| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) |
६. आकङ्खेय्यसुत्तवण्णना
6. Ākaṅkheyyasuttavaṇṇanā
६४. एवं मे सुतन्ति आकङ्खेय्यसुत्तं। तत्थ सम्पन्नसीलाति तिविधं सम्पन्नं परिपुण्णसमङ्गिमधुरवसेन। तत्थ –
64.Evaṃme sutanti ākaṅkheyyasuttaṃ. Tattha sampannasīlāti tividhaṃ sampannaṃ paripuṇṇasamaṅgimadhuravasena. Tattha –
‘‘सम्पन्नं सालिकेदारं, सुवा भुञ्जन्ति कोसिय।
‘‘Sampannaṃ sālikedāraṃ, suvā bhuñjanti kosiya;
पटिवेदेमि ते ब्रह्मे, न नं वारेतुमुस्सहे’’ति॥ (जा॰ १.१४.१)।
Paṭivedemi te brahme, na naṃ vāretumussahe’’ti. (jā. 1.14.1);
इदं परिपुण्णसम्पन्नं नाम। ‘‘इमिना पातिमोक्खसंवरेन उपेतो होति समुपेतो उपागतो समुपागतो उपपन्नो सम्पन्नो समन्नागतो’’ति (विभ॰ ५११) इदं समङ्गिसम्पन्नं नाम। ‘‘इमिस्सा, भन्ते, महापथविया हेट्ठिमतलं सम्पन्नं, सेय्यथापि खुद्दमधुं अनेळकं, एवमस्साद’’न्ति (पारा॰ १७) इदं मधुरसम्पन्नं नाम। इध पन परिपुण्णसम्पन्नम्पि समङ्गिसम्पन्नम्पि वट्टति। तस्मा सम्पन्नसीलाति परिपुण्णसीला हुत्वातिपि सीलसमङ्गिनो हुत्वातिपि एवमेत्थ अत्थो वेदिब्बो। सीलन्ति केनट्ठेन सीलं? सीलनट्ठेन सीलं। तस्स वित्थारकथा विसुद्धिमग्गे वुत्ता।
Idaṃ paripuṇṇasampannaṃ nāma. ‘‘Iminā pātimokkhasaṃvarena upeto hoti samupeto upāgato samupāgato upapanno sampanno samannāgato’’ti (vibha. 511) idaṃ samaṅgisampannaṃ nāma. ‘‘Imissā, bhante, mahāpathaviyā heṭṭhimatalaṃ sampannaṃ, seyyathāpi khuddamadhuṃ aneḷakaṃ, evamassāda’’nti (pārā. 17) idaṃ madhurasampannaṃ nāma. Idha pana paripuṇṇasampannampi samaṅgisampannampi vaṭṭati. Tasmā sampannasīlāti paripuṇṇasīlā hutvātipi sīlasamaṅgino hutvātipi evamettha attho vedibbo. Sīlanti kenaṭṭhena sīlaṃ? Sīlanaṭṭhena sīlaṃ. Tassa vitthārakathā visuddhimagge vuttā.
तत्थ ‘‘परिपुण्णसीला’’ति इमिना अत्थेन खेत्तदोसविगमेन खेत्तपारिपूरी विय सीलदोसविगमेन सीलपारिपूरी वुत्ता होति। यथा हि खेत्तं बीजखण्डं वप्पखण्डं उदकखण्डं ऊसखण्डन्ति चतुदोससमन्नागतं अपरिपूरं होति।
Tattha ‘‘paripuṇṇasīlā’’ti iminā atthena khettadosavigamena khettapāripūrī viya sīladosavigamena sīlapāripūrī vuttā hoti. Yathā hi khettaṃ bījakhaṇḍaṃ vappakhaṇḍaṃ udakakhaṇḍaṃ ūsakhaṇḍanti catudosasamannāgataṃ aparipūraṃ hoti.
तत्थ बीजखण्डं नाम यत्थ अन्तरन्तरा बीजानि खण्डानि वा पूतीनि वा होन्ति, तानि यत्थ वपन्ति, तत्थ सस्सं न उट्ठेति, खेत्तं खण्डं होति। वप्पखण्डं नाम यत्थ अकुसलो बीजानि वपन्तो अन्तरन्तरा निपातेति। एवञ्हि सब्बत्थ सस्सं न उट्ठेति, खेत्तं खण्डं होति। उदकखण्डं नाम यत्थ कत्थचि उदकं अतिबहु वा न वा होति, तत्रापि हि सस्सानि न उट्ठेन्ति, खेत्तं खण्डं होति। ऊसखण्डं नाम यत्थ कस्सको किस्मिञ्चि पदेसे नङ्गलेन भूमिं चत्तारो पञ्च वारे कसन्तो अतिगम्भीरं करोति, ततो ऊसं उप्पज्जति, तत्रापि हि सस्सं न उट्ठेति, खेत्तं खण्डं होति, तादिसञ्च खेत्तं न महप्फलं होति न महानिसंसं, तत्रापि हि बहुम्पि वपित्वा अप्पं लभति। इमेसं पन चतुन्नं दोसानं विगमा खेत्तं परिपुण्णं होति। तादिसञ्च खेत्तं महप्फलं होति महानिसंसं। एवमेव खण्डं छिद्दं सबलं कम्मासन्ति चतुदोससमन्नागतं सीलं अपरिपूरं होति। तादिसञ्च सीलं न महप्फलं होति, न महानिसंसं। इमेसं पन चतुन्नं दोसानं विगमा सीलखेत्तं परिपुण्णं होति, तादिसञ्च सीलं महप्फलं होति महानिसंसं।
Tattha bījakhaṇḍaṃ nāma yattha antarantarā bījāni khaṇḍāni vā pūtīni vā honti, tāni yattha vapanti, tattha sassaṃ na uṭṭheti, khettaṃ khaṇḍaṃ hoti. Vappakhaṇḍaṃ nāma yattha akusalo bījāni vapanto antarantarā nipāteti. Evañhi sabbattha sassaṃ na uṭṭheti, khettaṃ khaṇḍaṃ hoti. Udakakhaṇḍaṃ nāma yattha katthaci udakaṃ atibahu vā na vā hoti, tatrāpi hi sassāni na uṭṭhenti, khettaṃ khaṇḍaṃ hoti. Ūsakhaṇḍaṃ nāma yattha kassako kismiñci padese naṅgalena bhūmiṃ cattāro pañca vāre kasanto atigambhīraṃ karoti, tato ūsaṃ uppajjati, tatrāpi hi sassaṃ na uṭṭheti, khettaṃ khaṇḍaṃ hoti, tādisañca khettaṃ na mahapphalaṃ hoti na mahānisaṃsaṃ, tatrāpi hi bahumpi vapitvā appaṃ labhati. Imesaṃ pana catunnaṃ dosānaṃ vigamā khettaṃ paripuṇṇaṃ hoti. Tādisañca khettaṃ mahapphalaṃ hoti mahānisaṃsaṃ. Evameva khaṇḍaṃ chiddaṃ sabalaṃ kammāsanti catudosasamannāgataṃ sīlaṃ aparipūraṃ hoti. Tādisañca sīlaṃ na mahapphalaṃ hoti, na mahānisaṃsaṃ. Imesaṃ pana catunnaṃ dosānaṃ vigamā sīlakhettaṃ paripuṇṇaṃ hoti, tādisañca sīlaṃ mahapphalaṃ hoti mahānisaṃsaṃ.
‘‘सीलसमङ्गिनो’’ति इमिना पनत्थेन सीलेन समङ्गिभूता समोधानं गता समन्नागता हुत्वा विहरथाति इदमेव वुत्तं होति। तत्थ द्वीहि कारणेहि सम्पन्नसीलता होति सीलविपत्तिया च आदीनवदस्सनेन सीलसम्पत्तिया च आनिसंसदस्सनेन। तदुभयम्पि विसुद्धिमग्गे वित्थारितं।
‘‘Sīlasamaṅgino’’ti iminā panatthena sīlena samaṅgibhūtā samodhānaṃ gatā samannāgatā hutvā viharathāti idameva vuttaṃ hoti. Tattha dvīhi kāraṇehi sampannasīlatā hoti sīlavipattiyā ca ādīnavadassanena sīlasampattiyā ca ānisaṃsadassanena. Tadubhayampi visuddhimagge vitthāritaṃ.
तत्थ ‘‘सम्पन्नसीला’’ति एत्तावता किर भगवा चतुपारिसुद्धिसीलं उद्दिसित्वा ‘‘पातिमोक्खसंवरसंवुता’’ति इमिना तत्थ जेट्ठकसीलं वित्थारेत्वा दस्सेसीति दीपविहारवासी सुमनत्थेरो आह। अन्तेवासिको पनस्स तेपिटकचूळनागत्थेरो आह – उभयत्थापि पातिमोक्खसंवरो भगवता वुत्तो, पातिमोक्खसंवरोयेव हि सीलं। इतरानि पन तीणि सीलन्ति वुत्तट्ठानं नाम अत्थीति अननुजानन्तो वत्वा आह – ‘‘इन्द्रियसंवरो नाम छद्वाररक्खामत्तकमेव, आजीवपारिसुद्धि धम्मेन समेन पच्चयुप्पत्तिमत्तकं, पच्चयनिस्सितं पटिलद्धपच्चये इदमत्थन्ति पच्चवेक्खित्वा परिभुञ्जनमत्तकं। निप्परियायेन पातिमोक्खसंवरोव सीलं। यस्स सो भिन्नो, अयं छिन्नसीसो विय पुरिसो हत्थपादे सेसानि रक्खिस्सतीति न वत्तब्बो। यस्स पन सो अरोगो, अयं अच्छिन्नसीसो विय पुरिसो जीवितं सेसानि पुन पाकतिकानि कत्वा रक्खितुं सक्कोति। तस्मा ‘सम्पन्नसीला’ति इमिना पातिमोक्खसंवरं उद्दिसित्वा ‘सम्पन्नपातिमोक्खा’ति तस्सेव वेवचनं वत्वा तं वित्थारेत्वा दस्सेन्तो ‘पातिमोक्खसंवरसंवुता’तिआदिमाहा’’ति।
Tattha ‘‘sampannasīlā’’ti ettāvatā kira bhagavā catupārisuddhisīlaṃ uddisitvā ‘‘pātimokkhasaṃvarasaṃvutā’’ti iminā tattha jeṭṭhakasīlaṃ vitthāretvā dassesīti dīpavihāravāsī sumanatthero āha. Antevāsiko panassa tepiṭakacūḷanāgatthero āha – ubhayatthāpi pātimokkhasaṃvaro bhagavatā vutto, pātimokkhasaṃvaroyeva hi sīlaṃ. Itarāni pana tīṇi sīlanti vuttaṭṭhānaṃ nāma atthīti ananujānanto vatvā āha – ‘‘indriyasaṃvaro nāma chadvārarakkhāmattakameva, ājīvapārisuddhi dhammena samena paccayuppattimattakaṃ, paccayanissitaṃ paṭiladdhapaccaye idamatthanti paccavekkhitvā paribhuñjanamattakaṃ. Nippariyāyena pātimokkhasaṃvarova sīlaṃ. Yassa so bhinno, ayaṃ chinnasīso viya puriso hatthapāde sesāni rakkhissatīti na vattabbo. Yassa pana so arogo, ayaṃ acchinnasīso viya puriso jīvitaṃ sesāni puna pākatikāni katvā rakkhituṃ sakkoti. Tasmā ‘sampannasīlā’ti iminā pātimokkhasaṃvaraṃ uddisitvā ‘sampannapātimokkhā’ti tasseva vevacanaṃ vatvā taṃ vitthāretvā dassento ‘pātimokkhasaṃvarasaṃvutā’tiādimāhā’’ti.
तत्थ पातिमोक्खसंवरसंवुताति पातिमोक्खसंवरेन समन्नागता। आचारगोचरसम्पन्नाति आचारेन च गोचरेन च सम्पन्ना। अणुमत्तेसूति अप्पमत्तकेसु। वज्जेसूति अकुसलधम्मेसु। भयदस्सावीति भयदस्सिनो। समादायाति सम्मा आदियित्वा। सिक्खथ सिक्खापदेसूति सिक्खापदेसु तं तं सिक्खापदं समादियित्वा सिक्खथ। अपिच समादाय सिक्खथ सिक्खापदेसूति यंकिञ्चि सिक्खाकोट्ठासेसु सिक्खितब्बं कायिकं वाचसिकञ्च, तं सब्बं समादाय सिक्खथाति अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारतो पन सब्बानेतानि पातिमोक्खसंवरादीनि पदानि विसुद्धिमग्गे वुत्तानि।
Tattha pātimokkhasaṃvarasaṃvutāti pātimokkhasaṃvarena samannāgatā. Ācāragocarasampannāti ācārena ca gocarena ca sampannā. Aṇumattesūti appamattakesu. Vajjesūti akusaladhammesu. Bhayadassāvīti bhayadassino. Samādāyāti sammā ādiyitvā. Sikkhatha sikkhāpadesūti sikkhāpadesu taṃ taṃ sikkhāpadaṃ samādiyitvā sikkhatha. Apica samādāya sikkhatha sikkhāpadesūti yaṃkiñci sikkhākoṭṭhāsesu sikkhitabbaṃ kāyikaṃ vācasikañca, taṃ sabbaṃ samādāya sikkhathāti ayamettha saṅkhepo, vitthārato pana sabbānetāni pātimokkhasaṃvarādīni padāni visuddhimagge vuttāni.
६५. आकङ्खेय्य चेति इदं कस्मा आरद्धं? सीलानिसंसदस्सनत्थं। सचेपि अचिरपब्बजितानं वा दुप्पञ्ञानं वा एवमस्स ‘‘भगवा सीलं पूरेथाति वदति, को नु खो सीलपूरणे आनिसंसो, को विसेसो, का वड्ढी’’ति? तेसं सत्तरस आनिसंसे दस्सेतुं एवमाह। अप्पेव नाम एतं सब्रह्मचारीनं पियमनापतादिआसवक्खयपरियोसानं आनिसंसं सुत्वापि सीलं परिपूरेय्युन्ति। विसकण्टकवाणिजो विय। विसकण्टकवाणिजो नाम गुळवाणिजो वुच्चति।
65.Ākaṅkheyya ceti idaṃ kasmā āraddhaṃ? Sīlānisaṃsadassanatthaṃ. Sacepi acirapabbajitānaṃ vā duppaññānaṃ vā evamassa ‘‘bhagavā sīlaṃ pūrethāti vadati, ko nu kho sīlapūraṇe ānisaṃso, ko viseso, kā vaḍḍhī’’ti? Tesaṃ sattarasa ānisaṃse dassetuṃ evamāha. Appeva nāma etaṃ sabrahmacārīnaṃ piyamanāpatādiāsavakkhayapariyosānaṃ ānisaṃsaṃ sutvāpi sīlaṃ paripūreyyunti. Visakaṇṭakavāṇijo viya. Visakaṇṭakavāṇijo nāma guḷavāṇijo vuccati.
सो किर गुळफाणितखण्डसक्खरादीनि सकटेनादाय पच्चन्तगामं गन्त्वा ‘‘विसकण्टकं गण्हथ, विसकण्टकं गण्हथा’’ति उग्घोसेसि। तं सुत्वा गामिका ‘‘विसं नाम कक्खळं, यो नं खादति, सो मरति, कण्टकम्पि विज्झित्वा मारेति, उभोपेते कक्खळा, को एत्थ आनिसंसो’’ति गेहद्वारानि थकेसुं, दारके च पलापेसुं। तं दिस्वा वाणिजो ‘‘अवोहारकुसला इमे गामिका, हन्द ने उपायेन गण्हापेमी’’ति ‘‘अतिमधुरं गण्हथ, अतिसादुं गण्हथ, गुळं फाणितं सक्खरं समग्घं लब्भति, कूटमासककूटकहापणादीहिपि लब्भती’’ति उग्घोसेसि। तं सुत्वा गामिका हट्ठतुट्ठा आगन्त्वा बहुम्पि मूलं दत्वा गहेसुं। तत्थ वाणिजस्स ‘‘विसकण्टकं गण्हथा’’ति उग्घोसनं विय भगवतो ‘‘सम्पन्नसीला, भिक्खवे, विहरथ…पे॰… समादाय सिक्खथ सिक्खापदेसू’’ति वचनं। ‘‘उभोपेते कक्खळा, को एत्थ आनिसंसो’’ति गामिकानं चिन्तनं विय भगवा ‘‘सम्पन्नसीला विहरथा’’ति आह, ‘‘सीलञ्च नामेतं कक्खळं फरुसं खिड्डादिपच्चनीकं, को नु खो सम्पन्नसीलानं आनिसंसो’’ति भिक्खूनं चिन्तनं। अथ तस्स वाणिजस्स ‘‘अतिमधुरं गण्हथा’’तिआदिवचनं विय भगवतो पियमनापतादिआसवक्खयपरियोसानं सत्तरसआनिसंसप्पकासनत्थं ‘‘आकङ्खेय्य चे’’तिआदिवचनं वेदितब्बं।
So kira guḷaphāṇitakhaṇḍasakkharādīni sakaṭenādāya paccantagāmaṃ gantvā ‘‘visakaṇṭakaṃ gaṇhatha, visakaṇṭakaṃ gaṇhathā’’ti ugghosesi. Taṃ sutvā gāmikā ‘‘visaṃ nāma kakkhaḷaṃ, yo naṃ khādati, so marati, kaṇṭakampi vijjhitvā māreti, ubhopete kakkhaḷā, ko ettha ānisaṃso’’ti gehadvārāni thakesuṃ, dārake ca palāpesuṃ. Taṃ disvā vāṇijo ‘‘avohārakusalā ime gāmikā, handa ne upāyena gaṇhāpemī’’ti ‘‘atimadhuraṃ gaṇhatha, atisāduṃ gaṇhatha, guḷaṃ phāṇitaṃ sakkharaṃ samagghaṃ labbhati, kūṭamāsakakūṭakahāpaṇādīhipi labbhatī’’ti ugghosesi. Taṃ sutvā gāmikā haṭṭhatuṭṭhā āgantvā bahumpi mūlaṃ datvā gahesuṃ. Tattha vāṇijassa ‘‘visakaṇṭakaṃ gaṇhathā’’ti ugghosanaṃ viya bhagavato ‘‘sampannasīlā, bhikkhave, viharatha…pe… samādāya sikkhatha sikkhāpadesū’’ti vacanaṃ. ‘‘Ubhopete kakkhaḷā, ko ettha ānisaṃso’’ti gāmikānaṃ cintanaṃ viya bhagavā ‘‘sampannasīlā viharathā’’ti āha, ‘‘sīlañca nāmetaṃ kakkhaḷaṃ pharusaṃ khiḍḍādipaccanīkaṃ, ko nu kho sampannasīlānaṃ ānisaṃso’’ti bhikkhūnaṃ cintanaṃ. Atha tassa vāṇijassa ‘‘atimadhuraṃ gaṇhathā’’tiādivacanaṃ viya bhagavato piyamanāpatādiāsavakkhayapariyosānaṃ sattarasaānisaṃsappakāsanatthaṃ ‘‘ākaṅkheyya ce’’tiādivacanaṃ veditabbaṃ.
तत्थ आकङ्खेय्य चेति यदि आकङ्खेय्य यदि इच्छेय्य। पियो च अस्सन्ति पियचक्खूहि सम्पस्सितब्बो, सिनेहुप्पत्तिया पदट्ठानभूतो भवेय्यन्ति वुत्तं होति। मनापोति तेसं मनवड्ढनको, तेसं वा मनेन पत्तब्बो, मेत्तचित्तेन फरितब्बोति वुत्तं होति। गरूति तेसं गरुट्ठानियो पासाणच्छत्तसदिसो। भावनीयोति ‘‘अद्धा अयमायस्मा जानं जानाति पस्सं पस्सती’’ति एवं सम्भावनीयो। सीलेस्वेवस्स परिपूरकारीति चतुपारिसुद्धिसीलेसुयेव परिपूरकारी अस्स, अनूनेन परिपूरिताकारेन समन्नागतो भवेय्याति वुत्तं होति। अज्झत्तं चेतोसमथमनुयुत्तोति अत्तनो चित्तसमथे युत्तो, एत्थ हि अज्झत्तन्ति वा अत्तनोति वा एतं एकत्थं, ब्यञ्जनमेव नानं। भुम्मत्थे पनेतं समथन्ति उपयोगवचनं। अनूति इमिना उपसग्गेन योगे सिद्धं। अनिराकतज्झानोति बहि अनीहटज्झानो, अविनासितज्झानो वा, नीहरणविनासत्थञ्हि इदं निराकरणं नाम। थम्भं निरंकत्वा निवातवुत्तीतिआदीसु चस्स पयोगो दट्ठब्बो।
Tattha ākaṅkheyya ceti yadi ākaṅkheyya yadi iccheyya. Piyo ca assanti piyacakkhūhi sampassitabbo, sinehuppattiyā padaṭṭhānabhūto bhaveyyanti vuttaṃ hoti. Manāpoti tesaṃ manavaḍḍhanako, tesaṃ vā manena pattabbo, mettacittena pharitabboti vuttaṃ hoti. Garūti tesaṃ garuṭṭhāniyo pāsāṇacchattasadiso. Bhāvanīyoti ‘‘addhā ayamāyasmā jānaṃ jānāti passaṃ passatī’’ti evaṃ sambhāvanīyo. Sīlesvevassa paripūrakārīti catupārisuddhisīlesuyeva paripūrakārī assa, anūnena paripūritākārena samannāgato bhaveyyāti vuttaṃ hoti. Ajjhattaṃ cetosamathamanuyuttoti attano cittasamathe yutto, ettha hi ajjhattanti vā attanoti vā etaṃ ekatthaṃ, byañjanameva nānaṃ. Bhummatthe panetaṃ samathanti upayogavacanaṃ. Anūti iminā upasaggena yoge siddhaṃ. Anirākatajjhānoti bahi anīhaṭajjhāno, avināsitajjhāno vā, nīharaṇavināsatthañhi idaṃ nirākaraṇaṃ nāma. Thambhaṃ niraṃkatvā nivātavuttītiādīsu cassa payogo daṭṭhabbo.
विपस्सनाय समन्नागतोति सत्तविधाय अनुपस्सनाय युत्तो, सत्तविधा अनुपस्सना नाम अनिच्चानुपस्सना दुक्खानुपस्सना अनत्तानुपस्सना निब्बिदानुपस्सना विरागानुपस्सना निरोधानुपस्सना पटिनिस्सग्गानुपस्सनाति। ता विसुद्धिमग्गे वित्थारिता। ब्रूहेता सुञ्ञागारानन्ति वड्ढेता सुञ्ञागारानं, एत्थ च समथविपस्सनावसेन कम्मट्ठानं गहेत्वा रत्तिन्दिवं सुञ्ञागारं पविसित्वा निसीदमानो भिक्खु ‘‘ब्रूहेता सुञ्ञागारान’’न्ति वेदितब्बो। एकभूमकादिपासादे कुरुमानोपि पन नेव सुञ्ञागारानं ब्रूहेताति दट्ठब्बोति।
Vipassanāya samannāgatoti sattavidhāya anupassanāya yutto, sattavidhā anupassanā nāma aniccānupassanā dukkhānupassanā anattānupassanā nibbidānupassanā virāgānupassanā nirodhānupassanā paṭinissaggānupassanāti. Tā visuddhimagge vitthāritā. Brūhetā suññāgārānanti vaḍḍhetā suññāgārānaṃ, ettha ca samathavipassanāvasena kammaṭṭhānaṃ gahetvā rattindivaṃ suññāgāraṃ pavisitvā nisīdamāno bhikkhu ‘‘brūhetā suññāgārāna’’nti veditabbo. Ekabhūmakādipāsāde kurumānopi pana neva suññāgārānaṃ brūhetāti daṭṭhabboti.
एत्तावता च यथा तण्हाविचरितदेसना पठमं तण्हावसेन आरद्धापि तण्हापदट्ठानत्ता मानदिट्ठीनं मानदिट्ठियो ओसरित्वा कमेन पपञ्चत्तयदेसना जाता, एवमयं देसना पठमं अधिसीलसिक्खावसेन आरद्धापि सीलपदट्ठानत्ता समथविपस्सनानं समथविपस्सनायो ओसरित्वा कमेन सिक्खत्तयदेसना जाताति वेदितब्बा।
Ettāvatā ca yathā taṇhāvicaritadesanā paṭhamaṃ taṇhāvasena āraddhāpi taṇhāpadaṭṭhānattā mānadiṭṭhīnaṃ mānadiṭṭhiyo osaritvā kamena papañcattayadesanā jātā, evamayaṃ desanā paṭhamaṃ adhisīlasikkhāvasena āraddhāpi sīlapadaṭṭhānattā samathavipassanānaṃ samathavipassanāyo osaritvā kamena sikkhattayadesanā jātāti veditabbā.
एत्थ हि ‘‘सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी’’ति एत्तावता अधिसीलसिक्खा वुत्ता। ‘‘अज्झत्तं चेतोसमथमनुयुत्तो अनिराकतज्झानो’’ति एत्तावता अधिचित्तसिक्खा, ‘‘विपस्सनाय समन्नागतो’’ति एत्तावता अधिपञ्ञासिक्खा, ‘‘ब्रूहेता सुञ्ञागारान’’न्ति इमिना पन समथवसेन सुञ्ञागारवड्ढने अधिचित्तसिक्खा, विपस्सनावसेन अधिपञ्ञासिक्खाति एवं द्वेपि सिक्खा सङ्गहेत्वा वुत्ता। एत्थ च ‘‘अज्झत्तं चेतोसमथमनुयुत्तो अनिराकतज्झानो’’ति इमेहि पदेहि सीलानुरक्खिका एव चित्तेकग्गता कथिता। ‘‘विपस्सनाया’’ति इमिना पदेन सीलानुरक्खिको सङ्खारपरिग्गहो।
Ettha hi ‘‘sīlesvevassa paripūrakārī’’ti ettāvatā adhisīlasikkhā vuttā. ‘‘Ajjhattaṃ cetosamathamanuyutto anirākatajjhāno’’ti ettāvatā adhicittasikkhā, ‘‘vipassanāya samannāgato’’ti ettāvatā adhipaññāsikkhā, ‘‘brūhetā suññāgārāna’’nti iminā pana samathavasena suññāgāravaḍḍhane adhicittasikkhā, vipassanāvasena adhipaññāsikkhāti evaṃ dvepi sikkhā saṅgahetvā vuttā. Ettha ca ‘‘ajjhattaṃ cetosamathamanuyutto anirākatajjhāno’’ti imehi padehi sīlānurakkhikā eva cittekaggatā kathitā. ‘‘Vipassanāyā’’ti iminā padena sīlānurakkhiko saṅkhārapariggaho.
कथं चित्तेकग्गता सीलमनुरक्खति? यस्स हि चित्तेकग्गता नत्थि, सो ब्याधिम्हि उप्पन्ने विहञ्ञति, सो ब्याधिविहतो विक्खित्तचित्तो सीलं विनासेत्वापि ब्याधिवूपसमं कत्ता होति। यस्स पन चित्तेकग्गता अत्थि, सो तं ब्याधिदुक्खं विक्खम्भेत्वा समापत्तिं समापज्जति, समापन्नक्खणे दुक्खं दूरापकतं होति, बलवतरसुखमुप्पज्जति। एवं चित्तेकग्गता सीलं अनुरक्खति।
Kathaṃ cittekaggatā sīlamanurakkhati? Yassa hi cittekaggatā natthi, so byādhimhi uppanne vihaññati, so byādhivihato vikkhittacitto sīlaṃ vināsetvāpi byādhivūpasamaṃ kattā hoti. Yassa pana cittekaggatā atthi, so taṃ byādhidukkhaṃ vikkhambhetvā samāpattiṃ samāpajjati, samāpannakkhaṇe dukkhaṃ dūrāpakataṃ hoti, balavatarasukhamuppajjati. Evaṃ cittekaggatā sīlaṃ anurakkhati.
कथं सङ्खारपरिग्गहो सीलमनुरक्खति? यस्स हि सङ्खारपरिग्गहो नत्थि, तस्स ‘‘मम रूपं मम विञ्ञाण’’न्ति अत्तभावे बलवममत्तं होति, सो तथारूपेसु दुब्भिक्खब्याधिभयादीसु सम्पत्तेसु सीलं विनासेत्वापि अत्तभावं पोसेता होति। यस्स पन सङ्खारपरिग्गहो अत्थि, तस्स अत्तभावे बलवममत्तं वा सिनेहो वा न होति, सो तथारूपेसु दुब्भिक्खब्याधिभयादीसु सम्पत्तेसु सचेपिस्स अन्तानि बहि निक्खमन्ति, सचेपि उस्सुस्सति विसुस्सति, खण्डाखण्डिको वा होति सतधापि सहस्सधापि, नेव सीलं विनासेत्वा अत्तभावं पोसेता होति। एवं सङ्खारपरिग्गहो सीलमनुरक्खति। ‘‘ब्रूहेता सुञ्ञागारान’’न्ति इमिना पन तस्सेव उभयस्स ब्रूहना वड्ढना सातच्चकिरिया दस्सिता।
Kathaṃ saṅkhārapariggaho sīlamanurakkhati? Yassa hi saṅkhārapariggaho natthi, tassa ‘‘mama rūpaṃ mama viññāṇa’’nti attabhāve balavamamattaṃ hoti, so tathārūpesu dubbhikkhabyādhibhayādīsu sampattesu sīlaṃ vināsetvāpi attabhāvaṃ posetā hoti. Yassa pana saṅkhārapariggaho atthi, tassa attabhāve balavamamattaṃ vā sineho vā na hoti, so tathārūpesu dubbhikkhabyādhibhayādīsu sampattesu sacepissa antāni bahi nikkhamanti, sacepi ussussati visussati, khaṇḍākhaṇḍiko vā hoti satadhāpi sahassadhāpi, neva sīlaṃ vināsetvā attabhāvaṃ posetā hoti. Evaṃ saṅkhārapariggaho sīlamanurakkhati. ‘‘Brūhetā suññāgārāna’’nti iminā pana tasseva ubhayassa brūhanā vaḍḍhanā sātaccakiriyā dassitā.
एवं भगवा यस्मा ‘‘सब्रह्मचारीनं पियो चस्सं मनापो च गरु च भावनीयो चा’’ति इमे चत्तारो धम्मे आकङ्खन्तेन नत्थञ्ञं किञ्चि कातब्बं, अञ्ञदत्थु सीलादिगुणसमन्नागतेन भवितब्बं, इदिसो हि सब्रह्मचारीनं पियो होति मनापो गरु भावनीयो। वुत्तम्पि हेतं –
Evaṃ bhagavā yasmā ‘‘sabrahmacārīnaṃ piyo cassaṃ manāpo ca garu ca bhāvanīyo cā’’ti ime cattāro dhamme ākaṅkhantena natthaññaṃ kiñci kātabbaṃ, aññadatthu sīlādiguṇasamannāgatena bhavitabbaṃ, idiso hi sabrahmacārīnaṃ piyo hoti manāpo garu bhāvanīyo. Vuttampi hetaṃ –
‘‘सीलदस्सनसम्पन्नं , धम्मट्ठं सच्चवादिनं।
‘‘Sīladassanasampannaṃ , dhammaṭṭhaṃ saccavādinaṃ;
अत्तनो कम्म कुब्बानं, तं जनो कुरुते पिय’’न्ति॥ (ध॰ प॰ २१७)।
Attano kamma kubbānaṃ, taṃ jano kurute piya’’nti. (dha. pa. 217);
तस्मा ‘‘आकङ्खेय्य चे, भिक्खवे, भिक्खु सब्रह्मचारीनं पियो चस्सं मनापो च गरु च भावनीयो चाति सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी…पे॰… सुञ्ञागारान’’न्ति वत्वा इदानि यस्मा पच्चयलाभादिं पत्थयन्तेनापि इदमेव करणीयं, न अञ्ञं किञ्चि, तस्मा ‘‘आकङ्खेय्य चे, भिक्खवे, भिक्खु लाभी अस्स’’न्तिआदिमाह। न चेत्थ भगवा लाभनिमित्तं सीलादिपरिपूरणं कथेतीति वेदितब्बो। भगवा हि घासेसनं छिन्नकथो न वाचं पयुत्तं भणेति, एवं सावके ओवदति, सो कथं लाभनिमित्तं सीलादिपरिपूरणं कथेस्सति, पुग्गलज्झासयवसेन पनेतं वुत्तं। येसञ्हि एवं अज्झासयो भवेय्य ‘‘सचे मयं चतूहि पच्चयेहि न किलमेय्याम, सीलादिं पूरेतुं सक्कुणेय्यामा’’ति, तेसं अज्झासयवसेन भगवा एवमाह। अपिच रसानिसंसो एस सीलस्स, यदिदं चत्तारो पच्चया नाम। तथा हि पण्डितमनुस्सा कोट्ठादीसु ठपितं नीहरित्वा पुत्तादीनम्पि अदत्वा अत्तनापि अपरिभुञ्जित्वा सीलवन्तानं देन्तीति सीलस्स सरसानिसंसदस्सनत्थं पेतं वुत्तं।
Tasmā ‘‘ākaṅkheyya ce, bhikkhave, bhikkhu sabrahmacārīnaṃ piyo cassaṃ manāpo ca garu ca bhāvanīyo cāti sīlesvevassa paripūrakārī…pe… suññāgārāna’’nti vatvā idāni yasmā paccayalābhādiṃ patthayantenāpi idameva karaṇīyaṃ, na aññaṃ kiñci, tasmā ‘‘ākaṅkheyya ce, bhikkhave, bhikkhu lābhī assa’’ntiādimāha. Na cettha bhagavā lābhanimittaṃ sīlādiparipūraṇaṃ kathetīti veditabbo. Bhagavā hi ghāsesanaṃ chinnakatho na vācaṃ payuttaṃ bhaṇeti, evaṃ sāvake ovadati, so kathaṃ lābhanimittaṃ sīlādiparipūraṇaṃ kathessati, puggalajjhāsayavasena panetaṃ vuttaṃ. Yesañhi evaṃ ajjhāsayo bhaveyya ‘‘sace mayaṃ catūhi paccayehi na kilameyyāma, sīlādiṃ pūretuṃ sakkuṇeyyāmā’’ti, tesaṃ ajjhāsayavasena bhagavā evamāha. Apica rasānisaṃso esa sīlassa, yadidaṃ cattāro paccayā nāma. Tathā hi paṇḍitamanussā koṭṭhādīsu ṭhapitaṃ nīharitvā puttādīnampi adatvā attanāpi aparibhuñjitvā sīlavantānaṃ dentīti sīlassa sarasānisaṃsadassanatthaṃ petaṃ vuttaṃ.
ततियवारे येसाहन्ति येसं अहं। तेसं ते काराति तेसं देवानं वा मनुस्सानं वा ते मयि कता पच्चयदानकारा। देवापि हि सीलादिगुणयुत्तानं पच्चये देन्ति, न केवलं मनुस्सायेव, सक्को विय आयस्मतो महाकस्सपस्स। महप्फला महानिसंसाति उभयमेतं अत्थतो एकं, ब्यञ्जनमेव नानं। महन्तं वा लोकियसुखं फलन्तीति महप्फला । महतो लोकुत्तरसुखस्स च पच्चया होन्तीति महानिसंसा। सीलादिगुणयुत्तस्स हि कटच्छुभिक्खापि पञ्चरतनमत्ताय भूमिया पण्णसालापि कत्वा दिन्ना अनेकानि कप्पसहस्सानि दुग्गतिविनिपाततो रक्खति, परियोसाने च अमताय परिनिब्बानधातुयापच्चयो होति। ‘‘खीरोदनं अहमदासि’’न्तिआदीनि (वि॰ व॰ ४१३) चेत्थ वत्थूनि, सकलमेव वा पेतवत्थु विमानवत्थु च साधकं। तस्मा पच्चयदायकेहि अत्तनि कतानं कारानं महप्फलतं इच्छन्तेनापि सीलादिगुणयुत्तेनेव भवितब्बन्ति दस्सेति।
Tatiyavāre yesāhanti yesaṃ ahaṃ. Tesaṃ te kārāti tesaṃ devānaṃ vā manussānaṃ vā te mayi katā paccayadānakārā. Devāpi hi sīlādiguṇayuttānaṃ paccaye denti, na kevalaṃ manussāyeva, sakko viya āyasmato mahākassapassa. Mahapphalā mahānisaṃsāti ubhayametaṃ atthato ekaṃ, byañjanameva nānaṃ. Mahantaṃ vā lokiyasukhaṃ phalantīti mahapphalā. Mahato lokuttarasukhassa ca paccayā hontīti mahānisaṃsā. Sīlādiguṇayuttassa hi kaṭacchubhikkhāpi pañcaratanamattāya bhūmiyā paṇṇasālāpi katvā dinnā anekāni kappasahassāni duggativinipātato rakkhati, pariyosāne ca amatāya parinibbānadhātuyāpaccayo hoti. ‘‘Khīrodanaṃ ahamadāsi’’ntiādīni (vi. va. 413) cettha vatthūni, sakalameva vā petavatthu vimānavatthu ca sādhakaṃ. Tasmā paccayadāyakehi attani katānaṃ kārānaṃ mahapphalataṃ icchantenāpi sīlādiguṇayutteneva bhavitabbanti dasseti.
चतुत्थवारे ञातीति सस्सुससुरपक्खिका। सालोहिताति एकलोहितसम्बद्धा पीतिपितामहादयो । पेताति पेच्चभावं गता। कालङ्कताति मता। तेसं तन्ति तेसं तं मयि पसन्नचित्ततं वा पसन्नेन चित्तेन अनुस्सरणं वा। यस्स हि भिक्खुनो कालङ्कतो पिता वा माता वा ‘‘अम्हाकं ञातको थेरो सीलवा कल्याणधम्मो’’ति पसन्नचित्तो हुत्वा तं भिक्खुं अनुस्सरति, तस्स सो चित्तप्पसादोपि तं अनुस्सरणमत्तम्पि महप्फलं महानिसंसमेव होति, अनेकानि कप्पसतसहस्सानि दुग्गतितो वारेतुं अन्ते च अमतं पापेतुं समत्थमेव होति। वुत्तञ्हेतं भगवता ‘‘ये ते, भिक्खवे, भिक्खू सीलसम्पन्ना समाधिसम्पन्ना पञ्ञा, विमुत्ति, विमुत्तिञाणदस्सनसम्पन्ना, दस्सनंपाहं, भिक्खवे, तेसं भिक्खूनं बहुकारं वदामि। सवनं, अनुस्सतिं, अनुपब्बज्जं, उपसङ्कमनं, पयिरुपासनंपाहं, भिक्खवे, तेसं भिक्खूनं बहुकारं वदामी’’ति (इतिवु॰ १०४)। तस्मा ञातिसालोहितानं अत्तनि चित्तप्पसादस्स अनुस्सतिया च महप्फलतं इच्छन्तेनापि सीलादिगुणयुत्तेनेव, भवितब्बन्ति दस्सेति।
Catutthavāre ñātīti sassusasurapakkhikā. Sālohitāti ekalohitasambaddhā pītipitāmahādayo . Petāti peccabhāvaṃ gatā. Kālaṅkatāti matā. Tesaṃ tanti tesaṃ taṃ mayi pasannacittataṃ vā pasannena cittena anussaraṇaṃ vā. Yassa hi bhikkhuno kālaṅkato pitā vā mātā vā ‘‘amhākaṃ ñātako thero sīlavā kalyāṇadhammo’’ti pasannacitto hutvā taṃ bhikkhuṃ anussarati, tassa so cittappasādopi taṃ anussaraṇamattampi mahapphalaṃ mahānisaṃsameva hoti, anekāni kappasatasahassāni duggatito vāretuṃ ante ca amataṃ pāpetuṃ samatthameva hoti. Vuttañhetaṃ bhagavatā ‘‘ye te, bhikkhave, bhikkhū sīlasampannā samādhisampannā paññā, vimutti, vimuttiñāṇadassanasampannā, dassanaṃpāhaṃ, bhikkhave, tesaṃ bhikkhūnaṃ bahukāraṃ vadāmi. Savanaṃ, anussatiṃ, anupabbajjaṃ, upasaṅkamanaṃ, payirupāsanaṃpāhaṃ, bhikkhave, tesaṃ bhikkhūnaṃ bahukāraṃ vadāmī’’ti (itivu. 104). Tasmā ñātisālohitānaṃ attani cittappasādassa anussatiyā ca mahapphalataṃ icchantenāpi sīlādiguṇayutteneva, bhavitabbanti dasseti.
६६. पञ्चमवारे अरतिरतिसहो अस्सन्ति अरतिया रतिया च सहो अभिभविता अज्झोत्थरिता भवेय्यं। एत्थ च अरतीति अधिकुसलेसु धम्मेसु पन्तसेनासनेसु च उक्कण्ठा। रतीति पञ्चकामगुणरति। न च मं अरति सहेय्याति मञ्च अरति न अभिभवेय्य न मद्देय्य न अज्झोत्थरेय्य। उप्पन्नन्ति जातं निब्बत्तं। सीलादिगुणयुत्तो हि अरतिञ्च रतिञ्च सहति अज्झोत्थरति मद्दित्वा तिट्ठति। तस्मा ईदिसं अत्तानं इच्छन्तेनापि सीलादिगुणयुत्तेनेव भवितब्बन्ति दस्सेति।
66. Pañcamavāre aratiratisaho assanti aratiyā ratiyā ca saho abhibhavitā ajjhottharitā bhaveyyaṃ. Ettha ca aratīti adhikusalesu dhammesu pantasenāsanesu ca ukkaṇṭhā. Ratīti pañcakāmaguṇarati. Na ca maṃ arati saheyyāti mañca arati na abhibhaveyya na maddeyya na ajjhotthareyya. Uppannanti jātaṃ nibbattaṃ. Sīlādiguṇayutto hi aratiñca ratiñca sahati ajjhottharati madditvā tiṭṭhati. Tasmā īdisaṃ attānaṃ icchantenāpi sīlādiguṇayutteneva bhavitabbanti dasseti.
छट्ठवारे भयं चित्तुत्रासोपि आरम्मणम्पि। भेरवं आरम्मणमेव। सेसं पञ्चमवारे वुत्तनयमेव। सीलादिगुणयुत्तो हि भयभेरवं सहति अज्झोत्थरति मद्दित्वा तिट्ठति अरियकोटियवासीमहादत्तत्थेरो विय।
Chaṭṭhavāre bhayaṃ cittutrāsopi ārammaṇampi. Bheravaṃ ārammaṇameva. Sesaṃ pañcamavāre vuttanayameva. Sīlādiguṇayutto hi bhayabheravaṃ sahati ajjhottharati madditvā tiṭṭhati ariyakoṭiyavāsīmahādattatthero viya.
थेरो किर मग्गं पटिपन्नो अञ्ञतरं पासादिकं अरञ्ञं दिस्वा ‘‘इधेवज्ज समणधम्मं कत्वा गमिस्सामी’’ति मग्गा ओक्कम्म अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले सङ्घाटिं पञ्ञपेत्वा पल्लङ्कं आभुजित्वा निसीदि। रुक्खदेवताय दारका थेरस्स सीलतेजेन सकभावेन सण्ठातुं असक्कोन्ता विस्सरमकंसु। देवतापि रुक्खं चालेसि। थेरो अचलोव निसीदि। सा देवता धूमायि, पज्जलि, नेव सक्खि थेरं चालेतुं, ततो उपासकवण्णेनागन्त्वा वन्दित्वा अट्ठासि। ‘‘को एसो’’ति वुत्ता ‘‘अहं, भन्ते, एतस्मिं रुक्खे अधिवत्था देवता’’ति अवोच। त्वं एते विकारे अकासीति। आम भन्तेति। कस्माति च वुत्ता आह – ‘‘तुम्हाकं, भन्ते , सीलतेजेन दारका सकभावेन सण्ठातुं असक्कोन्ता विस्सरमकंसु, साहं तुम्हे पलापेतुं एवमकासि’’न्ति। थेरो आह – ‘‘अथ कस्मा इध, भन्ते, मा वसथ, मय्हं अफासूति पटिकच्चेव नावचासि। इदानि पन मा किञ्चि अवच, अरियकोटियमहादत्तो अमनुस्सभयेन गतोति वचनतो लज्जामि, तेनाहं इधेव वसिस्सं, त्वं पन अज्जेकदिवसं यत्थ कत्थचि वसाही’’ति। एवं सीलादिगुणयुत्तो भयभेरवसहो होति। तस्मा ईदिसमत्तानं इच्छन्तेनापि सीलादिगुणयुत्तेनेव भवितब्बन्ति दस्सेति।
Thero kira maggaṃ paṭipanno aññataraṃ pāsādikaṃ araññaṃ disvā ‘‘idhevajja samaṇadhammaṃ katvā gamissāmī’’ti maggā okkamma aññatarasmiṃ rukkhamūle saṅghāṭiṃ paññapetvā pallaṅkaṃ ābhujitvā nisīdi. Rukkhadevatāya dārakā therassa sīlatejena sakabhāvena saṇṭhātuṃ asakkontā vissaramakaṃsu. Devatāpi rukkhaṃ cālesi. Thero acalova nisīdi. Sā devatā dhūmāyi, pajjali, neva sakkhi theraṃ cāletuṃ, tato upāsakavaṇṇenāgantvā vanditvā aṭṭhāsi. ‘‘Ko eso’’ti vuttā ‘‘ahaṃ, bhante, etasmiṃ rukkhe adhivatthā devatā’’ti avoca. Tvaṃ ete vikāre akāsīti. Āma bhanteti. Kasmāti ca vuttā āha – ‘‘tumhākaṃ, bhante , sīlatejena dārakā sakabhāvena saṇṭhātuṃ asakkontā vissaramakaṃsu, sāhaṃ tumhe palāpetuṃ evamakāsi’’nti. Thero āha – ‘‘atha kasmā idha, bhante, mā vasatha, mayhaṃ aphāsūti paṭikacceva nāvacāsi. Idāni pana mā kiñci avaca, ariyakoṭiyamahādatto amanussabhayena gatoti vacanato lajjāmi, tenāhaṃ idheva vasissaṃ, tvaṃ pana ajjekadivasaṃ yattha katthaci vasāhī’’ti. Evaṃ sīlādiguṇayutto bhayabheravasaho hoti. Tasmā īdisamattānaṃ icchantenāpi sīlādiguṇayutteneva bhavitabbanti dasseti.
सत्तमवारे आभिचेतसिकानन्ति अभिचेतोति अभिक्कन्तं विसुद्धचित्तं वुच्चति, अधिचित्तं वा, अभिचेतसि जातानि आभिचेतसिकानि, अभिचेतो सन्निस्सितानीति वा आभिचेतसिकानि। दिट्ठधम्मसुखविहारानन्ति दिट्ठधम्मे सुखविहारानं। दिट्ठधम्मोति पच्चक्खो अत्तभावो वुच्चति, तत्थ सुखविहारभूतानन्ति अत्थो, रूपावचरज्झानानमेतं अधिवचनं। तानि हि अप्पेत्वा निसिन्ना झायिनो इमस्मिंयेव अत्तभावे असंकिलिट्ठं नेक्खम्मसुखं विन्दन्ति, तस्मा ‘‘दिट्ठधम्मसुखविहारानी’’ति वुच्चन्ति। निकामलाभीति निकामेन लाभी अत्तनो इच्छावसेन लाभी, इच्छितिच्छितक्खणे समापज्जितुं समत्थोति वुत्तं होति। अकिच्छलाभीति सुखेनेव पच्चनीकधम्मे विक्खम्भेत्वा समापज्जितुं समत्थोति वुत्तं होति। अकसिरलाभीति अकसिरानं विपुलानं लाभी, यथापरिच्छेदेयेव वुट्ठातुं समत्थोति वुत्तं होति। एकच्चो हि लाभीयेव होति, न पन सक्कोति इच्छितिच्छितक्खणे समापज्जितुं। एकच्चो सक्कोति तथा समापज्जितुं, पारिबन्धिके पन किच्छेन विक्खम्भेति। एकच्चो तथा समापज्जति, पारिबन्धिके च अकिच्छेनेव विक्खम्भेति, न सक्कोति नाळिकायन्तं विय यथापरिच्छेदेयेव च वुट्ठातुं। यो पन इमं तिविधम्पि सम्पदं इच्छति, सोपि सीलेस्वेवस्स परिपूरकारीति।
Sattamavāre ābhicetasikānanti abhicetoti abhikkantaṃ visuddhacittaṃ vuccati, adhicittaṃ vā, abhicetasi jātāni ābhicetasikāni, abhiceto sannissitānīti vā ābhicetasikāni. Diṭṭhadhammasukhavihārānanti diṭṭhadhamme sukhavihārānaṃ. Diṭṭhadhammoti paccakkho attabhāvo vuccati, tattha sukhavihārabhūtānanti attho, rūpāvacarajjhānānametaṃ adhivacanaṃ. Tāni hi appetvā nisinnā jhāyino imasmiṃyeva attabhāve asaṃkiliṭṭhaṃ nekkhammasukhaṃ vindanti, tasmā ‘‘diṭṭhadhammasukhavihārānī’’ti vuccanti. Nikāmalābhīti nikāmena lābhī attano icchāvasena lābhī, icchiticchitakkhaṇe samāpajjituṃ samatthoti vuttaṃ hoti. Akicchalābhīti sukheneva paccanīkadhamme vikkhambhetvā samāpajjituṃ samatthoti vuttaṃ hoti. Akasiralābhīti akasirānaṃ vipulānaṃ lābhī, yathāparicchedeyeva vuṭṭhātuṃ samatthoti vuttaṃ hoti. Ekacco hi lābhīyeva hoti, na pana sakkoti icchiticchitakkhaṇe samāpajjituṃ. Ekacco sakkoti tathā samāpajjituṃ, pāribandhike pana kicchena vikkhambheti. Ekacco tathā samāpajjati, pāribandhike ca akiccheneva vikkhambheti, na sakkoti nāḷikāyantaṃ viya yathāparicchedeyeva ca vuṭṭhātuṃ. Yo pana imaṃ tividhampi sampadaṃ icchati, sopi sīlesvevassa paripūrakārīti.
एवं अभिञ्ञापादके झाने वुत्ते किञ्चापि अभिञ्ञानं वारो आगतो, अथ खो नं भगवा अग्गहेत्वाव यस्मा न केवलं अभिञ्ञापादकज्झानानि च अभिञ्ञायोयेव च सीलानं आनिसंसो, अपिच खो चत्तारि आरुप्पझानानिपि तयो च हेट्ठिमा अरियमग्गा, तस्मा तं सब्बं परियादियित्वा दस्सेतुं आकङ्खेय्य चे…पे॰… ये ते सन्ताति एवमादिमाह।
Evaṃ abhiññāpādake jhāne vutte kiñcāpi abhiññānaṃ vāro āgato, atha kho naṃ bhagavā aggahetvāva yasmā na kevalaṃ abhiññāpādakajjhānāni ca abhiññāyoyeva ca sīlānaṃ ānisaṃso, apica kho cattāri āruppajhānānipi tayo ca heṭṭhimā ariyamaggā, tasmā taṃ sabbaṃ pariyādiyitvā dassetuṃ ākaṅkheyya ce…pe… ye te santāti evamādimāha.
तत्थ सन्ताति अङ्गसन्तताय चेव आरम्मणसन्तताय च। विमोक्खाति पच्चनीकधम्मेहि विमुत्तत्ता आरम्मणे च अधिमुत्तत्ता। अतिक्कम्म रूपेति रूपावचरज्झाने अतिक्कमित्वा, ये ते विमोक्खा अतिक्कम्म रूपे सन्ताति पदसम्बन्धो, इतरथा हि अतिक्कम्म रूपे किं करोतीति न पञ्ञायेय्युं। आरुप्पाति आरम्मणतो च विपाकतो च रूपविरहिता। कायेन फुसित्वाति नामकायेन फुसित्वा पापुणित्वा, अधिगन्त्वाति वुत्तं होति। सेसं वुत्तानमेव। इदं वुत्तं होति ‘‘योपि भिक्खु इमे विमोक्खे फुसित्वा विहरितुकामो, सोपि सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी’’ति।
Tattha santāti aṅgasantatāya ceva ārammaṇasantatāya ca. Vimokkhāti paccanīkadhammehi vimuttattā ārammaṇe ca adhimuttattā. Atikkamma rūpeti rūpāvacarajjhāne atikkamitvā, ye te vimokkhā atikkamma rūpe santāti padasambandho, itarathā hi atikkamma rūpe kiṃ karotīti na paññāyeyyuṃ. Āruppāti ārammaṇato ca vipākato ca rūpavirahitā. Kāyena phusitvāti nāmakāyena phusitvā pāpuṇitvā, adhigantvāti vuttaṃ hoti. Sesaṃ vuttānameva. Idaṃ vuttaṃ hoti ‘‘yopi bhikkhu ime vimokkhe phusitvā viharitukāmo, sopi sīlesvevassa paripūrakārī’’ti.
६७. नवमवारे तिण्णं संयोजनानन्ति सक्कायदिट्ठिविचिकिच्छासीलब्बतपरामाससङ्खातानं तिण्णं बन्धनानं। तानि हि संयोजेन्ति खन्धगतिभवादीहि खन्धगतिभवादयो, कम्मं वा फलेन, तस्मा संयोजनानीति वुच्चन्ति, बन्धनानीति अत्थो। परिक्खयाति परिक्खयेन। सोतापन्नोति सोतं आपन्नो। सोतोति च मग्गस्सेतं अधिवचनं। सोतापन्नोति तंसमङ्गिपुग्गलस्स। यथाह ‘‘सोतो सोतोति हिदं, सारिपुत्त, वुच्चति। कतमो नु खो, सारिपुत्त, सोतोति? अयमेव हि, भन्ते, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो। सेय्यथिदं, सम्मादिट्ठि…पे॰… सम्मासमाधीति। सोतापन्नो सोतापन्नोति हिदं, सारिपुत्त, वुच्चति। कतमो नु खो, सारिपुत्त, सोतापन्नोति? यो हि, भन्ते, इमिना अट्ठङ्गिकेन मग्गेन समन्नागतो, अयं वुच्चति सोतापन्नो, योयं आयस्मा एवंनामो एवंगोत्तो’’ति। इध पन मग्गेन फलस्स नामं दिन्नं, तस्मा फलट्ठो ‘‘सोतापन्नो’’ति वेदितब्बो। अविनिपातधम्मोति विनिपातेतीति विनिपातो, नास्स विनिपातो धम्मोति अविनिपातधम्मो, न अत्तानं अपाये विनिपातसभावोति वुत्तं होति। कस्मा? ये धम्मा अपायगमनिया, तेसं पहीनत्ता। सम्बोधि परं अयनं गति अस्साति सम्बोधिपरायणो, उपरिमग्गत्तयं अवस्सं सम्पापकोति अत्थो। कस्मा? पटिलद्धपठममग्गत्ता। सीलेस्वेवाति ईदिसो होतुकामोपि सीलेस्वेवस्स परिपूरणारीति।
67. Navamavāre tiṇṇaṃ saṃyojanānanti sakkāyadiṭṭhivicikicchāsīlabbataparāmāsasaṅkhātānaṃ tiṇṇaṃ bandhanānaṃ. Tāni hi saṃyojenti khandhagatibhavādīhi khandhagatibhavādayo, kammaṃ vā phalena, tasmā saṃyojanānīti vuccanti, bandhanānīti attho. Parikkhayāti parikkhayena. Sotāpannoti sotaṃ āpanno. Sototi ca maggassetaṃ adhivacanaṃ. Sotāpannoti taṃsamaṅgipuggalassa. Yathāha ‘‘soto sototi hidaṃ, sāriputta, vuccati. Katamo nu kho, sāriputta, sototi? Ayameva hi, bhante, ariyo aṭṭhaṅgiko maggo. Seyyathidaṃ, sammādiṭṭhi…pe… sammāsamādhīti. Sotāpanno sotāpannoti hidaṃ, sāriputta, vuccati. Katamo nu kho, sāriputta, sotāpannoti? Yo hi, bhante, iminā aṭṭhaṅgikena maggena samannāgato, ayaṃ vuccati sotāpanno, yoyaṃ āyasmā evaṃnāmo evaṃgotto’’ti. Idha pana maggena phalassa nāmaṃ dinnaṃ, tasmā phalaṭṭho ‘‘sotāpanno’’ti veditabbo. Avinipātadhammoti vinipātetīti vinipāto, nāssa vinipāto dhammoti avinipātadhammo, na attānaṃ apāye vinipātasabhāvoti vuttaṃ hoti. Kasmā? Ye dhammā apāyagamaniyā, tesaṃ pahīnattā. Sambodhi paraṃ ayanaṃ gati assāti sambodhiparāyaṇo, uparimaggattayaṃ avassaṃ sampāpakoti attho. Kasmā? Paṭiladdhapaṭhamamaggattā. Sīlesvevāti īdiso hotukāmopi sīlesvevassa paripūraṇārīti.
दसमवारे पठममग्गेन परिक्खीणानिपि तीणि संयोजनानि सकदागामिमग्गस्स वण्णभणनत्थं वुत्तानि। रागदोसमोहानं तनुत्ताति एतेसं तनुभावेन, तनुत्तकरणेनाति वुत्तं होति। तत्थ द्वीहि कारणेहि तनुत्तं वेदितब्बं अधिच्चुप्पत्तिया च परियुट्ठानमन्दताय च। सकदागामिस्स हि वट्टानुसारिमहाजनस्सेव किलेसा अभिण्हं न उप्पज्जन्ति, कदाचि करहचि उप्पज्जन्ति विरळाकारा हुत्वा, विरळवापिते खेत्ते अङ्कुरा विय। उप्पज्जमानापि च वट्टानुसारिमहाजनस्सेव मद्दन्ता फरन्ता छादेन्ता अन्धकारं करोन्ता न उप्पज्जन्ति, मन्दमन्दा उप्पज्जन्ति तनुकाकारा हुत्वा, अब्भपटलमिव मक्खिकापत्तमिव च।
Dasamavāre paṭhamamaggena parikkhīṇānipi tīṇi saṃyojanāni sakadāgāmimaggassa vaṇṇabhaṇanatthaṃ vuttāni. Rāgadosamohānaṃ tanuttāti etesaṃ tanubhāvena, tanuttakaraṇenāti vuttaṃ hoti. Tattha dvīhi kāraṇehi tanuttaṃ veditabbaṃ adhiccuppattiyā ca pariyuṭṭhānamandatāya ca. Sakadāgāmissa hi vaṭṭānusārimahājanasseva kilesā abhiṇhaṃ na uppajjanti, kadāci karahaci uppajjanti viraḷākārā hutvā, viraḷavāpite khette aṅkurā viya. Uppajjamānāpi ca vaṭṭānusārimahājanasseva maddantā pharantā chādentā andhakāraṃ karontā na uppajjanti, mandamandā uppajjanti tanukākārā hutvā, abbhapaṭalamiva makkhikāpattamiva ca.
तत्थ केचि थेरा भणन्ति ‘‘सकदागामिस्स किलेसा किञ्चापि चिरेन उप्पज्जन्ति, बहलाव उप्पज्जन्ति, तथा हिस्स पुत्ता च धीतरो च दिस्सन्ती’’ति, एतं पन अप्पमाणं। पुत्तधीतरो हि अङ्गपच्चङ्गपरामसनमत्तेनपि होन्तीति। द्वीहियेव कारणेहिस्स किलेसानं तनुत्तं वेदितब्बं अधिच्चुप्पत्तिया च परियुट्ठानमन्दताय चाति।
Tattha keci therā bhaṇanti ‘‘sakadāgāmissa kilesā kiñcāpi cirena uppajjanti, bahalāva uppajjanti, tathā hissa puttā ca dhītaro ca dissantī’’ti, etaṃ pana appamāṇaṃ. Puttadhītaro hi aṅgapaccaṅgaparāmasanamattenapi hontīti. Dvīhiyeva kāraṇehissa kilesānaṃ tanuttaṃ veditabbaṃ adhiccuppattiyā ca pariyuṭṭhānamandatāya cāti.
सकदागामीति सकिं आगमनधम्मो। सकिदेव इमं लोकं आगन्त्वाति एकवारंयेव इमं मनुस्सलोकं पटिसन्धिवसेन आगन्त्वा। योपि हि इध सकदागामिमग्गं भावेत्वा इधेव परिनिब्बाति, सोपि इध न गहितो। योपि इध मग्गं भावेत्वा देवेसु उपपज्जित्वा तत्थेव परिनिब्बाति। योपि देवलोके मग्गं भावेत्वा तत्थेव परिनिब्बाति। योपि देवलोके मग्गं भावेत्वा इधेव मनुस्सलोके निब्बत्तित्वा परिनिब्बाति। यो पन इध मग्गं भावेत्वा देवलोके निब्बत्तो, तत्थ यावतायुकं ठत्वा पुन इधेव उपपज्जित्वा परिनिब्बाति, अयमिध गहितोति वेदितब्बो। दुक्खस्सन्तं करेय्यन्ति वट्टदुक्खस्स परिच्छेदं करेय्यं। सीलेस्वेवाति ईदिसो होतुकामोपि सीलेस्वेवस्स परिपूरकारीति।
Sakadāgāmīti sakiṃ āgamanadhammo. Sakideva imaṃ lokaṃ āgantvāti ekavāraṃyeva imaṃ manussalokaṃ paṭisandhivasena āgantvā. Yopi hi idha sakadāgāmimaggaṃ bhāvetvā idheva parinibbāti, sopi idha na gahito. Yopi idha maggaṃ bhāvetvā devesu upapajjitvā tattheva parinibbāti. Yopi devaloke maggaṃ bhāvetvā tattheva parinibbāti. Yopi devaloke maggaṃ bhāvetvā idheva manussaloke nibbattitvā parinibbāti. Yo pana idha maggaṃ bhāvetvā devaloke nibbatto, tattha yāvatāyukaṃ ṭhatvā puna idheva upapajjitvā parinibbāti, ayamidha gahitoti veditabbo. Dukkhassantaṃ kareyyanti vaṭṭadukkhassa paricchedaṃ kareyyaṃ. Sīlesvevāti īdiso hotukāmopi sīlesvevassa paripūrakārīti.
एकादसमवारे पञ्चन्नन्ति गणनपरिच्छेदो। ओरम्भागियानन्ति ओरं वुच्चति हेट्ठा, हेट्ठाभागियानन्ति अत्थो, कामावचरलोके उप्पत्तिपच्चयानन्ति अधिप्पायो। संयोजनानन्ति बन्धनानं, तानि कामरागब्यापादसंयोजनेहि सद्धिं पुब्बे वुत्तसंयोजनानेव वेदितब्बानि। यस्स हि एतानि अप्पहीनानि, सो किञ्चापि भवग्गे उप्पन्नो होति, अथ खो आयुपरिक्खया कामावचरे निब्बत्ततियेव, गिलितबलिसमच्छूपमो स्वायं पुग्गलो दीघसुत्तकेन पादे बद्धविहङ्गूपमो चाति वेदितब्बो। पुब्बे वुत्तानम्पि चेत्थ वचनं वण्णभणनत्थमेवाति वेदितब्बं। ओपपातिकोति सेसयोनिपटिक्खेपवचनमेतं। तत्थपरिनिब्बायीति तत्थेव ब्रह्मलोके परिनिब्बायी। अनावत्तिधम्मो तस्मा लोकाति ततो ब्रह्मलोका पटिसन्धिवसेन पुन अनावत्तिसभावो। सीलेस्वेवाति ईदिसो होतुकामोपि सीलेस्वेवस्स परिपूरकारीति।
Ekādasamavāre pañcannanti gaṇanaparicchedo. Orambhāgiyānanti oraṃ vuccati heṭṭhā, heṭṭhābhāgiyānanti attho, kāmāvacaraloke uppattipaccayānanti adhippāyo. Saṃyojanānanti bandhanānaṃ, tāni kāmarāgabyāpādasaṃyojanehi saddhiṃ pubbe vuttasaṃyojanāneva veditabbāni. Yassa hi etāni appahīnāni, so kiñcāpi bhavagge uppanno hoti, atha kho āyuparikkhayā kāmāvacare nibbattatiyeva, gilitabalisamacchūpamo svāyaṃ puggalo dīghasuttakena pāde baddhavihaṅgūpamo cāti veditabbo. Pubbe vuttānampi cettha vacanaṃ vaṇṇabhaṇanatthamevāti veditabbaṃ. Opapātikoti sesayonipaṭikkhepavacanametaṃ. Tatthaparinibbāyīti tattheva brahmaloke parinibbāyī. Anāvattidhammo tasmā lokāti tato brahmalokā paṭisandhivasena puna anāvattisabhāvo. Sīlesvevāti īdiso hotukāmopi sīlesvevassa paripūrakārīti.
६८. एवं अनागामिमग्गे वुत्ते किञ्चापि चतुत्थमग्गस्स वारो आगतो, अथ खो नं भगवा अग्गहेत्वाव यस्मा न केवला आसवक्खयाभिञ्ञा एव सीलानं आनिसंसो, अपिच खो लोकियपञ्चाभिञ्ञायोपि, तस्मा तापि दस्सेतुं, यस्मा च आसवक्खये कथिते देसना निट्ठिता होति, एवञ्च सति इमेसं गुणानं अकथितत्ता अयं कथा मुण्डाभिञ्ञाकथा नाम भवेय्य, तस्मा च अभिञ्ञापारिपूरिं कत्वा दस्सेतुम्पि, यस्मा च अनागामिमग्गे ठितस्स सुखेन इद्धिविकुप्पना इज्झति, समाधिपरिबन्धानं कामरागब्यापादानं समूहतत्ता, अनागामी हि सीलेसु च समाधिम्हि च परिपूरकारी, तस्मा युत्तट्ठानेयेव लोकियाभिञ्ञायो दस्सेतुम्पि ‘‘आकङ्खेय्य चे…पे॰… अनेकविहित’’न्ति एवमादिमाहाति अयमनुसन्धि।
68. Evaṃ anāgāmimagge vutte kiñcāpi catutthamaggassa vāro āgato, atha kho naṃ bhagavā aggahetvāva yasmā na kevalā āsavakkhayābhiññā eva sīlānaṃ ānisaṃso, apica kho lokiyapañcābhiññāyopi, tasmā tāpi dassetuṃ, yasmā ca āsavakkhaye kathite desanā niṭṭhitā hoti, evañca sati imesaṃ guṇānaṃ akathitattā ayaṃ kathā muṇḍābhiññākathā nāma bhaveyya, tasmā ca abhiññāpāripūriṃ katvā dassetumpi, yasmā ca anāgāmimagge ṭhitassa sukhena iddhivikuppanā ijjhati, samādhiparibandhānaṃ kāmarāgabyāpādānaṃ samūhatattā, anāgāmī hi sīlesu ca samādhimhi ca paripūrakārī, tasmā yuttaṭṭhāneyeva lokiyābhiññāyo dassetumpi ‘‘ākaṅkheyya ce…pe… anekavihita’’nti evamādimāhāti ayamanusandhi.
तत्थ ‘‘अनेकविहितं इद्धिविध’’न्तिआदिना नयेन आगतानं पञ्चन्नम्पि लोकियाभिञ्ञानं पाळिवण्णना सद्धिं भावनानयेन विसुद्धिमग्गे वुत्ता।
Tattha ‘‘anekavihitaṃ iddhividha’’ntiādinā nayena āgatānaṃ pañcannampi lokiyābhiññānaṃ pāḷivaṇṇanā saddhiṃ bhāvanānayena visuddhimagge vuttā.
६९. छट्ठाभिञ्ञाय आसवानं खयाति अरहत्तमग्गेन सब्बकिलेसानं खया। अनासवन्ति आसवविरहितं। चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिन्ति एत्थ चेतोवचनेन अरहत्तफलसम्पयुत्तोव समाधि, पञ्ञावचनेन तंसम्पयुत्ता पञ्ञाव वुत्ता। तत्थ च समाधि रागतो विमुत्तत्ता चेतोविमुत्ति, पञ्ञा अविज्जाय विमुत्तत्ता पञ्ञाविमुत्तीति वेदितब्बा। वुत्तञ्चेतं भगवता ‘‘यो हिस्स, भिक्खवे, समाधि, तदस्स समाधिन्द्रियं। या हिस्स, भिक्खवे, पञ्ञा, तदस्स पञ्ञिन्द्रियं। इति खो, भिक्खवे , रागविरागा चेतोविमुत्ति, अविज्जाविरागा पञ्ञाविमुत्ती’’ति, अपिचेत्थ समथफलं चेतोविमुत्ति, विपस्सनाफलं पञ्ञाविमुत्तीति वेदितब्बा।
69. Chaṭṭhābhiññāya āsavānaṃ khayāti arahattamaggena sabbakilesānaṃ khayā. Anāsavanti āsavavirahitaṃ. Cetovimuttiṃ paññāvimuttinti ettha cetovacanena arahattaphalasampayuttova samādhi, paññāvacanena taṃsampayuttā paññāva vuttā. Tattha ca samādhi rāgato vimuttattā cetovimutti, paññā avijjāya vimuttattā paññāvimuttīti veditabbā. Vuttañcetaṃ bhagavatā ‘‘yo hissa, bhikkhave, samādhi, tadassa samādhindriyaṃ. Yā hissa, bhikkhave, paññā, tadassa paññindriyaṃ. Iti kho, bhikkhave , rāgavirāgā cetovimutti, avijjāvirāgā paññāvimuttī’’ti, apicettha samathaphalaṃ cetovimutti, vipassanāphalaṃ paññāvimuttīti veditabbā.
दिट्ठेव धम्मेति इमस्मिंयेव अत्तभावे। सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वाति अत्तनोयेव पञ्ञाय पच्चक्खं कत्वा, अपरपच्चयेन ञत्वाति अत्थो। उपसम्पज्ज विहरेय्यन्ति पापुणित्वा सम्पादेत्वा विहरेय्यं। सीलेस्वेवाति एवं सब्बासवे निद्धुनित्वा चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं अधिगन्तुकामोपि सीलेस्वेवस्स परिपूरकारीति।
Diṭṭheva dhammeti imasmiṃyeva attabhāve. Sayaṃ abhiññā sacchikatvāti attanoyeva paññāya paccakkhaṃ katvā, aparapaccayena ñatvāti attho. Upasampajja vihareyyanti pāpuṇitvā sampādetvā vihareyyaṃ. Sīlesvevāti evaṃ sabbāsave niddhunitvā cetovimuttiṃ paññāvimuttiṃ adhigantukāmopi sīlesvevassa paripūrakārīti.
एवं भगवा सीलानिसंसकथं याव अरहत्ता कथेत्वा इदानि सब्बम्पि तं सीलानिसंसं सम्पिण्डेत्वा दस्सेन्तो निगमनं आह ‘‘सम्पन्नसीला, भिक्खवे…पे॰… इदमेतं पटिच्च वुत्त’’न्ति। तस्सायं सङ्खेपत्थो, ‘‘सम्पन्नसीला, भिक्खवे, विहरथ…पे॰… समादाय सिक्खथ सिक्खापदेसू’’ति इति यं तं मया पुब्बे एवं वुत्तं, इदं सब्बम्पि सम्पन्नसीलो भिक्खु सब्रह्मचारीनं पियो होति मनापो, गरु भावनीयो पच्चयानं लाभी, पच्चयदायकानं महप्फलकरो, पुब्बञातीनं अनुस्सरणचेतनाय फलमहत्तकरो, अरतिरतिसहो, भयभेरवसहो, रूपावचरज्झानानं अरूपावचरज्झानानञ्च लाभी, हेट्ठिमानि तीणि सामञ्ञफलानि पञ्च लोकियाभिञ्ञा आसवक्खयञाणन्ति च इमे च गुणे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्ता होति, एतं पटिच्च इदं सन्धाय वुत्तन्ति। इदमवोच भगवा, अत्तमना ते भिक्खु भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति।
Evaṃ bhagavā sīlānisaṃsakathaṃ yāva arahattā kathetvā idāni sabbampi taṃ sīlānisaṃsaṃ sampiṇḍetvā dassento nigamanaṃ āha ‘‘sampannasīlā, bhikkhave…pe… idametaṃ paṭicca vutta’’nti. Tassāyaṃ saṅkhepattho, ‘‘sampannasīlā, bhikkhave, viharatha…pe… samādāya sikkhatha sikkhāpadesū’’ti iti yaṃ taṃ mayā pubbe evaṃ vuttaṃ, idaṃ sabbampi sampannasīlo bhikkhu sabrahmacārīnaṃ piyo hoti manāpo, garu bhāvanīyo paccayānaṃ lābhī, paccayadāyakānaṃ mahapphalakaro, pubbañātīnaṃ anussaraṇacetanāya phalamahattakaro, aratiratisaho, bhayabheravasaho, rūpāvacarajjhānānaṃ arūpāvacarajjhānānañca lābhī, heṭṭhimāni tīṇi sāmaññaphalāni pañca lokiyābhiññā āsavakkhayañāṇanti ca ime ca guṇe sayaṃ abhiññā sacchikattā hoti, etaṃ paṭicca idaṃ sandhāya vuttanti. Idamavoca bhagavā, attamanā te bhikkhu bhagavato bhāsitaṃ abhinandunti.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
Papañcasūdaniyā majjhimanikāyaṭṭhakathāya
आकङ्खेय्यसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Ākaṅkheyyasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ६. आकङ्खेय्यसुत्तं • 6. Ākaṅkheyyasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) / ६. आकङ्खेय्यसुत्तवण्णना • 6. Ākaṅkheyyasuttavaṇṇanā
