नामं उद्धटं ‘‘भेरीसद्दो यवङ्कुरो’’ति यथा। विञ्ञाणानन्ति चक्खुविञ्ञाणादीनं। विसेसपच्चयत्ताति अधिकपच्चयत्ता।
431. Kāmāvacara…pe… ādi vuttanti ettha ādi-saddena ‘‘upacitattā’’ti padaṃ saṅgayhati ‘‘asādhāraṇakammapaccayavasenā’’ti vuttattā. ‘‘Upacitattāti laddhāsevanattā’’ti keci vadanti , taṃ paṭhamajavanassa na yujjati anāsevanattā. Tathā ca sati tassa vipākadānameva na siyāti tato aññathā atthaṃ dassento ‘‘yathā’’tiādimāha. Tattha vipākābhimukhanti vipākadānābhimukhaṃ katokāsaṃ. Katokāsatā ca anādimhi saṃsāre anekesaṃ kammānaṃ katānaṃ atthitāya parassa paṭibāhanena hotīti ‘‘aññassa vipākaṃ paṭibāhitvā’’tiādi vuttaṃ. Vaḍḍhitatā ca sakammassa baladānasamatthatāvasena attano kāraṇehi abhisaṅkhatatā. Asādhāraṇena nāmaṃ uddhaṭaṃ ‘‘bherīsaddo yavaṅkuro’’ti yathā. Viññāṇānanti cakkhuviññāṇādīnaṃ. Visesapaccayattāti adhikapaccayattā.
चक्खुसन्निस्सितञ्च तं रूपविजाननञ्चाति एतेन समानाधिकरणतं समासस्स दस्सेन्तो तत्थ च ‘‘चक्खुसन्निस्सित’’न्तिआदिपदद्वयस्स नीलुप्पलसद्दादीनं विय अञ्ञमञ्ञविसेसनविसेसितब्बभावमाह। अञ्ञविञ्ञाणन्ति रूपारम्मणं मनोविञ्ञाणं। रूपंयेवारम्मणन्ति पन अत्थे दिब्बचक्खुविञ्ञाणं दट्ठब्बं तंसदिसानं तदुपचारं कत्वा यथा ‘‘सा एव तित्तिरी तानि एव ओसधानी’’ति। झानपच्चयत्ताभावे न झानङ्गता नत्थीति पञ्चविञ्ञाणेसु उपेक्खादीनं उपचरितझानङ्गतं साधेति। न हि झानङ्गानं झानपच्चयतं वत्वा तेसं झानपच्चयभावो पटिक्खित्तोति। यदि एवं पञ्चविञ्ञाणेसु उपेक्खादयो झानरासिट्ठाने न वत्तब्बा सियुन्ति आह ‘‘झानपच्चयत्ताभावे’’तिआदि। उपेक्खादिभावतोति उपेक्खासुखदुक्खेकग्गताभावतो। अञ्ञट्ठानाभावतोति चित्तट्ठितिं एव सन्धाय वुत्तं।
Cakkhusannissitañca taṃ rūpavijānanañcāti etena samānādhikaraṇataṃ samāsassa dassento tattha ca ‘‘cakkhusannissita’’ntiādipadadvayassa nīluppalasaddādīnaṃ viya aññamaññavisesanavisesitabbabhāvamāha. Aññaviññāṇanti rūpārammaṇaṃ manoviññāṇaṃ. Rūpaṃyevārammaṇanti pana atthe dibbacakkhuviññāṇaṃ daṭṭhabbaṃ taṃsadisānaṃ tadupacāraṃ katvā yathā ‘‘sā eva tittirī tāni eva osadhānī’’ti. Jhānapaccayattābhāve na jhānaṅgatā natthīti pañcaviññāṇesu upekkhādīnaṃ upacaritajhānaṅgataṃ sādheti. Na hi jhānaṅgānaṃ jhānapaccayataṃ vatvā tesaṃ jhānapaccayabhāvo paṭikkhittoti. Yadi evaṃ pañcaviññāṇesu upekkhādayo jhānarāsiṭṭhāne na vattabbā siyunti āha ‘‘jhānapaccayattābhāve’’tiādi. Upekkhādibhāvatoti upekkhāsukhadukkhekaggatābhāvato. Aññaṭṭhānābhāvatoti cittaṭṭhitiṃ eva sandhāya vuttaṃ.
४३६. अकुसलं भवङ्गनिस्सन्देन ‘‘पण्डर’’न्ति वुच्चति, भवङ्गे अपण्डरे तंमूलिका कुतो अकुसलस्स पण्डरताति ‘‘अकुसलस्स चा’’ति वुत्तं। पण्डरताय कारणं वत्तब्बं, यदि अञ्ञकारणा पण्डरता, सभावोवायन्ति चित्तस्स अकिलेससभावताय वुत्तं, न चेत्थ फस्सादीनम्पि पण्डरतापत्ति। यतो धम्मानं सभावकिच्चविसेसञ्ञुना भगवता विञ्ञाणंयेव तथा निद्दिट्ठन्ति।
436. Akusalaṃ bhavaṅganissandena ‘‘paṇḍara’’nti vuccati, bhavaṅge apaṇḍare taṃmūlikā kuto akusalassa paṇḍaratāti ‘‘akusalassa cā’’ti vuttaṃ. Paṇḍaratāya kāraṇaṃ vattabbaṃ, yadi aññakāraṇā paṇḍaratā, sabhāvovāyanti cittassa akilesasabhāvatāya vuttaṃ, na cettha phassādīnampi paṇḍaratāpatti. Yato dhammānaṃ sabhāvakiccavisesaññunā bhagavatā viññāṇaṃyeva tathā niddiṭṭhanti.
४३९. अनतिक्कमनेन भावनाय। पसादघट्टनं विसयस्स योग्यदेसे अवट्ठानन्ति ‘‘पसादं घट्टेत्वा आपाथं गन्त्वा’’ति वुत्तं। महाभूतेसु पटिहञ्ञतीति एत्थ न सयं किञ्चि पटिहञ्ञति, नापि केनचि पटिहञ्ञीयति अफोट्ठब्बसभावत्ता। विसयविसयीभूतं पन अभिमुखभावप्पत्तिया विञ्ञाणुप्पत्तिया हेतुताय विसिट्ठभावप्पत्तं पटिहतपटिघातकभावेन वोहरीयति , तस्मा तेसु सप्पटिघवोहारो। ‘‘उपादारूपं घट्टेतीति एवमादि च उपचारवसेनेव वेदितब्बं। महाभूतारम्मणेन पन कायप्पसादनिस्सयभूतेसु महाभूतेसु घट्टियमानेसु पसादोपि घट्टितो एव नाम होतीति वत्वा वीमंसितब्ब’’न्ति वदन्ति। यथाधिप्पेतेन एकदेससामञ्ञेन उपमावचनतो निस्सितनिस्सयघट्टनानं सतिपि पुब्बापरभावे उपमत्ते उपमाभावेन गहेतब्बभावं दस्सेन्तो ‘‘उभयघट्टनदस्सनत्थ’’न्ति आह।
439. Anatikkamanena bhāvanāya. Pasādaghaṭṭanaṃ visayassa yogyadese avaṭṭhānanti ‘‘pasādaṃ ghaṭṭetvā āpāthaṃ gantvā’’ti vuttaṃ. Mahābhūtesu paṭihaññatīti ettha na sayaṃ kiñci paṭihaññati, nāpi kenaci paṭihaññīyati aphoṭṭhabbasabhāvattā. Visayavisayībhūtaṃ pana abhimukhabhāvappattiyā viññāṇuppattiyā hetutāya visiṭṭhabhāvappattaṃ paṭihatapaṭighātakabhāvena voharīyati , tasmā tesu sappaṭighavohāro. ‘‘Upādārūpaṃ ghaṭṭetīti evamādi ca upacāravaseneva veditabbaṃ. Mahābhūtārammaṇena pana kāyappasādanissayabhūtesu mahābhūtesu ghaṭṭiyamānesu pasādopi ghaṭṭito eva nāma hotīti vatvā vīmaṃsitabba’’nti vadanti. Yathādhippetena ekadesasāmaññena upamāvacanato nissitanissayaghaṭṭanānaṃ satipi pubbāparabhāve upamatte upamābhāvena gahetabbabhāvaṃ dassento ‘‘ubhayaghaṭṭanadassanattha’’nti āha.
४५५. दस्सनादिप्पवत्तिभावतोति मनोधातुमनोविञ्ञाणधातूनं अदस्सनादिताय सा एतेसं एव विसेसो। अनञ्ञनिस्सयमनोपुब्बङ्गमतायाति अञ्ञनिस्सयमनोपुब्बङ्गमत्ताभावतो। अञ्ञनिस्सयविञ्ञाणस्स अनन्तरपच्चयत्ताभावेनाति इमिना किरियामनोधातुतोपि विसेसस्स वुत्तत्ता ‘‘मनोद्वारनिग्गमनमुखभावाभावतो’’ति वुत्तं, न वुत्तं ‘‘निग्गमनपवेसमुखभावाभावतो’’ति। तिविधेनपि हि मनोधातुविञ्ञाणधातूहि मनोविञ्ञाणधातुया विसेसो दस्सितोति। ततो एव विजाननविसेसविरहतोयेव। यदि मनोधातु ‘‘मनोविञ्ञाण’’न्ति न वुच्चति, छविञ्ञाणकायाति कथं मनोधातुया तत्थ सङ्गहो होतीति? सङ्गहो एव परियायदेसनत्ता। अत्थि हि एस परियायो ‘‘मननमत्तं विञ्ञाणं मनोविञ्ञाण’’न्ति यथा ‘‘मननमत्ता धातु मनोधातू’’ति। अपिच वत्थुकिच्चेहि मनोविञ्ञाणसभागत्ता तस्स उपरमुप्पादभावतो अन्तादिभावतो च मनोविञ्ञाणकायसङ्गहिता मनोधातु, न सेसविञ्ञाणकायसङ्गहिता अतंसभागत्ता, इध पन निप्परियायकतत्ता मनसो सम्भूय विसिट्ठमनोकिच्चयुत्तं मनोविञ्ञाणन्ति तदभावतो ‘‘मनोविञ्ञाणन्तिपि न वुच्चती’’ति इममेवत्थं साधेतुं ‘‘न हि तं विञ्ञाणं मनतो’’तिआदि वुत्तं। तेन मनोधातुया निप्परियायतो मनोविञ्ञाणकिच्चविरहंयेव दस्सेति। दस्सनादीनं पनातिआदिना अञ्ञविञ्ञाणविधुरं मनोधातुया च सभावं दस्सेति।
455. Dassanādippavattibhāvatoti manodhātumanoviññāṇadhātūnaṃ adassanāditāya sā etesaṃ eva viseso. Anaññanissayamanopubbaṅgamatāyāti aññanissayamanopubbaṅgamattābhāvato. Aññanissayaviññāṇassa anantarapaccayattābhāvenāti iminā kiriyāmanodhātutopi visesassa vuttattā ‘‘manodvāraniggamanamukhabhāvābhāvato’’ti vuttaṃ, na vuttaṃ ‘‘niggamanapavesamukhabhāvābhāvato’’ti. Tividhenapi hi manodhātuviññāṇadhātūhi manoviññāṇadhātuyā viseso dassitoti. Tato eva vijānanavisesavirahatoyeva. Yadi manodhātu ‘‘manoviññāṇa’’nti na vuccati, chaviññāṇakāyāti kathaṃ manodhātuyā tattha saṅgaho hotīti? Saṅgaho eva pariyāyadesanattā. Atthi hi esa pariyāyo ‘‘mananamattaṃ viññāṇaṃ manoviññāṇa’’nti yathā ‘‘mananamattā dhātu manodhātū’’ti. Apica vatthukiccehi manoviññāṇasabhāgattā tassa uparamuppādabhāvato antādibhāvato ca manoviññāṇakāyasaṅgahitā manodhātu, na sesaviññāṇakāyasaṅgahitā ataṃsabhāgattā, idha pana nippariyāyakatattā manaso sambhūya visiṭṭhamanokiccayuttaṃ manoviññāṇanti tadabhāvato ‘‘manoviññāṇantipi na vuccatī’’ti imamevatthaṃ sādhetuṃ ‘‘na hi taṃ viññāṇaṃ manato’’tiādi vuttaṃ. Tena manodhātuyā nippariyāyato manoviññāṇakiccavirahaṃyeva dasseti. Dassanādīnaṃ panātiādinā aññaviññāṇavidhuraṃ manodhātuyā ca sabhāvaṃ dasseti.
यदि जनकसदिसता नाम महाविपाकेसु वितक्कादीनं सम्मासङ्कप्पादिता, तिहेतुकतो निब्बत्तानं तिहेतुकानं, दुहेतुकतो निब्बत्तानं दुहेतुकानञ्च भवतु सम्मासङ्कप्पादिता, तिहेतुकतो पन निब्बत्तदुहेतुकानं कथन्ति आह ‘‘तत्थ ही’’तिआदि। तंसोतपतितता न सिया तस्सा अनानन्तरत्ता। ततो एव हीतिआदिना वुत्तसोतपतितं एवानन्तरेन वचनेन समत्थयति। यदि विज्जमानानम्पि मनोधातुआदीसु वितक्कादीनं पञ्चविञ्ञाणेसु विय अगणनूपगभावो, एवं सन्ते पट्ठाने कथं तेसं झानपच्चयतावचनं। ‘‘अब्याकतो धम्मो अब्याकतस्स धम्मस्स झानपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा॰ १.१.४३१), ‘‘विपाकाब्याकतानि किरियाब्याकतानि झानङ्गानि सम्पयुत्तकानं खन्धानं चित्तसमुट्ठानानञ्च रूपानं झानपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा॰ १.१.४३१) हि वुत्तं। पच्चनीयेपि ‘‘अब्याकतं धम्मं पटिच्च अब्याकतो धम्मो उप्पज्जति न झानपच्चया, पञ्चविञ्ञाणसहितं एकं खन्धं पटिच्च तयो खन्धा’’तिआदिना (पट्ठा॰ १.१.९८) पञ्चविञ्ञाणानि एव उद्धटानि, न मनोधातुआदीनीति आह ‘‘झानपच्चयकिच्चमत्ततो’’तिआदि। न हेत्थ झानङ्गानं बलवदुब्बलभावो अधिकतो, अथ खो झानपच्चयभावमत्तन्ति अधिप्पायो।
Yadi janakasadisatā nāma mahāvipākesu vitakkādīnaṃ sammāsaṅkappāditā, tihetukato nibbattānaṃ tihetukānaṃ, duhetukato nibbattānaṃ duhetukānañca bhavatu sammāsaṅkappāditā, tihetukato pana nibbattaduhetukānaṃ kathanti āha ‘‘tattha hī’’tiādi. Taṃsotapatitatā na siyā tassā anānantarattā. Tato eva hītiādinā vuttasotapatitaṃ evānantarena vacanena samatthayati. Yadi vijjamānānampi manodhātuādīsu vitakkādīnaṃ pañcaviññāṇesu viya agaṇanūpagabhāvo, evaṃ sante paṭṭhāne kathaṃ tesaṃ jhānapaccayatāvacanaṃ. ‘‘Abyākato dhammo abyākatassa dhammassa jhānapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.431), ‘‘vipākābyākatāni kiriyābyākatāni jhānaṅgāni sampayuttakānaṃ khandhānaṃ cittasamuṭṭhānānañca rūpānaṃ jhānapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.431) hi vuttaṃ. Paccanīyepi ‘‘abyākataṃ dhammaṃ paṭicca abyākato dhammo uppajjati na jhānapaccayā, pañcaviññāṇasahitaṃ ekaṃ khandhaṃ paṭicca tayo khandhā’’tiādinā (paṭṭhā. 1.1.98) pañcaviññāṇāni eva uddhaṭāni, na manodhātuādīnīti āha ‘‘jhānapaccayakiccamattato’’tiādi. Na hettha jhānaṅgānaṃ balavadubbalabhāvo adhikato, atha kho jhānapaccayabhāvamattanti adhippāyo.
४६९. समानवत्थुकं अनन्तरपच्चयं लभित्वाति दस्सनादितो मनोधातुया च बलवभावे कारणवचनं। यथारम्मणन्ति आरम्मणानुरूपं। यदि समाननिस्सयताय मनोधातुतो बलवतरत्तं विपाकमनोविञ्ञाणधातुया सोमनस्ससहगताय, वोट्ठब्बनं कथं मज्झत्तवेदनन्ति अनुयोगं मनसि कत्वा तस्स बलवभावं सम्पटिच्छित्वा सन्ततिपरिणामनब्यापारविसेसा न सोमनस्सवेदनन्ति परिहारं वदन्तो ‘‘वोट्ठब्बन’’न्तिआदिमाह। विपाको विय अनुभवनमेव न होतीति सति समत्थताय विपाकानं एकन्तेन आरम्मणरसानुभवनताय वुत्तं।
469. Samānavatthukaṃ anantarapaccayaṃ labhitvāti dassanādito manodhātuyā ca balavabhāve kāraṇavacanaṃ. Yathārammaṇanti ārammaṇānurūpaṃ. Yadi samānanissayatāya manodhātuto balavatarattaṃ vipākamanoviññāṇadhātuyā somanassasahagatāya, voṭṭhabbanaṃ kathaṃ majjhattavedananti anuyogaṃ manasi katvā tassa balavabhāvaṃ sampaṭicchitvā santatipariṇāmanabyāpāravisesā na somanassavedananti parihāraṃ vadanto ‘‘voṭṭhabbana’’ntiādimāha. Vipāko viya anubhavanameva na hotīti sati samatthatāya vipākānaṃ ekantena ārammaṇarasānubhavanatāya vuttaṃ.
अहेतुककुसलविपाकवण्णना निट्ठिता।
Ahetukakusalavipākavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / अब्याकतविपाको • Abyākatavipāko
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / अहेतुककुसलविपाको • Ahetukakusalavipāko
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / अहेतुककुसलविपाकवण्णना • Ahetukakusalavipākavaṇṇanā
