| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
អព្យាកតបទំ
Abyākatapadaṃ
អហេតុកកុសលវិបាកវណ្ណនា
Ahetukakusalavipākavaṇṇanā
៤៣១. តេសុ វិបាកាព្យាកតន្តិអាទីនំ ‘‘ភាជេត្វា ទស្សេតុំ កតមេ ធម្មា អព្យាកតាតិអាទិ អារទ្ធ’’ន្តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ។ តស្សាបីតិ ឯតស្ស ‘‘ឧប្បត្តិំ ទីបេតុំ កាមា…បេ.… អាទិ វុត្ត’’ន្តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ។ ឧបចិតត្តាតិ យថា អញ្ញស្ស វិបាកំ បដិពាហិត្វា អត្តនោ វិបាកាភិមុខំ ហោតិ តថា វឌ្ឍិតត្តា។ រូបាទីនំ បច្ចយានំ អញ្ញវិញ្ញាណសាធារណត្តា អសាធារណេន វត្ថុនា ចក្ខុវិញ្ញាណំ សោតវិញ្ញាណន្តិ នាមំ ឧទ្ធដំ។ ចក្ខាទីនំ តិក្ខមន្ទភាវេ វិញ្ញាណានំ តិក្ខមន្ទភាវា វិសេសបច្ចយត្តា ច។
431. Tesuvipākābyākatantiādīnaṃ ‘‘bhājetvā dassetuṃ katame dhammā abyākatātiādi āraddha’’nti etena sambandho. Tassāpīti etassa ‘‘uppattiṃ dīpetuṃ kāmā…pe… ādi vutta’’nti etena sambandho. Upacitattāti yathā aññassa vipākaṃ paṭibāhitvā attano vipākābhimukhaṃ hoti tathā vaḍḍhitattā. Rūpādīnaṃ paccayānaṃ aññaviññāṇasādhāraṇattā asādhāraṇena vatthunā cakkhuviññāṇaṃ sotaviññāṇanti nāmaṃ uddhaṭaṃ. Cakkhādīnaṃ tikkhamandabhāve viññāṇānaṃ tikkhamandabhāvā visesapaccayattā ca.
ចក្ខុសន្និស្សិតញ្ច តំ រូបវិជាននញ្ចាតិ ចក្ខុសន្និស្សិតរូបវិជាននំ។ ឯវំលក្ខណំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ។ តត្ថ ចក្ខុសន្និស្សិតវចនេន រូបារម្មណំ អញ្ញវិញ្ញាណំ បដិក្ខិបតិ។ រូបវិជាននវចនេន ចក្ខុនិស្សយេ ផស្សាទយោ និវត្តេតិ។ ចក្ខុរូបវចនេហិ ច និស្សយតោ អារម្មណតោ ច វិជាននំ វិភាវេតិ។ រូបមត្តស្ស អារម្មណស្ស គហណំ កិច្ចមេតស្សាតិ រូបមត្តារម្មណរសំ។ ឈានង្គវសេនាតិ ឥទំ ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណវជ្ជេសុ វិជ្ជមានានំ ឧបេក្ខាសុខទុក្ខេកគ្គតានំ ឈានង្គិកត្តា ឥធាបិ តំសទិសានំ តទុបចារំ កត្វា វុត្តំ។ ន ហិ ឈានបច្ចយត្តាភាវេ ឈានង្គតា អត្ថិ។ វុត្តញ្ហិ ‘‘ឈានង្គានិ ឈានសម្បយុត្ត…បេ.… រូបានំ ឈានបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.៣.១១២)។ ឯតេសញ្ច ឈានបច្ចយភាវោ បដិក្ខិត្តោ។ យថាហ ‘‘អព្យាកតំ ធម្មំ បដិច្ច អព្យាកតោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជតិ ន ឈានបច្ចយា។ បញ្ចវិញ្ញាណសហគតំ ឯកំ ខន្ធំ បដិច្ច តយោ ខន្ធា’’តិអាទិ (បដ្ឋា. ១.១.៩៨)។ ឈានបច្ចយត្តាភាវេបិ វេទនាចិត្តដ្ឋិតីនំ ឧបេក្ខាទិភាវតោ តថាភូតានំ វចនេ អញ្ញដ្ឋានាភាវតោ ច ទុតិយរាសិនិទ្ទេសោ។
Cakkhusannissitañca taṃ rūpavijānanañcāti cakkhusannissitarūpavijānanaṃ. Evaṃlakkhaṇaṃ cakkhuviññāṇaṃ. Tattha cakkhusannissitavacanena rūpārammaṇaṃ aññaviññāṇaṃ paṭikkhipati. Rūpavijānanavacanena cakkhunissaye phassādayo nivatteti. Cakkhurūpavacanehi ca nissayato ārammaṇato ca vijānanaṃ vibhāveti. Rūpamattassa ārammaṇassa gahaṇaṃ kiccametassāti rūpamattārammaṇarasaṃ. Jhānaṅgavasenāti idaṃ dvipañcaviññāṇavajjesu vijjamānānaṃ upekkhāsukhadukkhekaggatānaṃ jhānaṅgikattā idhāpi taṃsadisānaṃ tadupacāraṃ katvā vuttaṃ. Na hi jhānapaccayattābhāve jhānaṅgatā atthi. Vuttañhi ‘‘jhānaṅgāni jhānasampayutta…pe… rūpānaṃ jhānapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.3.112). Etesañca jhānapaccayabhāvo paṭikkhitto. Yathāha ‘‘abyākataṃ dhammaṃ paṭicca abyākato dhammo uppajjati na jhānapaccayā. Pañcaviññāṇasahagataṃ ekaṃ khandhaṃ paṭicca tayo khandhā’’tiādi (paṭṭhā. 1.1.98). Jhānapaccayattābhāvepi vedanācittaṭṭhitīnaṃ upekkhādibhāvato tathābhūtānaṃ vacane aññaṭṭhānābhāvato ca dutiyarāsiniddeso.
៤៣៦. វត្ថុបណ្ឌរត្តាតិ សយំ កណ្ហធម្មានំ អប្បដិបក្ខត្តា សភាវបរិសុទ្ធានំ បសាទហទយវត្ថុនិស្សយានំ វសេន បណ្ឌរសភាវំ ជាតន្តិ អធិប្បាយោ។ អយំ បន នយោ ចតុវោការេ ន លព្ភតីតិ តត្ថ ភវង្គស្ស តតោ និក្ខន្តាកុសលស្ស ច បណ្ឌរតា ន សិយា, តស្មា តត្ថ បណ្ឌរតាយ ការណំ វត្តព្ពំ។ សភាវោ វាយំ ចិត្តស្ស បណ្ឌរតាតិ។
436. Vatthupaṇḍarattāti sayaṃ kaṇhadhammānaṃ appaṭipakkhattā sabhāvaparisuddhānaṃ pasādahadayavatthunissayānaṃ vasena paṇḍarasabhāvaṃ jātanti adhippāyo. Ayaṃ pana nayo catuvokāre na labbhatīti tattha bhavaṅgassa tato nikkhantākusalassa ca paṇḍaratā na siyā, tasmā tattha paṇḍaratāya kāraṇaṃ vattabbaṃ. Sabhāvo vāyaṃ cittassa paṇḍaratāti.
៤៣៩. ឥទម្បីតិ បិ-សទ្ទោ ឋិតិមត្តសហិតំ បុព្ពេ វុត្តំ វិចិកិច្ឆាសហគតំ អបេក្ខិត្វា វុត្តោ។ បកតិយាតិ អនតិក្កមនេន។ សោបិ វិសេសោ។ កាយប្បសាទំ ឃដ្ដេត្វា បសាទបច្ចយេសុ មហាភូតេសុ បដិហញ្ញតីតិ អាបាថំ គន្ត្វា បដិហញ្ញតីតិ អត្ថោ។ យថា ច ‘‘រូបំ អារព្ភ ឧប្បន្ន’’ន្តិ វុត្តេ ន អារម្មណុប្បាទានំ បុព្ពាបរកាលតា ហោតិ, ឯវមិធាបិ ឃដ្ដនបដិហននេសុ ទដ្ឋព្ពំ។ ឧបមាបិ ឧភយឃដ្ដនទស្សនត្ថំ វុត្តា, ន និស្សិតនិស្សយឃដ្ដនានំ បុព្ពាបរតាទស្សនត្ថំ។ ឯត្ថ ច ពហិទ្ធាតិ ឯតំ និទស្សនមត្តំ។ អជ្ឈត្តម្បិ ហិ អារម្មណំ ហោតីតិ។ វិញ្ញាណធាតុនិស្សយភូតេហិ វា អញ្ញំ ‘‘ពហិទ្ធា’’តិ វុត្តំ។ បដិឃដ្ដនានិឃំសោ ពលវា ហោតិ, តតោ ឯវ ឥដ្ឋានិដ្ឋផោដ្ឋព្ពសមាយោគេ សុខទុក្ខបច្ចយា ធាតុអនុគ្គហធាតុក្ខោភា ចិរំ អនុវត្តន្តិ។
439. Idampīti pi-saddo ṭhitimattasahitaṃ pubbe vuttaṃ vicikicchāsahagataṃ apekkhitvā vutto. Pakatiyāti anatikkamanena. Sopi viseso. Kāyappasādaṃ ghaṭṭetvā pasādapaccayesu mahābhūtesu paṭihaññatīti āpāthaṃ gantvā paṭihaññatīti attho. Yathā ca ‘‘rūpaṃ ārabbha uppanna’’nti vutte na ārammaṇuppādānaṃ pubbāparakālatā hoti, evamidhāpi ghaṭṭanapaṭihananesu daṭṭhabbaṃ. Upamāpi ubhayaghaṭṭanadassanatthaṃ vuttā, na nissitanissayaghaṭṭanānaṃ pubbāparatādassanatthaṃ. Ettha ca bahiddhāti etaṃ nidassanamattaṃ. Ajjhattampi hi ārammaṇaṃ hotīti. Viññāṇadhātunissayabhūtehi vā aññaṃ ‘‘bahiddhā’’ti vuttaṃ. Paṭighaṭṭanānighaṃso balavā hoti, tato eva iṭṭhāniṭṭhaphoṭṭhabbasamāyoge sukhadukkhapaccayā dhātuanuggahadhātukkhobhā ciraṃ anuvattanti.
៤៥៥. អញ្ញេសំ ចិត្តានំ សភាវសុញ្ញតសព្ភាវា មនោធាតុភាវោ អាបជ្ជតីតិ ចេ? ន, វិសេសសព្ភាវា។ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនញ្ហិ ចក្ខាទិនិស្សិតតា ចក្ខាទីនំ សវិសយេសុ ទស្សនាទិប្បវត្តិភាវតា ច វិសេសោ។ មនោវិញ្ញាណស្ស បន អនញ្ញនិស្សយមនោបុព្ពង្គមតាយ អញ្ញនិស្សយវិញ្ញាណស្ស អនន្តរបច្ចយត្តាភាវេន មនោទ្វារនិគ្គមនមុខភាវាភាវតោ ច សាតិសយវិជាននកិច្ចតា វិសេសោ។ តព្ពិសេសវិរហា មនោមត្តា ធាតុ មនោធាតូតិ តិវិធា មនោធាតុ ឯវ វុច្ចតិ, ន វិសេសមនោ។ តស្មា ឯត្ថ មនោ ឯវ ធាតុ មនោធាតូតិ ឯវ-សទ្ទោ មត្តសទ្ទត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ វិសេសនិវត្តនត្ថោ ហិ សោ វិញ្ញាណស្សាតិ។ មនោទ្វារនិគ្គមនបវេសមុខភាវតោ បន មនោធាតុយា វិជាននវិសេសវិរហោ ទដ្ឋព្ពោ, តតោ ឯវ មនោវិញ្ញាណន្តិបិ ន វុច្ចតិ។ ន ហិ តំ វិញ្ញាណំ មនតោ បវត្តំ មនសោ បច្ចយោ, នាបិ មនសោ បច្ចយភូតំ មនតោ បវត្តំ, ទស្សនាទីនំ បន បច្ចយោ, តេហិ ច បវត្តំ តេសំ បុរេចរំ អនុចរញ្ចាតិ។ សម្មាសង្កប្បោតិ អវចនំ មហាវិបាកានំ វិយ ជនកសទិសត្តាភាវតោ។ តត្ថ ហិ តិហេតុកតោ ទុហេតុកម្បិ ឧប្បជ្ជមានំ សម្មាសង្កប្បតាទីហិ សទិសំ សហេតុកតាយាតិ។ បញ្ចវិញ្ញាណសោតេតិ ឯត្ថ យថា បគុណំ គន្ថំ សជ្ឈាយន្តោ សជ្ឈាយសោតេ បតិតំ កញ្ចិ កញ្ចិ វាចនាមគ្គំ ន សល្លក្ខេតិ, ឯវំ តថាគតស្ស អសល្លក្ខណា នាម នត្ថិ, ន ច បញ្ចវិញ្ញាណសោតេ ឈានង្គាភាវោ ឥធ អវចនស្ស ការណំ។ យទិ តទនន្តរំ និទ្ទេសោ តំសោតបតិតតា, ឥតោ បរេសំ ទ្វិន្នំ មនោវិញ្ញាណធាតូនំ តំសោតបតិតតា ន សិយា។ តស្មា បញ្ចវិញ្ញាណានំ វិយ អហេតុកតាយ មគ្គបច្ចយវិរហា ច វិជ្ជមានេសុបិ វិតក្កវិចារេសុ ឈានង្គធម្មានំ ទុព្ពលត្តា បញ្ចវិញ្ញាណេសុ វិយ អគណនុបគភាវា ច បញ្ចវិញ្ញាណសោតបតិតតា។ តតោ ឯវ ហិ អហេតុកកិរិយត្តយេបិ ឈានង្គានិ ពលានិ ច សង្គហវារេ ន ឧទ្ធដានិ, ឈានបច្ចយកិច្ចមត្តតោ បន បដ្ឋានេ ទុព្ពលានំ ឯត្ថ វិតក្កាទីនំ ឈានបច្ចយតា វុត្តា។
455. Aññesaṃ cittānaṃ sabhāvasuññatasabbhāvā manodhātubhāvo āpajjatīti ce? Na, visesasabbhāvā. Cakkhuviññāṇādīnañhi cakkhādinissitatā cakkhādīnaṃ savisayesu dassanādippavattibhāvatā ca viseso. Manoviññāṇassa pana anaññanissayamanopubbaṅgamatāya aññanissayaviññāṇassa anantarapaccayattābhāvena manodvāraniggamanamukhabhāvābhāvato ca sātisayavijānanakiccatā viseso. Tabbisesavirahā manomattā dhātu manodhātūti tividhā manodhātu eva vuccati, na visesamano. Tasmā ettha mano eva dhātu manodhātūti eva-saddo mattasaddattho daṭṭhabbo. Visesanivattanattho hi so viññāṇassāti. Manodvāraniggamanapavesamukhabhāvato pana manodhātuyā vijānanavisesaviraho daṭṭhabbo, tato eva manoviññāṇantipi na vuccati. Na hi taṃ viññāṇaṃ manato pavattaṃ manaso paccayo, nāpi manaso paccayabhūtaṃ manato pavattaṃ, dassanādīnaṃ pana paccayo, tehi ca pavattaṃ tesaṃ purecaraṃ anucarañcāti. Sammāsaṅkappoti avacanaṃ mahāvipākānaṃ viya janakasadisattābhāvato. Tattha hi tihetukato duhetukampi uppajjamānaṃ sammāsaṅkappatādīhi sadisaṃ sahetukatāyāti. Pañcaviññāṇasoteti ettha yathā paguṇaṃ ganthaṃ sajjhāyanto sajjhāyasote patitaṃ kañci kañci vācanāmaggaṃ na sallakkheti, evaṃ tathāgatassa asallakkhaṇā nāma natthi, na ca pañcaviññāṇasote jhānaṅgābhāvo idha avacanassa kāraṇaṃ. Yadi tadanantaraṃ niddeso taṃsotapatitatā, ito paresaṃ dvinnaṃ manoviññāṇadhātūnaṃ taṃsotapatitatā na siyā. Tasmā pañcaviññāṇānaṃ viya ahetukatāya maggapaccayavirahā ca vijjamānesupi vitakkavicāresu jhānaṅgadhammānaṃ dubbalattā pañcaviññāṇesu viya agaṇanupagabhāvā ca pañcaviññāṇasotapatitatā. Tato eva hi ahetukakiriyattayepi jhānaṅgāni balāni ca saṅgahavāre na uddhaṭāni, jhānapaccayakiccamattato pana paṭṭhāne dubbalānaṃ ettha vitakkādīnaṃ jhānapaccayatā vuttā.
៤៦៩. សមានវត្ថុកំ អនន្តរបច្ចយំ លភិត្វា ឧប្បជ្ជមានំ សន្តីរណំ មនោធាតុតោ ពលវតរំ ហោតីតិ តំ យថារម្មណំ អារម្មណរសំ អនុភវន្តំ ឥដ្ឋេ សោមនស្សសហគតំ ហោតិ, ឥដ្ឋមជ្ឈត្តេ ឧបេក្ខាសហគតំ សាតិសយានុភវត្តា, តស្មា ‘‘អយញ្ហិ ឥដ្ឋារម្មណស្មិំ យេវា’’តិអាទិ វុត្តំ។ វោដ្ឋព្ពនំ បន សតិបិ ពលវភាវេ វិបាកប្បវត្តិំ និវត្តេត្វា វិសទិសំ មនំ ករោន្តំ មនសិការកិច្ចន្តរយោគតោ វិបាកោ វិយ អនុភវនមេវ ន ហោតីតិ សព្ពត្ថ ឧបេក្ខាសហគតមេវ ហោតិ, តថា បញ្ចទ្វារាវជ្ជនំ មនោទ្វារាវជ្ជនញ្ច កិច្ចវសេន អបុព្ពត្តា។
469. Samānavatthukaṃ anantarapaccayaṃ labhitvā uppajjamānaṃ santīraṇaṃ manodhātuto balavataraṃ hotīti taṃ yathārammaṇaṃ ārammaṇarasaṃ anubhavantaṃ iṭṭhe somanassasahagataṃ hoti, iṭṭhamajjhatte upekkhāsahagataṃ sātisayānubhavattā, tasmā ‘‘ayañhi iṭṭhārammaṇasmiṃ yevā’’tiādi vuttaṃ. Voṭṭhabbanaṃ pana satipi balavabhāve vipākappavattiṃ nivattetvā visadisaṃ manaṃ karontaṃ manasikārakiccantarayogato vipāko viya anubhavanameva na hotīti sabbattha upekkhāsahagatameva hoti, tathā pañcadvārāvajjanaṃ manodvārāvajjanañca kiccavasena apubbattā.
អហេតុកកុសលវិបាកវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Ahetukakusalavipākavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / ធម្មសង្គណីបាឡិ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / អព្យាកតវិបាកោ • Abyākatavipāko
អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / អភិធម្មបិដក (អដ្ឋកថា) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ធម្មសង្គណិ-អដ្ឋកថា • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / អហេតុកកុសលវិបាកោ • Ahetukakusalavipāko
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / អហេតុកកុសលវិបាកវណ្ណនា • Ahetukakusalavipākavaṇṇanā
