| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / ධම්‌මසඞ්‌ගණී-මූලටීකා • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
අබ්‍යාකතපදං
Abyākatapadaṃ
අහෙතුකකුසලවිපාකවණ්‌ණනා
Ahetukakusalavipākavaṇṇanā
431. තෙසු විපාකාබ්‍යාකතන්‌තිආදීනං ‘‘භාජෙත්‌වා දස්‌සෙතුං කතමෙ ධම්‌මා අබ්‍යාකතාතිආදි ආරද්‌ධ’’න්‌ති එතෙන සම්‌බන්‌ධො. තස්‌සාපීති එතස්‌ස ‘‘උප්‌පත්‌තිං දීපෙතුං කාමා…පෙ.… ආදි වුත්‌ත’’න්‌ති එතෙන සම්‌බන්‌ධො. උපචිතත්‌තාති යථා අඤ්‌ඤස්‌ස විපාකං පටිබාහිත්‌වා අත්‌තනො විපාකාභිමුඛං හොති තථා වඩ්‌ඪිතත්‌තා. රූපාදීනං පච්‌චයානං අඤ්‌ඤවිඤ්‌ඤාණසාධාරණත්‌තා අසාධාරණෙන වත්‌ථුනා චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණං සොතවිඤ්‌ඤාණන්‌ති නාමං උද්‌ධටං. චක්‌ඛාදීනං තික්‌ඛමන්‌දභාවෙ විඤ්‌ඤාණානං තික්‌ඛමන්‌දභාවා විසෙසපච්‌චයත්‌තා ච.
431. Tesuvipākābyākatantiādīnaṃ ‘‘bhājetvā dassetuṃ katame dhammā abyākatātiādi āraddha’’nti etena sambandho. Tassāpīti etassa ‘‘uppattiṃ dīpetuṃ kāmā…pe… ādi vutta’’nti etena sambandho. Upacitattāti yathā aññassa vipākaṃ paṭibāhitvā attano vipākābhimukhaṃ hoti tathā vaḍḍhitattā. Rūpādīnaṃ paccayānaṃ aññaviññāṇasādhāraṇattā asādhāraṇena vatthunā cakkhuviññāṇaṃ sotaviññāṇanti nāmaṃ uddhaṭaṃ. Cakkhādīnaṃ tikkhamandabhāve viññāṇānaṃ tikkhamandabhāvā visesapaccayattā ca.
චක්‌ඛුසන්‌නිස්‌සිතඤ්‌ච තං රූපවිජානනඤ්‌චාති චක්‌ඛුසන්‌නිස්‌සිතරූපවිජානනං. එවංලක්‌ඛණං චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණං. තත්‌ථ චක්‌ඛුසන්‌නිස්‌සිතවචනෙන රූපාරම්‌මණං අඤ්‌ඤවිඤ්‌ඤාණං පටික්‌ඛිපති. රූපවිජානනවචනෙන චක්‌ඛුනිස්‌සයෙ ඵස්‌සාදයො නිවත්‌තෙති. චක්‌ඛුරූපවචනෙහි ච නිස්‌සයතො ආරම්‌මණතො ච විජානනං විභාවෙති. රූපමත්‌තස්‌ස ආරම්‌මණස්‌ස ගහණං කිච්‌චමෙතස්‌සාති රූපමත්‌තාරම්‌මණරසං. ඣානඞ්‌ගවසෙනාති ඉදං ද්‌විපඤ්‌චවිඤ්‌ඤාණවජ්‌ජෙසු විජ්‌ජමානානං උපෙක්‌ඛාසුඛදුක්‌ඛෙකග්‌ගතානං ඣානඞ්‌ගිකත්‌තා ඉධාපි තංසදිසානං තදුපචාරං කත්‌වා වුත්‌තං. න හි ඣානපච්‌චයත්‌තාභාවෙ ඣානඞ්‌ගතා අත්‌ථි. වුත්‌තඤ්‌හි ‘‘ඣානඞ්‌ගානි ඣානසම්‌පයුත්‌ත…පෙ.… රූපානං ඣානපච්‌චයෙන පච්‌චයො’’ති (පට්‌ඨා. 1.3.112). එතෙසඤ්‌ච ඣානපච්‌චයභාවො පටික්‌ඛිත්‌තො. යථාහ ‘‘අබ්‍යාකතං ධම්‌මං පටිච්‌ච අබ්‍යාකතො ධම්‌මො උප්‌පජ්‌ජති න ඣානපච්‌චයා. පඤ්‌චවිඤ්‌ඤාණසහගතං එකං ඛන්‌ධං පටිච්‌ච තයො ඛන්‌ධා’’තිආදි (පට්‌ඨා. 1.1.98). ඣානපච්‌චයත්‌තාභාවෙපි වෙදනාචිත්‌තට්‌ඨිතීනං උපෙක්‌ඛාදිභාවතො තථාභූතානං වචනෙ අඤ්‌ඤට්‌ඨානාභාවතො ච දුතියරාසිනිද්‌දෙසො.
Cakkhusannissitañca taṃ rūpavijānanañcāti cakkhusannissitarūpavijānanaṃ. Evaṃlakkhaṇaṃ cakkhuviññāṇaṃ. Tattha cakkhusannissitavacanena rūpārammaṇaṃ aññaviññāṇaṃ paṭikkhipati. Rūpavijānanavacanena cakkhunissaye phassādayo nivatteti. Cakkhurūpavacanehi ca nissayato ārammaṇato ca vijānanaṃ vibhāveti. Rūpamattassa ārammaṇassa gahaṇaṃ kiccametassāti rūpamattārammaṇarasaṃ. Jhānaṅgavasenāti idaṃ dvipañcaviññāṇavajjesu vijjamānānaṃ upekkhāsukhadukkhekaggatānaṃ jhānaṅgikattā idhāpi taṃsadisānaṃ tadupacāraṃ katvā vuttaṃ. Na hi jhānapaccayattābhāve jhānaṅgatā atthi. Vuttañhi ‘‘jhānaṅgāni jhānasampayutta…pe… rūpānaṃ jhānapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.3.112). Etesañca jhānapaccayabhāvo paṭikkhitto. Yathāha ‘‘abyākataṃ dhammaṃ paṭicca abyākato dhammo uppajjati na jhānapaccayā. Pañcaviññāṇasahagataṃ ekaṃ khandhaṃ paṭicca tayo khandhā’’tiādi (paṭṭhā. 1.1.98). Jhānapaccayattābhāvepi vedanācittaṭṭhitīnaṃ upekkhādibhāvato tathābhūtānaṃ vacane aññaṭṭhānābhāvato ca dutiyarāsiniddeso.
436. වත්‌ථුපණ්‌ඩරත්‌තාති සයං කණ්‌හධම්‌මානං අප්‌පටිපක්‌ඛත්‌තා සභාවපරිසුද්‌ධානං පසාදහදයවත්‌ථුනිස්‌සයානං වසෙන පණ්‌ඩරසභාවං ජාතන්‌ති අධිප්‌පායො. අයං පන නයො චතුවොකාරෙ න ලබ්‌භතීති තත්‌ථ භවඞ්‌ගස්‌ස තතො නික්‌ඛන්‌තාකුසලස්‌ස ච පණ්‌ඩරතා න සියා, තස්‌මා තත්‌ථ පණ්‌ඩරතාය කාරණං වත්‌තබ්‌බං. සභාවො වායං චිත්‌තස්‌ස පණ්‌ඩරතාති.
436. Vatthupaṇḍarattāti sayaṃ kaṇhadhammānaṃ appaṭipakkhattā sabhāvaparisuddhānaṃ pasādahadayavatthunissayānaṃ vasena paṇḍarasabhāvaṃ jātanti adhippāyo. Ayaṃ pana nayo catuvokāre na labbhatīti tattha bhavaṅgassa tato nikkhantākusalassa ca paṇḍaratā na siyā, tasmā tattha paṇḍaratāya kāraṇaṃ vattabbaṃ. Sabhāvo vāyaṃ cittassa paṇḍaratāti.
439. ඉදම්‌පීති පි-සද්‌දො ඨිතිමත්‌තසහිතං පුබ්‌බෙ වුත්‌තං විචිකිච්‌ඡාසහගතං අපෙක්‌ඛිත්‌වා වුත්‌තො. පකතියාති අනතික්‌කමනෙන. සොපි විසෙසො. කායප්‌පසාදං ඝට්‌ටෙත්‌වා පසාදපච්‌චයෙසු මහාභූතෙසු පටිහඤ්‌ඤතීති ආපාථං ගන්‌ත්‌වා පටිහඤ්‌ඤතීති අත්‌ථො. යථා ච ‘‘රූපං ආරබ්‌භ උප්‌පන්‌න’’න්‌ති වුත්‌තෙ න ආරම්‌මණුප්‌පාදානං පුබ්‌බාපරකාලතා හොති, එවමිධාපි ඝට්‌ටනපටිහනනෙසු දට්‌ඨබ්‌බං. උපමාපි උභයඝට්‌ටනදස්‌සනත්‌ථං වුත්‌තා, න නිස්‌සිතනිස්‌සයඝට්‌ටනානං පුබ්‌බාපරතාදස්‌සනත්‌ථං. එත්‌ථ ච බහිද්‌ධාති එතං නිදස්‌සනමත්‌තං. අජ්‌ඣත්‌තම්‌පි හි ආරම්‌මණං හොතීති. විඤ්‌ඤාණධාතුනිස්‌සයභූතෙහි වා අඤ්‌ඤං ‘‘බහිද්‌ධා’’ති වුත්‌තං. පටිඝට්‌ටනානිඝංසො බලවා හොති, තතො එව ඉට්‌ඨානිට්‌ඨඵොට්‌ඨබ්‌බසමායොගෙ සුඛදුක්‌ඛපච්‌චයා ධාතුඅනුග්‌ගහධාතුක්‌ඛොභා චිරං අනුවත්‌තන්‌ති.
439. Idampīti pi-saddo ṭhitimattasahitaṃ pubbe vuttaṃ vicikicchāsahagataṃ apekkhitvā vutto. Pakatiyāti anatikkamanena. Sopi viseso. Kāyappasādaṃ ghaṭṭetvā pasādapaccayesu mahābhūtesu paṭihaññatīti āpāthaṃ gantvā paṭihaññatīti attho. Yathā ca ‘‘rūpaṃ ārabbha uppanna’’nti vutte na ārammaṇuppādānaṃ pubbāparakālatā hoti, evamidhāpi ghaṭṭanapaṭihananesu daṭṭhabbaṃ. Upamāpi ubhayaghaṭṭanadassanatthaṃ vuttā, na nissitanissayaghaṭṭanānaṃ pubbāparatādassanatthaṃ. Ettha ca bahiddhāti etaṃ nidassanamattaṃ. Ajjhattampi hi ārammaṇaṃ hotīti. Viññāṇadhātunissayabhūtehi vā aññaṃ ‘‘bahiddhā’’ti vuttaṃ. Paṭighaṭṭanānighaṃso balavā hoti, tato eva iṭṭhāniṭṭhaphoṭṭhabbasamāyoge sukhadukkhapaccayā dhātuanuggahadhātukkhobhā ciraṃ anuvattanti.
455. අඤ්‌ඤෙසං චිත්‌තානං සභාවසුඤ්‌ඤතසබ්‌භාවා මනොධාතුභාවො ආපජ්‌ජතීති චෙ? න, විසෙසසබ්‌භාවා. චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණාදීනඤ්‌හි චක්‌ඛාදිනිස්‌සිතතා චක්‌ඛාදීනං සවිසයෙසු දස්‌සනාදිප්‌පවත්‌තිභාවතා ච විසෙසො. මනොවිඤ්‌ඤාණස්‌ස පන අනඤ්‌ඤනිස්‌සයමනොපුබ්‌බඞ්‌ගමතාය අඤ්‌ඤනිස්‌සයවිඤ්‌ඤාණස්‌ස අනන්‌තරපච්‌චයත්‌තාභාවෙන මනොද්‌වාරනිග්‌ගමනමුඛභාවාභාවතො ච සාතිසයවිජානනකිච්‌චතා විසෙසො. තබ්‌බිසෙසවිරහා මනොමත්‌තා ධාතු මනොධාතූති තිවිධා මනොධාතු එව වුච්‌චති, න විසෙසමනො. තස්‌මා එත්‌ථ මනො එව ධාතු මනොධාතූති එව-සද්‌දො මත්‌තසද්‌දත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො. විසෙසනිවත්‌තනත්‌ථො හි සො විඤ්‌ඤාණස්‌සාති. මනොද්‌වාරනිග්‌ගමනපවෙසමුඛභාවතො පන මනොධාතුයා විජානනවිසෙසවිරහො දට්‌ඨබ්‌බො, තතො එව මනොවිඤ්‌ඤාණන්‌තිපි න වුච්‌චති. න හි තං විඤ්‌ඤාණං මනතො පවත්‌තං මනසො පච්‌චයො, නාපි මනසො පච්‌චයභූතං මනතො පවත්‌තං, දස්‌සනාදීනං පන පච්‌චයො, තෙහි ච පවත්‌තං තෙසං පුරෙචරං අනුචරඤ්‌චාති. සම්‌මාසඞ්‌කප්‌පොති අවචනං මහාවිපාකානං විය ජනකසදිසත්‌තාභාවතො. තත්‌ථ හි තිහෙතුකතො දුහෙතුකම්‌පි උප්‌පජ්‌ජමානං සම්‌මාසඞ්‌කප්‌පතාදීහි සදිසං සහෙතුකතායාති. පඤ්‌චවිඤ්‌ඤාණසොතෙති එත්‌ථ යථා පගුණං ගන්‌ථං සජ්‌ඣායන්‌තො සජ්‌ඣායසොතෙ පතිතං කඤ්‌චි කඤ්‌චි වාචනාමග්‌ගං න සල්‌ලක්‌ඛෙති, එවං තථාගතස්‌ස අසල්‌ලක්‌ඛණා නාම නත්‌ථි, න ච පඤ්‌චවිඤ්‌ඤාණසොතෙ ඣානඞ්‌ගාභාවො ඉධ අවචනස්‌ස කාරණං. යදි තදනන්‌තරං නිද්‌දෙසො තංසොතපතිතතා, ඉතො පරෙසං ද්‌වින්‌නං මනොවිඤ්‌ඤාණධාතූනං තංසොතපතිතතා න සියා. තස්‌මා පඤ්‌චවිඤ්‌ඤාණානං විය අහෙතුකතාය මග්‌ගපච්‌චයවිරහා ච විජ්‌ජමානෙසුපි විතක්‌කවිචාරෙසු ඣානඞ්‌ගධම්‌මානං දුබ්‌බලත්‌තා පඤ්‌චවිඤ්‌ඤාණෙසු විය අගණනුපගභාවා ච පඤ්‌චවිඤ්‌ඤාණසොතපතිතතා. තතො එව හි අහෙතුකකිරියත්‌තයෙපි ඣානඞ්‌ගානි බලානි ච සඞ්‌ගහවාරෙ න උද්‌ධටානි, ඣානපච්‌චයකිච්‌චමත්‌තතො පන පට්‌ඨානෙ දුබ්‌බලානං එත්‌ථ විතක්‌කාදීනං ඣානපච්‌චයතා වුත්‌තා.
455. Aññesaṃ cittānaṃ sabhāvasuññatasabbhāvā manodhātubhāvo āpajjatīti ce? Na, visesasabbhāvā. Cakkhuviññāṇādīnañhi cakkhādinissitatā cakkhādīnaṃ savisayesu dassanādippavattibhāvatā ca viseso. Manoviññāṇassa pana anaññanissayamanopubbaṅgamatāya aññanissayaviññāṇassa anantarapaccayattābhāvena manodvāraniggamanamukhabhāvābhāvato ca sātisayavijānanakiccatā viseso. Tabbisesavirahā manomattā dhātu manodhātūti tividhā manodhātu eva vuccati, na visesamano. Tasmā ettha mano eva dhātu manodhātūti eva-saddo mattasaddattho daṭṭhabbo. Visesanivattanattho hi so viññāṇassāti. Manodvāraniggamanapavesamukhabhāvato pana manodhātuyā vijānanavisesaviraho daṭṭhabbo, tato eva manoviññāṇantipi na vuccati. Na hi taṃ viññāṇaṃ manato pavattaṃ manaso paccayo, nāpi manaso paccayabhūtaṃ manato pavattaṃ, dassanādīnaṃ pana paccayo, tehi ca pavattaṃ tesaṃ purecaraṃ anucarañcāti. Sammāsaṅkappoti avacanaṃ mahāvipākānaṃ viya janakasadisattābhāvato. Tattha hi tihetukato duhetukampi uppajjamānaṃ sammāsaṅkappatādīhi sadisaṃ sahetukatāyāti. Pañcaviññāṇasoteti ettha yathā paguṇaṃ ganthaṃ sajjhāyanto sajjhāyasote patitaṃ kañci kañci vācanāmaggaṃ na sallakkheti, evaṃ tathāgatassa asallakkhaṇā nāma natthi, na ca pañcaviññāṇasote jhānaṅgābhāvo idha avacanassa kāraṇaṃ. Yadi tadanantaraṃ niddeso taṃsotapatitatā, ito paresaṃ dvinnaṃ manoviññāṇadhātūnaṃ taṃsotapatitatā na siyā. Tasmā pañcaviññāṇānaṃ viya ahetukatāya maggapaccayavirahā ca vijjamānesupi vitakkavicāresu jhānaṅgadhammānaṃ dubbalattā pañcaviññāṇesu viya agaṇanupagabhāvā ca pañcaviññāṇasotapatitatā. Tato eva hi ahetukakiriyattayepi jhānaṅgāni balāni ca saṅgahavāre na uddhaṭāni, jhānapaccayakiccamattato pana paṭṭhāne dubbalānaṃ ettha vitakkādīnaṃ jhānapaccayatā vuttā.
469. සමානවත්‌ථුකං අනන්‌තරපච්‌චයං ලභිත්‌වා උප්‌පජ්‌ජමානං සන්‌තීරණං මනොධාතුතො බලවතරං හොතීති තං යථාරම්‌මණං ආරම්‌මණරසං අනුභවන්‌තං ඉට්‌ඨෙ සොමනස්‌සසහගතං හොති, ඉට්‌ඨමජ්‌ඣත්‌තෙ උපෙක්‌ඛාසහගතං සාතිසයානුභවත්‌තා, තස්‌මා ‘‘අයඤ්‌හි ඉට්‌ඨාරම්‌මණස්‌මිං යෙවා’’තිආදි වුත්‌තං. වොට්‌ඨබ්‌බනං පන සතිපි බලවභාවෙ විපාකප්‌පවත්‌තිං නිවත්‌තෙත්‌වා විසදිසං මනං කරොන්‌තං මනසිකාරකිච්‌චන්‌තරයොගතො විපාකො විය අනුභවනමෙව න හොතීති සබ්‌බත්‌ථ උපෙක්‌ඛාසහගතමෙව හොති, තථා පඤ්‌චද්‌වාරාවජ්‌ජනං මනොද්‌වාරාවජ්‌ජනඤ්‌ච කිච්‌චවසෙන අපුබ්‌බත්‌තා.
469. Samānavatthukaṃ anantarapaccayaṃ labhitvā uppajjamānaṃ santīraṇaṃ manodhātuto balavataraṃ hotīti taṃ yathārammaṇaṃ ārammaṇarasaṃ anubhavantaṃ iṭṭhe somanassasahagataṃ hoti, iṭṭhamajjhatte upekkhāsahagataṃ sātisayānubhavattā, tasmā ‘‘ayañhi iṭṭhārammaṇasmiṃ yevā’’tiādi vuttaṃ. Voṭṭhabbanaṃ pana satipi balavabhāve vipākappavattiṃ nivattetvā visadisaṃ manaṃ karontaṃ manasikārakiccantarayogato vipāko viya anubhavanameva na hotīti sabbattha upekkhāsahagatameva hoti, tathā pañcadvārāvajjanaṃ manodvārāvajjanañca kiccavasena apubbattā.
අහෙතුකකුසලවිපාකවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Ahetukakusalavipākavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / අභිධම්‌මපිටක • Abhidhammapiṭaka / ධම්‌මසඞ්‌ගණීපාළි • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / අබ්‍යාකතවිපාකො • Abyākatavipāko
අට්‌ඨකථා • Aṭṭhakathā / අභිධම්‌මපිටක (අට්‌ඨකථා) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ධම්‌මසඞ්‌ගණි-අට්‌ඨකථා • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / අහෙතුකකුසලවිපාකො • Ahetukakusalavipāko
ටීකා • Tīkā / අභිධම්‌මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ධම්‌මසඞ්‌ගණී-අනුටීකා • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / අහෙතුකකුසලවිපාකවණ්‌ණනා • Ahetukakusalavipākavaṇṇanā
