| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
អព្យាកតបទំ
Abyākatapadaṃ
អហេតុកកុសលវិបាកវណ្ណនា
Ahetukakusalavipākavaṇṇanā
៤៣១. កាមាវចរ…បេ.… អាទិ វុត្តន្តិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន ‘‘ឧបចិតត្តា’’តិ បទំ សង្គយ្ហតិ ‘‘អសាធារណកម្មបច្ចយវសេនា’’តិ វុត្តត្តា។ ‘‘ឧបចិតត្តាតិ លទ្ធាសេវនត្តា’’តិ កេចិ វទន្តិ , តំ បឋមជវនស្ស ន យុជ្ជតិ អនាសេវនត្តា។ តថា ច សតិ តស្ស វិបាកទានមេវ ន សិយាតិ តតោ អញ្ញថា អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘យថា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ វិបាកាភិមុខន្តិ វិបាកទានាភិមុខំ កតោកាសំ។ កតោកាសតា ច អនាទិម្ហិ សំសារេ អនេកេសំ កម្មានំ កតានំ អត្ថិតាយ បរស្ស បដិពាហនេន ហោតីតិ ‘‘អញ្ញស្ស វិបាកំ បដិពាហិត្វា’’តិអាទិ វុត្តំ។ វឌ្ឍិតតា ច សកម្មស្ស ពលទានសមត្ថតាវសេន អត្តនោ ការណេហិ អភិសង្ខតតា។ អសាធារណេន នាមំ ឧទ្ធដំ ‘‘ភេរីសទ្ទោ យវង្កុរោ’’តិ យថា។ វិញ្ញាណានន្តិ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ។ វិសេសបច្ចយត្តាតិ អធិកបច្ចយត្តា។
431. Kāmāvacara…pe… ādi vuttanti ettha ādi-saddena ‘‘upacitattā’’ti padaṃ saṅgayhati ‘‘asādhāraṇakammapaccayavasenā’’ti vuttattā. ‘‘Upacitattāti laddhāsevanattā’’ti keci vadanti , taṃ paṭhamajavanassa na yujjati anāsevanattā. Tathā ca sati tassa vipākadānameva na siyāti tato aññathā atthaṃ dassento ‘‘yathā’’tiādimāha. Tattha vipākābhimukhanti vipākadānābhimukhaṃ katokāsaṃ. Katokāsatā ca anādimhi saṃsāre anekesaṃ kammānaṃ katānaṃ atthitāya parassa paṭibāhanena hotīti ‘‘aññassa vipākaṃ paṭibāhitvā’’tiādi vuttaṃ. Vaḍḍhitatā ca sakammassa baladānasamatthatāvasena attano kāraṇehi abhisaṅkhatatā. Asādhāraṇena nāmaṃ uddhaṭaṃ ‘‘bherīsaddo yavaṅkuro’’ti yathā. Viññāṇānanti cakkhuviññāṇādīnaṃ. Visesapaccayattāti adhikapaccayattā.
ចក្ខុសន្និស្សិតញ្ច តំ រូបវិជាននញ្ចាតិ ឯតេន សមានាធិករណតំ សមាសស្ស ទស្សេន្តោ តត្ថ ច ‘‘ចក្ខុសន្និស្សិត’’ន្តិអាទិបទទ្វយស្ស នីលុប្បលសទ្ទាទីនំ វិយ អញ្ញមញ្ញវិសេសនវិសេសិតព្ពភាវមាហ។ អញ្ញវិញ្ញាណន្តិ រូបារម្មណំ មនោវិញ្ញាណំ។ រូបំយេវារម្មណន្តិ បន អត្ថេ ទិព្ពចក្ខុវិញ្ញាណំ ទដ្ឋព្ពំ តំសទិសានំ តទុបចារំ កត្វា យថា ‘‘សា ឯវ តិត្តិរី តានិ ឯវ ឱសធានី’’តិ។ ឈានបច្ចយត្តាភាវេ ន ឈានង្គតា នត្ថីតិ បញ្ចវិញ្ញាណេសុ ឧបេក្ខាទីនំ ឧបចរិតឈានង្គតំ សាធេតិ។ ន ហិ ឈានង្គានំ ឈានបច្ចយតំ វត្វា តេសំ ឈានបច្ចយភាវោ បដិក្ខិត្តោតិ។ យទិ ឯវំ បញ្ចវិញ្ញាណេសុ ឧបេក្ខាទយោ ឈានរាសិដ្ឋានេ ន វត្តព្ពា សិយុន្តិ អាហ ‘‘ឈានបច្ចយត្តាភាវេ’’តិអាទិ។ ឧបេក្ខាទិភាវតោតិ ឧបេក្ខាសុខទុក្ខេកគ្គតាភាវតោ។ អញ្ញដ្ឋានាភាវតោតិ ចិត្តដ្ឋិតិំ ឯវ សន្ធាយ វុត្តំ។
Cakkhusannissitañca taṃ rūpavijānanañcāti etena samānādhikaraṇataṃ samāsassa dassento tattha ca ‘‘cakkhusannissita’’ntiādipadadvayassa nīluppalasaddādīnaṃ viya aññamaññavisesanavisesitabbabhāvamāha. Aññaviññāṇanti rūpārammaṇaṃ manoviññāṇaṃ. Rūpaṃyevārammaṇanti pana atthe dibbacakkhuviññāṇaṃ daṭṭhabbaṃ taṃsadisānaṃ tadupacāraṃ katvā yathā ‘‘sā eva tittirī tāni eva osadhānī’’ti. Jhānapaccayattābhāve na jhānaṅgatā natthīti pañcaviññāṇesu upekkhādīnaṃ upacaritajhānaṅgataṃ sādheti. Na hi jhānaṅgānaṃ jhānapaccayataṃ vatvā tesaṃ jhānapaccayabhāvo paṭikkhittoti. Yadi evaṃ pañcaviññāṇesu upekkhādayo jhānarāsiṭṭhāne na vattabbā siyunti āha ‘‘jhānapaccayattābhāve’’tiādi. Upekkhādibhāvatoti upekkhāsukhadukkhekaggatābhāvato. Aññaṭṭhānābhāvatoti cittaṭṭhitiṃ eva sandhāya vuttaṃ.
៤៣៦. អកុសលំ ភវង្គនិស្សន្ទេន ‘‘បណ្ឌរ’’ន្តិ វុច្ចតិ, ភវង្គេ អបណ្ឌរេ តំមូលិកា កុតោ អកុសលស្ស បណ្ឌរតាតិ ‘‘អកុសលស្ស ចា’’តិ វុត្តំ។ បណ្ឌរតាយ ការណំ វត្តព្ពំ, យទិ អញ្ញការណា បណ្ឌរតា, សភាវោវាយន្តិ ចិត្តស្ស អកិលេសសភាវតាយ វុត្តំ, ន ចេត្ថ ផស្សាទីនម្បិ បណ្ឌរតាបត្តិ។ យតោ ធម្មានំ សភាវកិច្ចវិសេសញ្ញុនា ភគវតា វិញ្ញាណំយេវ តថា និទ្ទិដ្ឋន្តិ។
436. Akusalaṃ bhavaṅganissandena ‘‘paṇḍara’’nti vuccati, bhavaṅge apaṇḍare taṃmūlikā kuto akusalassa paṇḍaratāti ‘‘akusalassa cā’’ti vuttaṃ. Paṇḍaratāya kāraṇaṃ vattabbaṃ, yadi aññakāraṇā paṇḍaratā, sabhāvovāyanti cittassa akilesasabhāvatāya vuttaṃ, na cettha phassādīnampi paṇḍaratāpatti. Yato dhammānaṃ sabhāvakiccavisesaññunā bhagavatā viññāṇaṃyeva tathā niddiṭṭhanti.
៤៣៩. អនតិក្កមនេន ភាវនាយ។ បសាទឃដ្ដនំ វិសយស្ស យោគ្យទេសេ អវដ្ឋានន្តិ ‘‘បសាទំ ឃដ្ដេត្វា អាបាថំ គន្ត្វា’’តិ វុត្តំ។ មហាភូតេសុ បដិហញ្ញតីតិ ឯត្ថ ន សយំ កិញ្ចិ បដិហញ្ញតិ, នាបិ កេនចិ បដិហញ្ញីយតិ អផោដ្ឋព្ពសភាវត្តា។ វិសយវិសយីភូតំ បន អភិមុខភាវប្បត្តិយា វិញ្ញាណុប្បត្តិយា ហេតុតាយ វិសិដ្ឋភាវប្បត្តំ បដិហតបដិឃាតកភាវេន វោហរីយតិ , តស្មា តេសុ សប្បដិឃវោហារោ។ ‘‘ឧបាទារូបំ ឃដ្ដេតីតិ ឯវមាទិ ច ឧបចារវសេនេវ វេទិតព្ពំ។ មហាភូតារម្មណេន បន កាយប្បសាទនិស្សយភូតេសុ មហាភូតេសុ ឃដ្ដិយមានេសុ បសាទោបិ ឃដ្ដិតោ ឯវ នាម ហោតីតិ វត្វា វីមំសិតព្ព’’ន្តិ វទន្តិ។ យថាធិប្បេតេន ឯកទេសសាមញ្ញេន ឧបមាវចនតោ និស្សិតនិស្សយឃដ្ដនានំ សតិបិ បុព្ពាបរភាវេ ឧបមត្តេ ឧបមាភាវេន គហេតព្ពភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឧភយឃដ្ដនទស្សនត្ថ’’ន្តិ អាហ។
439. Anatikkamanena bhāvanāya. Pasādaghaṭṭanaṃ visayassa yogyadese avaṭṭhānanti ‘‘pasādaṃ ghaṭṭetvā āpāthaṃ gantvā’’ti vuttaṃ. Mahābhūtesu paṭihaññatīti ettha na sayaṃ kiñci paṭihaññati, nāpi kenaci paṭihaññīyati aphoṭṭhabbasabhāvattā. Visayavisayībhūtaṃ pana abhimukhabhāvappattiyā viññāṇuppattiyā hetutāya visiṭṭhabhāvappattaṃ paṭihatapaṭighātakabhāvena voharīyati , tasmā tesu sappaṭighavohāro. ‘‘Upādārūpaṃ ghaṭṭetīti evamādi ca upacāravaseneva veditabbaṃ. Mahābhūtārammaṇena pana kāyappasādanissayabhūtesu mahābhūtesu ghaṭṭiyamānesu pasādopi ghaṭṭito eva nāma hotīti vatvā vīmaṃsitabba’’nti vadanti. Yathādhippetena ekadesasāmaññena upamāvacanato nissitanissayaghaṭṭanānaṃ satipi pubbāparabhāve upamatte upamābhāvena gahetabbabhāvaṃ dassento ‘‘ubhayaghaṭṭanadassanattha’’nti āha.
៤៥៥. ទស្សនាទិប្បវត្តិភាវតោតិ មនោធាតុមនោវិញ្ញាណធាតូនំ អទស្សនាទិតាយ សា ឯតេសំ ឯវ វិសេសោ។ អនញ្ញនិស្សយមនោបុព្ពង្គមតាយាតិ អញ្ញនិស្សយមនោបុព្ពង្គមត្តាភាវតោ។ អញ្ញនិស្សយវិញ្ញាណស្ស អនន្តរបច្ចយត្តាភាវេនាតិ ឥមិនា កិរិយាមនោធាតុតោបិ វិសេសស្ស វុត្តត្តា ‘‘មនោទ្វារនិគ្គមនមុខភាវាភាវតោ’’តិ វុត្តំ, ន វុត្តំ ‘‘និគ្គមនបវេសមុខភាវាភាវតោ’’តិ។ តិវិធេនបិ ហិ មនោធាតុវិញ្ញាណធាតូហិ មនោវិញ្ញាណធាតុយា វិសេសោ ទស្សិតោតិ។ តតោ ឯវ វិជាននវិសេសវិរហតោយេវ។ យទិ មនោធាតុ ‘‘មនោវិញ្ញាណ’’ន្តិ ន វុច្ចតិ, ឆវិញ្ញាណកាយាតិ កថំ មនោធាតុយា តត្ថ សង្គហោ ហោតីតិ? សង្គហោ ឯវ បរិយាយទេសនត្តា។ អត្ថិ ហិ ឯស បរិយាយោ ‘‘មននមត្តំ វិញ្ញាណំ មនោវិញ្ញាណ’’ន្តិ យថា ‘‘មននមត្តា ធាតុ មនោធាតូ’’តិ។ អបិច វត្ថុកិច្ចេហិ មនោវិញ្ញាណសភាគត្តា តស្ស ឧបរមុប្បាទភាវតោ អន្តាទិភាវតោ ច មនោវិញ្ញាណកាយសង្គហិតា មនោធាតុ, ន សេសវិញ្ញាណកាយសង្គហិតា អតំសភាគត្តា, ឥធ បន និប្បរិយាយកតត្តា មនសោ សម្ភូយ វិសិដ្ឋមនោកិច្ចយុត្តំ មនោវិញ្ញាណន្តិ តទភាវតោ ‘‘មនោវិញ្ញាណន្តិបិ ន វុច្ចតី’’តិ ឥមមេវត្ថំ សាធេតុំ ‘‘ន ហិ តំ វិញ្ញាណំ មនតោ’’តិអាទិ វុត្តំ។ តេន មនោធាតុយា និប្បរិយាយតោ មនោវិញ្ញាណកិច្ចវិរហំយេវ ទស្សេតិ។ ទស្សនាទីនំ បនាតិអាទិនា អញ្ញវិញ្ញាណវិធុរំ មនោធាតុយា ច សភាវំ ទស្សេតិ។
455. Dassanādippavattibhāvatoti manodhātumanoviññāṇadhātūnaṃ adassanāditāya sā etesaṃ eva viseso. Anaññanissayamanopubbaṅgamatāyāti aññanissayamanopubbaṅgamattābhāvato. Aññanissayaviññāṇassa anantarapaccayattābhāvenāti iminā kiriyāmanodhātutopi visesassa vuttattā ‘‘manodvāraniggamanamukhabhāvābhāvato’’ti vuttaṃ, na vuttaṃ ‘‘niggamanapavesamukhabhāvābhāvato’’ti. Tividhenapi hi manodhātuviññāṇadhātūhi manoviññāṇadhātuyā viseso dassitoti. Tato eva vijānanavisesavirahatoyeva. Yadi manodhātu ‘‘manoviññāṇa’’nti na vuccati, chaviññāṇakāyāti kathaṃ manodhātuyā tattha saṅgaho hotīti? Saṅgaho eva pariyāyadesanattā. Atthi hi esa pariyāyo ‘‘mananamattaṃ viññāṇaṃ manoviññāṇa’’nti yathā ‘‘mananamattā dhātu manodhātū’’ti. Apica vatthukiccehi manoviññāṇasabhāgattā tassa uparamuppādabhāvato antādibhāvato ca manoviññāṇakāyasaṅgahitā manodhātu, na sesaviññāṇakāyasaṅgahitā ataṃsabhāgattā, idha pana nippariyāyakatattā manaso sambhūya visiṭṭhamanokiccayuttaṃ manoviññāṇanti tadabhāvato ‘‘manoviññāṇantipi na vuccatī’’ti imamevatthaṃ sādhetuṃ ‘‘na hi taṃ viññāṇaṃ manato’’tiādi vuttaṃ. Tena manodhātuyā nippariyāyato manoviññāṇakiccavirahaṃyeva dasseti. Dassanādīnaṃ panātiādinā aññaviññāṇavidhuraṃ manodhātuyā ca sabhāvaṃ dasseti.
យទិ ជនកសទិសតា នាម មហាវិបាកេសុ វិតក្កាទីនំ សម្មាសង្កប្បាទិតា, តិហេតុកតោ និព្ពត្តានំ តិហេតុកានំ, ទុហេតុកតោ និព្ពត្តានំ ទុហេតុកានញ្ច ភវតុ សម្មាសង្កប្បាទិតា, តិហេតុកតោ បន និព្ពត្តទុហេតុកានំ កថន្តិ អាហ ‘‘តត្ថ ហី’’តិអាទិ។ តំសោតបតិតតា ន សិយា តស្សា អនានន្តរត្តា។ តតោ ឯវ ហីតិអាទិនា វុត្តសោតបតិតំ ឯវានន្តរេន វចនេន សមត្ថយតិ។ យទិ វិជ្ជមានានម្បិ មនោធាតុអាទីសុ វិតក្កាទីនំ បញ្ចវិញ្ញាណេសុ វិយ អគណនូបគភាវោ, ឯវំ សន្តេ បដ្ឋានេ កថំ តេសំ ឈានបច្ចយតាវចនំ។ ‘‘អព្យាកតោ ធម្មោ អព្យាកតស្ស ធម្មស្ស ឈានបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៤៣១), ‘‘វិបាកាព្យាកតានិ កិរិយាព្យាកតានិ ឈានង្គានិ សម្បយុត្តកានំ ខន្ធានំ ចិត្តសមុដ្ឋានានញ្ច រូបានំ ឈានបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៤៣១) ហិ វុត្តំ។ បច្ចនីយេបិ ‘‘អព្យាកតំ ធម្មំ បដិច្ច អព្យាកតោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជតិ ន ឈានបច្ចយា, បញ្ចវិញ្ញាណសហិតំ ឯកំ ខន្ធំ បដិច្ច តយោ ខន្ធា’’តិអាទិនា (បដ្ឋា. ១.១.៩៨) បញ្ចវិញ្ញាណានិ ឯវ ឧទ្ធដានិ, ន មនោធាតុអាទីនីតិ អាហ ‘‘ឈានបច្ចយកិច្ចមត្តតោ’’តិអាទិ។ ន ហេត្ថ ឈានង្គានំ ពលវទុព្ពលភាវោ អធិកតោ, អថ ខោ ឈានបច្ចយភាវមត្តន្តិ អធិប្បាយោ។
Yadi janakasadisatā nāma mahāvipākesu vitakkādīnaṃ sammāsaṅkappāditā, tihetukato nibbattānaṃ tihetukānaṃ, duhetukato nibbattānaṃ duhetukānañca bhavatu sammāsaṅkappāditā, tihetukato pana nibbattaduhetukānaṃ kathanti āha ‘‘tattha hī’’tiādi. Taṃsotapatitatā na siyā tassā anānantarattā. Tato eva hītiādinā vuttasotapatitaṃ evānantarena vacanena samatthayati. Yadi vijjamānānampi manodhātuādīsu vitakkādīnaṃ pañcaviññāṇesu viya agaṇanūpagabhāvo, evaṃ sante paṭṭhāne kathaṃ tesaṃ jhānapaccayatāvacanaṃ. ‘‘Abyākato dhammo abyākatassa dhammassa jhānapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.431), ‘‘vipākābyākatāni kiriyābyākatāni jhānaṅgāni sampayuttakānaṃ khandhānaṃ cittasamuṭṭhānānañca rūpānaṃ jhānapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.431) hi vuttaṃ. Paccanīyepi ‘‘abyākataṃ dhammaṃ paṭicca abyākato dhammo uppajjati na jhānapaccayā, pañcaviññāṇasahitaṃ ekaṃ khandhaṃ paṭicca tayo khandhā’’tiādinā (paṭṭhā. 1.1.98) pañcaviññāṇāni eva uddhaṭāni, na manodhātuādīnīti āha ‘‘jhānapaccayakiccamattato’’tiādi. Na hettha jhānaṅgānaṃ balavadubbalabhāvo adhikato, atha kho jhānapaccayabhāvamattanti adhippāyo.
៤៦៩. សមានវត្ថុកំ អនន្តរបច្ចយំ លភិត្វាតិ ទស្សនាទិតោ មនោធាតុយា ច ពលវភាវេ ការណវចនំ។ យថារម្មណន្តិ អារម្មណានុរូបំ។ យទិ សមាននិស្សយតាយ មនោធាតុតោ ពលវតរត្តំ វិបាកមនោវិញ្ញាណធាតុយា សោមនស្សសហគតាយ, វោដ្ឋព្ពនំ កថំ មជ្ឈត្តវេទនន្តិ អនុយោគំ មនសិ កត្វា តស្ស ពលវភាវំ សម្បដិច្ឆិត្វា សន្តតិបរិណាមនព្យាបារវិសេសា ន សោមនស្សវេទនន្តិ បរិហារំ វទន្តោ ‘‘វោដ្ឋព្ពន’’ន្តិអាទិមាហ។ វិបាកោ វិយ អនុភវនមេវ ន ហោតីតិ សតិ សមត្ថតាយ វិបាកានំ ឯកន្តេន អារម្មណរសានុភវនតាយ វុត្តំ។
469. Samānavatthukaṃ anantarapaccayaṃ labhitvāti dassanādito manodhātuyā ca balavabhāve kāraṇavacanaṃ. Yathārammaṇanti ārammaṇānurūpaṃ. Yadi samānanissayatāya manodhātuto balavatarattaṃ vipākamanoviññāṇadhātuyā somanassasahagatāya, voṭṭhabbanaṃ kathaṃ majjhattavedananti anuyogaṃ manasi katvā tassa balavabhāvaṃ sampaṭicchitvā santatipariṇāmanabyāpāravisesā na somanassavedananti parihāraṃ vadanto ‘‘voṭṭhabbana’’ntiādimāha. Vipāko viya anubhavanameva na hotīti sati samatthatāya vipākānaṃ ekantena ārammaṇarasānubhavanatāya vuttaṃ.
អហេតុកកុសលវិបាកវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Ahetukakusalavipākavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / ធម្មសង្គណីបាឡិ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / អព្យាកតវិបាកោ • Abyākatavipāko
អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / អភិធម្មបិដក (អដ្ឋកថា) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ធម្មសង្គណិ-អដ្ឋកថា • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / អហេតុកកុសលវិបាកោ • Ahetukakusalavipāko
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / អហេតុកកុសលវិបាកវណ្ណនា • Ahetukakusalavipākavaṇṇanā
