| Upanishads |
Aitareya Upanishad
Sanskrit Devanagari with Roman transliteration (IAST)
ऐतरेयोपनिषत्
aitareyopaniṣat
वाङ् मे मनसि प्रतिष्ठिता मनो मे वाचि प्रतिष्ठितमाविरावीर्म एधि ॥
vāṅ me manasi pratiṣṭhitā mano me vāci pratiṣṭhitamāvirāvīrma edhi ॥
वेदस्य म आणीस्थः श्रुतं मे मा प्रहासीरनेनाधीतेनाहोरात्रान्
संदधाम्यृतं वदिष्यामि सत्यं वदिष्यामि ॥ तन्मामवतु
तद्वक्तारमवत्ववतु मामवतु वक्तारमवतु वक्तारम् ॥
vedasya ma āṇīsthaḥ śrutaṃ me mā prahāsīranenādhītenāhorātrān
saṃdadhāmyṛtaṃ vadiṣyāmi satyaṃ vadiṣyāmi ॥ tanmāmavatu
tadvaktāramavatvavatu māmavatu vaktāramavatu vaktāram ॥
॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः॥
॥ oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ॥
॥ अथ ऐतरेयोपनिषदि प्रथमाध्याये प्रथमः खण्डः ॥
॥ atha aitareyopaniṣadi prathamādhyāye prathamaḥ khaṇḍaḥ ॥
ॐ आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीन्नान्यत्किंचन मिषत् । स ईक्षत
लोकान्नु सृजा इति ॥ १॥
oṃ ātmā vā idameka evāgra āsīnnānyatkiṃcana miṣat । sa īkṣata
lokānnu sṛjā iti ॥ 1॥
स इमाँ ल्लोकानसृजत । अम्भो मरीचीर्मापोऽदोऽम्भः परेण दिवं
द्यौः प्रतिष्ठाऽन्तरिक्षं मरीचयः ॥
sa imām̐ llokānasṛjata । ambho marīcīrmāpo'do'mbhaḥ pareṇa divaṃ
dyauḥ pratiṣṭhā'ntarikṣaṃ marīcayaḥ ॥
पृथिवी मरो या अधस्तात्त आपः ॥ २॥
pṛthivī maro yā adhastātta āpaḥ ॥ 2॥
स ईक्षतेमे नु लोका लोकपालान्नु सृजा इति ॥ सोऽद्भ्य एव पुरुषं
समुद्धृत्यामूर्छयत् ॥ ३॥
sa īkṣateme nu lokā lokapālānnu sṛjā iti ॥ so'dbhya eva puruṣaṃ
samuddhṛtyāmūrchayat ॥ 3॥
तमभ्यतपत्तस्याभितप्तस्य मुखं निरभिद्यत यथाऽण्डं
मुखाद्वाग्वाचोऽग्निर्नासिके निरभिद्येतं नासिकाभ्यां प्राणः ॥
tamabhyatapattasyābhitaptasya mukhaṃ nirabhidyata yathā'ṇḍaṃ
mukhādvāgvāco'gnirnāsike nirabhidyetaṃ nāsikābhyāṃ prāṇaḥ ॥
प्राणाद्वायुरक्षिणी निरभिद्येतमक्षीभ्यां चक्षुश्चक्षुष
आदित्यः कर्णौ निरभिद्येतां कर्णाभ्यां श्रोत्रं
श्रोत्रद्दिशस्त्वङ्निरभिद्यत त्वचो लोमानि लोमभ्य ओषधिवनस्पतयो
हृदयं निरभिद्यत हृदयान्मनो मनसश्चन्द्रमा नाभिर्निरभिद्यत
नाभ्या अपानोऽपानान्मृत्युः
शिश्नं निरभिद्यत शिश्नाद्रेतो रेतस आपः ॥ ४॥
prāṇādvāyurakṣiṇī nirabhidyetamakṣībhyāṃ cakṣuścakṣuṣa
ādityaḥ karṇau nirabhidyetāṃ karṇābhyāṃ śrotraṃ
śrotraddiśastvaṅnirabhidyata tvaco lomāni lomabhya oṣadhivanaspatayo
hṛdayaṃ nirabhidyata hṛdayānmano manasaścandramā nābhirnirabhidyata
nābhyā apāno'pānānmṛtyuḥ
śiśnaṃ nirabhidyata śiśnādreto retasa āpaḥ ॥ 4॥
॥ इत्यैतरेयोपनिषदि प्रथमाध्याये प्रथमः खण्डः ॥
॥ ityaitareyopaniṣadi prathamādhyāye prathamaḥ khaṇḍaḥ ॥
॥ अथ ऐतरेयोपनिषदि प्रथमाध्याये द्वितीयः खण्डः ॥
॥ atha aitareyopaniṣadi prathamādhyāye dvitīyaḥ khaṇḍaḥ ॥
ता एता देवताः सृष्टा अस्मिन्महत्यर्णवे प्रापतन्
। तमशनापिपासाभ्यामन्ववार्जत् । ता
एनमब्रुवन्नायतनं नः प्रजानीहि यस्मिन्प्रतिष्ठिता अन्नमदामेति ॥ १॥
tā etā devatāḥ sṛṣṭā asminmahatyarṇave prāpatan
। tamaśanāpipāsābhyāmanvavārjat । tā
enamabruvannāyatanaṃ naḥ prajānīhi yasminpratiṣṭhitā annamadāmeti ॥ 1॥
ताभ्यो गामानयत्ता अब्रुवन्न वै नोऽयमलमिति ।
ताभ्योऽश्वमानयत्ता अब्रुवन्न वै नोऽयमलमिति ॥ २॥
tābhyo gāmānayattā abruvanna vai no'yamalamiti ।
tābhyo'śvamānayattā abruvanna vai no'yamalamiti ॥ 2॥
ताभ्यः पुरुषमानयत्ता अब्रुवन् सुकृतं बतेति पुरुषो वाव सुकृतम् ।
ता अब्रवीद्यथायतनं प्रविशतेति ॥ ३॥
tābhyaḥ puruṣamānayattā abruvan sukṛtaṃ bateti puruṣo vāva sukṛtam ।
tā abravīdyathāyatanaṃ praviśateti ॥ 3॥
अग्निर्वाग्भूत्वा मुखं प्राविशद्वायुः प्राणो भूत्वा नासिके
प्राविशदादित्यश्चक्षुर्भूत्वाऽक्षिणी प्राविशाद्दिशः
श्रोत्रं भूत्वा कर्णौ प्राविशन्नोषधिवनस्पतयो लोमानि भूत्वा
त्वचंप्राविशंश्चन्द्रमा मनो भूत्वा हृदयं प्राविशन्मृत्युरपानो
भूत्वा नाभिं प्राविशदापो रेतो भूत्वा शिश्नं प्राविशन् ॥ ४॥
agnirvāgbhūtvā mukhaṃ prāviśadvāyuḥ prāṇo bhūtvā nāsike
prāviśadādityaścakṣurbhūtvā'kṣiṇī prāviśāddiśaḥ
śrotraṃ bhūtvā karṇau prāviśannoṣadhivanaspatayo lomāni bhūtvā
tvacaṃprāviśaṃścandramā mano bhūtvā hṛdayaṃ prāviśanmṛtyurapāno
bhūtvā nābhiṃ prāviśadāpo reto bhūtvā śiśnaṃ prāviśan ॥ 4॥
तमशनायापिपासे अब्रूतामावाभ्यामभिप्रजानीहीति ते अब्रवीदेतास्वेव
वां देवतास्वाभजाम्येतासु भागिन्न्यौ करोमीति । तस्माद्यस्यै कस्यै
च देवतायै हविर्गृह्यते भागिन्यावेवास्यामशनायापिपासे
भवतः ॥ ५॥
tamaśanāyāpipāse abrūtāmāvābhyāmabhiprajānīhīti te abravīdetāsveva
vāṃ devatāsvābhajāmyetāsu bhāginnyau karomīti । tasmādyasyai kasyai
ca devatāyai havirgṛhyate bhāginyāvevāsyāmaśanāyāpipāse
bhavataḥ ॥ 5॥
॥ इत्यैतरेयोपनिषदि प्रथमाध्याये द्वितीयः खण्डः ॥
॥ ityaitareyopaniṣadi prathamādhyāye dvitīyaḥ khaṇḍaḥ ॥
॥ अथ ऐतरेयोपनिषदि प्रथमाध्याये तृतीयः खण्डः ॥
॥ atha aitareyopaniṣadi prathamādhyāye tṛtīyaḥ khaṇḍaḥ ॥
स ईक्षतेमे नु लोकाश्च लोकपालाश्चान्नमेभ्यः सृजा इति ॥ १॥
sa īkṣateme nu lokāśca lokapālāścānnamebhyaḥ sṛjā iti ॥ 1॥
सोऽपोऽभ्यतपत्ताभ्योऽभितप्ताभ्यो मूर्तिरजायत ।
या वै सा मूर्तिरजायतान्नं वै तत् ॥ २॥
so'po'bhyatapattābhyo'bhitaptābhyo mūrtirajāyata ।
yā vai sā mūrtirajāyatānnaṃ vai tat ॥ 2॥
तदेनत्सृष्टं पराङ्त्यजिघांसत्तद्वाचाऽजिघृक्षत्
तन्नाशक्नोद्वाचा ग्रहीतुम् ।
स यद्धैनद्वाचाऽग्रहैष्यदभिव्याहृत्य हैवान्नमत्रप्स्यत् ॥ ३॥
tadenatsṛṣṭaṃ parāṅtyajighāṃsattadvācā'jighṛkṣat
tannāśaknodvācā grahītum ।
sa yaddhainadvācā'grahaiṣyadabhivyāhṛtya haivānnamatrapsyat ॥ 3॥
तत्प्राणेनाजिघृक्षत् तन्नाशक्नोत्प्राणेन ग्रहीतुं स
यद्धैनत्प्राणेनाग्रहैष्यदभिप्राण्य
हैवान्नमत्रप्स्यत् ॥ ४॥
tatprāṇenājighṛkṣat tannāśaknotprāṇena grahītuṃ sa
yaddhainatprāṇenāgrahaiṣyadabhiprāṇya
haivānnamatrapsyat ॥ 4॥
तच्चक्षुषाऽजिघृक्षत् तन्नाशक्नोच्चक्षुषा ग्रहीतु/न् स
यद्धैनच्चक्षुषाऽग्रहैष्यद्दृष्ट्वा हैवानमत्रप्स्यत् ॥ ५॥
taccakṣuṣā'jighṛkṣat tannāśaknoccakṣuṣā grahītu/n sa
yaddhainaccakṣuṣā'grahaiṣyaddṛṣṭvā haivānamatrapsyat ॥ 5॥
तच्छ्रोत्रेणाजिघृक्षत् तन्नाशक्नोच्छ्रोत्रेण ग्रहीतुं स
यद्धैनच्छ्रोतेणाग्रहैष्यच्छ्रुत्वा हैवान्नमत्रप्स्यत् ॥ ६॥
tacchrotreṇājighṛkṣat tannāśaknocchrotreṇa grahītuṃ sa
yaddhainacchroteṇāgrahaiṣyacchrutvā haivānnamatrapsyat ॥ 6॥
तत्त्वचाऽजिघृक्षत् तन्नाशक्नोत्त्वचा ग्रहीतुं स
यद्धैनत्त्वचाऽग्रहैष्यत् स्पृष्ट्वा हैवान्नमत्रप्स्यत् ॥ ७॥
tattvacā'jighṛkṣat tannāśaknottvacā grahītuṃ sa
yaddhainattvacā'grahaiṣyat spṛṣṭvā haivānnamatrapsyat ॥ 7॥
तन्मनसाऽजिघृक्षत् तन्नाशक्नोन्मनसा ग्रहीतुं स
यद्धैनन्मनसाऽग्रहैष्यद्ध्यात्वा हैवान्नमत्रप्स्यत् ॥ ८॥
tanmanasā'jighṛkṣat tannāśaknonmanasā grahītuṃ sa
yaddhainanmanasā'grahaiṣyaddhyātvā haivānnamatrapsyat ॥ 8॥
तच्छिश्नेनाजिघृक्षत् तन्नाशक्नोच्छिश्नेन ग्रहीतुं स
यद्धैनच्छिश्नेनाग्रहैष्यद्वित्सृज्य हैवानमत्रप्स्यत् ॥ ९॥
tacchiśnenājighṛkṣat tannāśaknocchiśnena grahītuṃ sa
yaddhainacchiśnenāgrahaiṣyadvitsṛjya haivānamatrapsyat ॥ 9॥
तदपानेनाजिघृक्षत् तदावयत् सैषोऽन्नस्य ग्रहो
यद्वायुरनायुर्वा एष यद्वायुः ॥ १०॥
tadapānenājighṛkṣat tadāvayat saiṣo'nnasya graho
yadvāyuranāyurvā eṣa yadvāyuḥ ॥ 10॥
स ईक्षत कथं न्विदं मदृते स्यादिति स ईक्षत कतरेण प्रपद्या इति ।
स ईक्षत यदि वाचाऽभिव्याहृतं यदि प्राणेनाभिप्राणितं यदि
चक्षुषा दृष्टं यदि श्रोत्रेण श्रुतं
यदि त्वचा स्पृष्टं यदि मनसा ध्यातं यद्यपानेनाभ्यपानितं
यदि शिश्नेन विसृष्टमथ कोऽहमिति ॥ ११॥
sa īkṣata kathaṃ nvidaṃ madṛte syāditi sa īkṣata katareṇa prapadyā iti ।
sa īkṣata yadi vācā'bhivyāhṛtaṃ yadi prāṇenābhiprāṇitaṃ yadi
cakṣuṣā dṛṣṭaṃ yadi śrotreṇa śrutaṃ
yadi tvacā spṛṣṭaṃ yadi manasā dhyātaṃ yadyapānenābhyapānitaṃ
yadi śiśnena visṛṣṭamatha ko'hamiti ॥ 11॥
स एतमेव सीमानं विदर्यैतया द्वारा प्रापद्यत । सैषा विदृतिर्नाम
द्वास्तदेतन्नाऽन्दनम् ।
तस्य त्रय आवसथास्त्रयः स्वप्ना अयमावसथोऽयमावसथोऽयमावसथ
इति ॥ १२॥
sa etameva sīmānaṃ vidaryaitayā dvārā prāpadyata । saiṣā vidṛtirnāma
dvāstadetannā'ndanam ।
tasya traya āvasathāstrayaḥ svapnā ayamāvasatho'yamāvasatho'yamāvasatha
iti ॥ 12॥
स जातो भूतान्यभिव्यैख्यत् किमिहान्यं वावदिषदिति ।स एतमेव
पुरुषं ब्रह्म ततममपश्यत् । इदमदर्शनमिती ३ ॥ १३॥
sa jāto bhūtānyabhivyaikhyat kimihānyaṃ vāvadiṣaditi ।sa etameva
puruṣaṃ brahma tatamamapaśyat । idamadarśanamitī 3 ॥ 13॥
तस्मादिदन्द्रो नामेदन्द्रो ह वै नाम । तमिदन्द्रं सन्तमिंद्र
इत्याचक्षते परोक्षेण ।
परोक्षप्रिया इव हि देवाः परोक्षप्रिया इव हि देवाः ॥ १४॥
tasmādidandro nāmedandro ha vai nāma । tamidandraṃ santamiṃdra
ityācakṣate parokṣeṇa ।
parokṣapriyā iva hi devāḥ parokṣapriyā iva hi devāḥ ॥ 14॥
॥ इत्यैतरेयोपनिषदि प्रथमाध्याये तृतीयः खण्डः ॥
॥ ityaitareyopaniṣadi prathamādhyāye tṛtīyaḥ khaṇḍaḥ ॥
॥ अथ ऐतरोपनिषदि द्वितीयोध्यायः ॥
॥ atha aitaropaniṣadi dvitīyodhyāyaḥ ॥
ॐ पुरुषे ह वा अयमादितो गर्भो भवति यदेतद्रेतः
।तदेतत्सर्वेभ्योऽङ्गेभ्यस्तेजः संभूतमात्मन्येवऽऽत्मानं बिभर्ति
तद्यदा स्त्रियां सिञ्चत्यथैनज्जनयति तदस्य प्रथमं जन्म ॥ १॥
oṃ puruṣe ha vā ayamādito garbho bhavati yadetadretaḥ
।tadetatsarvebhyo'ṅgebhyastejaḥ saṃbhūtamātmanyeva''tmānaṃ bibharti
tadyadā striyāṃ siñcatyathainajjanayati tadasya prathamaṃ janma ॥ 1॥
तत्स्त्रिया आत्मभूयं गच्छति यथा स्वमङ्गं तथा । तस्मादेनां न हिनस्ति ।
साऽस्यैतमात्मानमत्र गतं भावयति ॥ २॥
tatstriyā ātmabhūyaṃ gacchati yathā svamaṅgaṃ tathā । tasmādenāṃ na hinasti ।
sā'syaitamātmānamatra gataṃ bhāvayati ॥ 2॥
सा भावयित्री भावयितव्या भवति । तं स्त्री गर्भ बिभर्ति । सोऽग्र
एव कुमारं जन्मनोऽग्रेऽधिभावयति ।
स यत्कुमारं जन्मनोऽग्रेऽधिभावयत्यात्मानमेव तद्भावयत्येषं
लोकानां सन्तत्या ।
एवं सन्तता हीमे लोकास्तदस्य द्वितीयं जन्म ॥ ३॥
sā bhāvayitrī bhāvayitavyā bhavati । taṃ strī garbha bibharti । so'gra
eva kumāraṃ janmano'gre'dhibhāvayati ।
sa yatkumāraṃ janmano'gre'dhibhāvayatyātmānameva tadbhāvayatyeṣaṃ
lokānāṃ santatyā ।
evaṃ santatā hīme lokāstadasya dvitīyaṃ janma ॥ 3॥
सोऽस्यायमात्मा पुण्येभ्यः कर्मभ्यः प्रतिधीयते । अथास्यायामितर आत्मा
कृतकृत्यो वयोगतः प्रैति ।
स इतः प्रयन्नेव पुनर्जायते तदस्य तृतीयं जन्म ॥ ४॥
so'syāyamātmā puṇyebhyaḥ karmabhyaḥ pratidhīyate । athāsyāyāmitara ātmā
kṛtakṛtyo vayogataḥ praiti ।
sa itaḥ prayanneva punarjāyate tadasya tṛtīyaṃ janma ॥ 4॥
तदुक्तमृषिणा गर्भे नु सन्नन्वेषामवेदमहं देवानां जनिमानि
विश्वा शतं मा पुर आयसीररक्षन्नधः श्येनो जवसा निरदीयमिति
। गर्भ एवैतच्छयानो वामदेव एवमुवाच ॥ ५॥
taduktamṛṣiṇā garbhe nu sannanveṣāmavedamahaṃ devānāṃ janimāni
viśvā śataṃ mā pura āyasīrarakṣannadhaḥ śyeno javasā niradīyamiti
। garbha evaitacchayāno vāmadeva evamuvāca ॥ 5॥
स एवं विद्वानस्माच्छरीरभेदादूर्ध्व उत्क्रम्यामुष्मिन् स्वर्गे लोके
सर्वान् कामानाप्त्वाऽमृतः समभवत् समभवत् ॥ ६॥
sa evaṃ vidvānasmāccharīrabhedādūrdhva utkramyāmuṣmin svarge loke
sarvān kāmānāptvā'mṛtaḥ samabhavat samabhavat ॥ 6॥
॥ इत्यैतरोपनिषदि द्वितीयोध्यायः ॥
॥ ityaitaropaniṣadi dvitīyodhyāyaḥ ॥
॥ अथ ऐतरोपनिषदि तृतीयोध्यायः ॥
॥ atha aitaropaniṣadi tṛtīyodhyāyaḥ ॥
ॐ कोऽयमात्मेति वयमुपास्महे कतरः स आत्मा । येन वा पश्यति येन
वा शृणोति येन वा गंधानाजिघ्रति येन वा वाचं व्याकरोति येन
वा स्वादु चास्वादु च विजानाति ॥ १॥
oṃ ko'yamātmeti vayamupāsmahe kataraḥ sa ātmā । yena vā paśyati yena
vā śṛṇoti yena vā gaṃdhānājighrati yena vā vācaṃ vyākaroti yena
vā svādu cāsvādu ca vijānāti ॥ 1॥
यदेतद्धृदयं मनश्चैतत् । संज्ञानमाज्ञानं विज्ञानं
प्रज्ञानं मेधा
दृष्टिर्धृतिमतिर्मनीषा जूतिः स्मृतिः संकल्पः क्रतुरसुः कामो
वश इति ।
सर्वाण्येवैतानि प्रज्ञानस्य नामधेयानि भवंति ॥ २॥
yadetaddhṛdayaṃ manaścaitat । saṃjñānamājñānaṃ vijñānaṃ
prajñānaṃ medhā
dṛṣṭirdhṛtimatirmanīṣā jūtiḥ smṛtiḥ saṃkalpaḥ kraturasuḥ kāmo
vaśa iti ।
sarvāṇyevaitāni prajñānasya nāmadheyāni bhavaṃti ॥ 2॥
एष ब्रह्मैष इन्द्र एष प्रजापतिरेते सर्वे देवा इमानि च
पञ्चमहाभूतानि पृथिवी वायुराकाश आपो
ज्योतींषीत्येतानीमानि च क्षुद्रमिश्राणीव ।
बीजानीतराणि चेतराणि चाण्डजानि च जारुजानि च स्वेदजानि चोद्भिज्जानि
चाश्वा गावः पुरुषा हस्तिनो यत्किञ्चेदं प्राणि जङ्गमं च पतत्रि
च यच्च स्थावरं सर्वं तत्प्रज्ञानेत्रं प्रज्ञाने प्रतिष्ठितं
प्रज्ञानेत्रो लोकः प्रज्ञा प्रतिष्ठा प्रज्ञानं ब्रह्म ॥ ३॥
eṣa brahmaiṣa indra eṣa prajāpatirete sarve devā imāni ca
pañcamahābhūtāni pṛthivī vāyurākāśa āpo
jyotīṃṣītyetānīmāni ca kṣudramiśrāṇīva ।
bījānītarāṇi cetarāṇi cāṇḍajāni ca jārujāni ca svedajāni codbhijjāni
cāśvā gāvaḥ puruṣā hastino yatkiñcedaṃ prāṇi jaṅgamaṃ ca patatri
ca yacca sthāvaraṃ sarvaṃ tatprajñānetraṃ prajñāne pratiṣṭhitaṃ
prajñānetro lokaḥ prajñā pratiṣṭhā prajñānaṃ brahma ॥ 3॥
स एतेन प्राज्ञेनाऽऽत्मनाऽस्माल्लोकादुत्क्रम्यामुष्मिन्स्वर्गे लोके सर्वान्
कामानाप्त्वाऽमृतः समभवत् समभवत् ॥ ४॥
sa etena prājñenā''tmanā'smāllokādutkramyāmuṣminsvarge loke sarvān
kāmānāptvā'mṛtaḥ samabhavat samabhavat ॥ 4॥
॥ इत्यैतरोपनिषदि तृतीयोध्यायः ॥
॥ ityaitaropaniṣadi tṛtīyodhyāyaḥ ॥
ॐ वाङ् मे मनसि प्रतिष्ठिता मनो मे वाचि प्रतिष्ठितमाविरावीर्म
एधि वेदस्य म आणीस्थः श्रुतं मे मा प्रहासीरनेनाधीतेनाहोरात्रान्
संदधाम्यृतं वदिष्यामि सत्यं वदिष्यामि तन्मामवतु
तद्वक्तारमवत्ववतु मामवतु वक्तारमवतु वक्तारम् ॥
oṃ vāṅ me manasi pratiṣṭhitā mano me vāci pratiṣṭhitamāvirāvīrma
edhi vedasya ma āṇīsthaḥ śrutaṃ me mā prahāsīranenādhītenāhorātrān
saṃdadhāmyṛtaṃ vadiṣyāmi satyaṃ vadiṣyāmi tanmāmavatu
tadvaktāramavatvavatu māmavatu vaktāramavatu vaktāram ॥
॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः॥
॥ oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ॥
YOU MAY ALSO LIKE
