| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / खुद्दसिक्खा-मूलसिक्खा • Khuddasikkhā-mūlasikkhā |
२५. अकप्पियसयननिद्देसवण्णना
25. Akappiyasayananiddesavaṇṇanā
१८७-९. अकप्पियानि सयनानीति उच्चासयनमहासयनानि। पधानवसेन पन ‘‘सयनानी’’ति वुत्तं, पीठादयोपि एत्थेव सङ्गय्हन्ति अञ्जनी-सद्देन अवसेसानि विय। आसन्दि च…पे॰… उभतोरत्तूपधानकञ्चेति एतानि अकप्पियानीति सम्बन्धो। तत्थ आसन्दीति सुगतङ्गुलेन अतिरेकट्ठङ्गुलपादकानि मञ्चपीठानि। तत्थ पीठं नाम मञ्चो विय नातिदीघं वुच्चति। तिविधं तूलमेतिस्सा अत्थीति तूली, पकतितूलिका। ‘‘पल्लङ्कोति पादेसु वाळरूपानि ठपेत्वा कतो’’ति ठपनस्स अट्ठकथायं (महाव॰ अट्ठ॰ २५४) वुत्तत्ता ठपनञ्च यथाकथञ्चि होति, युत्ति च होतीति, ‘‘तत्थेव सीहरूपादिं दस्सेत्वा कतो पन वट्टतीति वदन्ती’’ति यं टीकायं वुत्तं, तं ‘‘किमिति एवं वदन्ती’’ति वत्वा पटिक्खिपितब्बं। ‘‘अकप्पियरूपकतो अकप्पियमञ्चो पल्लङ्को नामा’’ति हि सारसमासेपि। आसन्दी पल्लङ्को उच्चासयनं, सेसा महासयनं। पटिका उण्णामयो सेतत्थरणो। गोनो चतुरङ्गुलाधिकलोमो महाकोजवो। चित्तकं वानविचित्रो उण्णामयत्थरणो। उण्णा एळकलोमं। पटलिका घनपुप्फिका। विकतीति सीहब्यग्घादिरूपविचित्तो। उद्दलोमीति एकतो उग्गतलोमो। एकन्तलोमिकाति उभतो उग्गतलोमो।
187-9.Akappiyāni sayanānīti uccāsayanamahāsayanāni. Padhānavasena pana ‘‘sayanānī’’ti vuttaṃ, pīṭhādayopi ettheva saṅgayhanti añjanī-saddena avasesāni viya. Āsandi ca…pe… ubhatorattūpadhānakañceti etāni akappiyānīti sambandho. Tattha āsandīti sugataṅgulena atirekaṭṭhaṅgulapādakāni mañcapīṭhāni. Tattha pīṭhaṃ nāma mañco viya nātidīghaṃ vuccati. Tividhaṃ tūlametissā atthīti tūlī, pakatitūlikā. ‘‘Pallaṅkoti pādesu vāḷarūpāni ṭhapetvā kato’’ti ṭhapanassa aṭṭhakathāyaṃ (mahāva. aṭṭha. 254) vuttattā ṭhapanañca yathākathañci hoti, yutti ca hotīti, ‘‘tattheva sīharūpādiṃ dassetvā kato pana vaṭṭatīti vadantī’’ti yaṃ ṭīkāyaṃ vuttaṃ, taṃ ‘‘kimiti evaṃ vadantī’’ti vatvā paṭikkhipitabbaṃ. ‘‘Akappiyarūpakato akappiyamañco pallaṅko nāmā’’ti hi sārasamāsepi. Āsandī pallaṅko uccāsayanaṃ, sesā mahāsayanaṃ. Paṭikā uṇṇāmayo setattharaṇo. Gono caturaṅgulādhikalomo mahākojavo. Cittakaṃ vānavicitro uṇṇāmayattharaṇo. Uṇṇā eḷakalomaṃ. Paṭalikā ghanapupphikā. Vikatīti sīhabyagghādirūpavicitto. Uddalomīti ekato uggatalomo. Ekantalomikāti ubhato uggatalomo.
कुत्तं सोळसन्नं नाटकित्थीनं ठत्वा नच्चनयोग्गो। कोसेय्यं रतनपरिसिब्बितं कोसेय्यसुत्तमयं पच्चत्थरणं, कट्टिस्सं रतनपरिसिब्बितं कोसेय्यकट्टिस्समयं। हत्थिनो च अस्सा च रथा चाति सेनङ्गानं बहुत्ते समाहारद्वन्दो, हत्थिअस्सरथे तेसं पिट्ठीसु अत्थराति तप्पुरिसो। अजिनप्पवेणीति अजिनानं अजिनमिगचम्मानं मञ्चप्पमाणेन दुपट्टतिपट्टानि कत्वा सिब्बिता पवेणी। कदलिमिगानं इदं कदलिमिगं, किं तं? चम्मं, पवरो च सो पच्चत्थरो चाति पवरपच्चत्थरो, सो च तं सेतवत्थस्स उपरि अत्थतञ्च, कदलिमिगञ्च तं पवरपच्चत्थरञ्चाति समासो, पवरपच्चत्थरणसङ्खातं सेतवत्थस्स उपरि पत्थरितं कदलिमिगप्पवरपच्चत्थरणन्ति अत्थो। तं किर एवं करोन्ति। टीकायं पन यथावुत्तद्वयेन अत्थतं अञ्ञमेव किञ्चि वुत्तं, तं न युत्तं ‘‘अजिनप्पवेणी धारेतब्बा’’तिआदिना (महाव॰ २५४) विसुं अत्थरणानमेव वुत्तत्ता। तेसु हि वुत्तेसु तदत्थतं वुत्तमेव सिया, तथा च वुत्तं हेट्ठा विसुं पटिकादिकन्ति।
Kuttaṃ soḷasannaṃ nāṭakitthīnaṃ ṭhatvā naccanayoggo. Koseyyaṃ ratanaparisibbitaṃ koseyyasuttamayaṃ paccattharaṇaṃ, kaṭṭissaṃ ratanaparisibbitaṃ koseyyakaṭṭissamayaṃ. Hatthino ca assā ca rathā cāti senaṅgānaṃ bahutte samāhāradvando, hatthiassarathe tesaṃ piṭṭhīsu attharāti tappuriso. Ajinappaveṇīti ajinānaṃ ajinamigacammānaṃ mañcappamāṇena dupaṭṭatipaṭṭāni katvā sibbitā paveṇī. Kadalimigānaṃ idaṃ kadalimigaṃ, kiṃ taṃ? Cammaṃ, pavaro ca so paccattharo cāti pavarapaccattharo, so ca taṃ setavatthassa upari atthatañca, kadalimigañca taṃ pavarapaccattharañcāti samāso, pavarapaccattharaṇasaṅkhātaṃ setavatthassa upari pattharitaṃ kadalimigappavarapaccattharaṇanti attho. Taṃ kira evaṃ karonti. Ṭīkāyaṃ pana yathāvuttadvayena atthataṃ aññameva kiñci vuttaṃ, taṃ na yuttaṃ ‘‘ajinappaveṇī dhāretabbā’’tiādinā (mahāva. 254) visuṃ attharaṇānameva vuttattā. Tesu hi vuttesu tadatthataṃ vuttameva siyā, tathā ca vuttaṃ heṭṭhā visuṃ paṭikādikanti.
सलोहितवितानन्ति एतं ‘‘उभतोरत्तूपधानक’’न्तिमस्स विसेसनं। लोहितवितानेन सह वत्तमानन्ति समासो। सेतवितानम्पि हेट्ठा अकप्पियपच्चत्थरणे सति न वट्टति। रत्तं उपधानं सीसूपधानं पादूपधानञ्च रत्तूपधानकं, उभतो मञ्चस्स सीसपादनिक्खेपनट्ठाने रत्तूपधानकन्ति अलोपसमासो। यं पन एकमेव उपधानं उभयपस्सेसु रत्तादिवण्णं विचित्रं, तं पमाणयुत्तमेव वट्टति। तत्रिदं पमाणं – वित्थारतो तीसु कण्णेसु द्विन्नं कण्णानं अन्तरं विदत्थिचतुरङ्गुलं, मज्झे मुट्ठिरतनं, दीघतो पन दियड्ढरतनं वा द्विरतनं वा। परिभुञ्जतोति इमिना करोन्तस्स कारापेन्तस्स कत्थचि छेदनकं पाचित्तियन्ति दीपेति।
Salohitavitānanti etaṃ ‘‘ubhatorattūpadhānaka’’ntimassa visesanaṃ. Lohitavitānena saha vattamānanti samāso. Setavitānampi heṭṭhā akappiyapaccattharaṇe sati na vaṭṭati. Rattaṃ upadhānaṃ sīsūpadhānaṃ pādūpadhānañca rattūpadhānakaṃ, ubhato mañcassa sīsapādanikkhepanaṭṭhāne rattūpadhānakanti alopasamāso. Yaṃ pana ekameva upadhānaṃ ubhayapassesu rattādivaṇṇaṃ vicitraṃ, taṃ pamāṇayuttameva vaṭṭati. Tatridaṃ pamāṇaṃ – vitthārato tīsu kaṇṇesu dvinnaṃ kaṇṇānaṃ antaraṃ vidatthicaturaṅgulaṃ, majjhe muṭṭhiratanaṃ, dīghato pana diyaḍḍharatanaṃ vā dviratanaṃ vā. Paribhuñjatoti iminā karontassa kārāpentassa katthaci chedanakaṃ pācittiyanti dīpeti.
१९०. धम्मासने च भत्तग्गे च घरे चापि आसन्दादित्तया सेसे गिहिसन्तके गिहिविकटे सति निसीदितुं लब्भतीति अज्झाहारो पदसम्बन्धो वेदितब्बो। गिहिसन्तकेति इमिना सङ्घिकम्पि उपलक्खेति। ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, ठपेत्वा तीणि आसन्दिं पल्लङ्कं तूलिकं गिहिविकट’’न्ति (चूळव॰ ३१४) सामञ्ञेन वुत्तं। सामञ्ञजोतनाय पन विसेसेपि अवट्ठानतो आसन्दादित्तयाति एत्थ धम्मासने आसन्दादित्तया सेसेति योजेत्वा अत्थो गहेतब्बो। अट्ठकथायञ्हि ‘‘आसन्दी पल्लङ्को गोनको’’तिआदिपाळिक्कमे आसन्दादिद्वयमादितो हित्वा ‘‘गोनकादीनि सङ्घिकविहारे वा पुग्गलिकविहारे वा मञ्चपीठकेसु अत्थरित्वा परिभुञ्जितुं न वट्टन्ति, धम्मासने पन गिहिविकटनीहारेन लब्भन्ति, तत्रापि निपज्जितुं न वट्टती’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२०) वुत्तं। भत्तग्गं नाम विहारे दानट्ठानं। धम्मासनं पन यत्थ कत्थचि। घरेति अन्तरघरे। निसीदितुं लब्भतेति इमिना निपज्जितुं न वट्टतीति दीपेति। संखिपनं अन्तोकरणं सङ्खेपो, भूमत्थरणे सङ्खेपो अस्स सयनस्साति समासो। तस्मिं भूमत्थरणे अन्तोकरणभूमत्थरतो भूमत्थरणमेवाति दट्ठब्बं। सयितुञ्चाति अत्तनो कप्पियपच्चत्थरणं अत्थरित्वा सयितुञ्च निसीदितुञ्च। ‘‘परिभण्डकतं भूमिं वा भूमत्थरणसेनासनं वा सङ्घिकमञ्चपीठं वा अत्तनो सन्तकेन पच्चत्थरणेन पच्चत्थरित्वाव निपज्जितब्ब’’न्ति हि अट्ठकथायं (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२४) वुत्तं। इदञ्च आसन्दादीनम्पि अञ्ञथत्तकरणे परिभोगे लक्खणवचनं। वुत्तञ्हि भगवता ‘‘अनुजानामि भिक्खवे, आसन्दिया पादे छिन्दित्वा परिभुञ्जितुं, पल्लङ्कस्स वाळे भिन्दित्वा परिभुञ्जितुं, तूलिकं विजटेत्वा बिब्बोहनं कातुं, अवसेसं भूमत्थरणं कातु’’न्ति (चूळव॰ ३२०)।
190. Dhammāsane ca bhattagge ca ghare cāpi āsandādittayā sese gihisantake gihivikaṭe sati nisīdituṃ labbhatīti ajjhāhāro padasambandho veditabbo. Gihisantaketi iminā saṅghikampi upalakkheti. ‘‘Anujānāmi, bhikkhave, ṭhapetvā tīṇi āsandiṃ pallaṅkaṃ tūlikaṃ gihivikaṭa’’nti (cūḷava. 314) sāmaññena vuttaṃ. Sāmaññajotanāya pana visesepi avaṭṭhānato āsandādittayāti ettha dhammāsane āsandādittayā seseti yojetvā attho gahetabbo. Aṭṭhakathāyañhi ‘‘āsandī pallaṅko gonako’’tiādipāḷikkame āsandādidvayamādito hitvā ‘‘gonakādīni saṅghikavihāre vā puggalikavihāre vā mañcapīṭhakesu attharitvā paribhuñjituṃ na vaṭṭanti, dhammāsane pana gihivikaṭanīhārena labbhanti, tatrāpi nipajjituṃ na vaṭṭatī’’ti (cūḷava. aṭṭha. 320) vuttaṃ. Bhattaggaṃ nāma vihāre dānaṭṭhānaṃ. Dhammāsanaṃ pana yattha katthaci. Ghareti antaraghare. Nisīdituṃ labbhateti iminā nipajjituṃ na vaṭṭatīti dīpeti. Saṃkhipanaṃ antokaraṇaṃ saṅkhepo, bhūmattharaṇe saṅkhepo assa sayanassāti samāso. Tasmiṃ bhūmattharaṇe antokaraṇabhūmattharato bhūmattharaṇamevāti daṭṭhabbaṃ. Sayituñcāti attano kappiyapaccattharaṇaṃ attharitvā sayituñca nisīdituñca. ‘‘Paribhaṇḍakataṃ bhūmiṃ vā bhūmattharaṇasenāsanaṃ vā saṅghikamañcapīṭhaṃ vā attano santakena paccattharaṇena paccattharitvāva nipajjitabba’’nti hi aṭṭhakathāyaṃ (cūḷava. aṭṭha. 324) vuttaṃ. Idañca āsandādīnampi aññathattakaraṇe paribhoge lakkhaṇavacanaṃ. Vuttañhi bhagavatā ‘‘anujānāmi bhikkhave, āsandiyā pāde chinditvā paribhuñjituṃ, pallaṅkassa vāḷe bhinditvā paribhuñjituṃ, tūlikaṃ vijaṭetvā bibbohanaṃ kātuṃ, avasesaṃ bhūmattharaṇaṃ kātu’’nti (cūḷava. 320).
१९१. चतुरंसपीठा च…पे॰… पञ्चङ्गा च उच्चपादका कप्पन्तीति अत्थतो वचनं विपल्लासेत्वा सम्बन्धितब्बं, ‘‘कप्पिया’’ति इमिना वा सम्बन्धो वेदितब्बो। तत्थ चत्तारो अंसा कोणा येसं, ते च ते पीठा चाति समासो। तिण्णं अपस्सयानं, चतुन्नञ्च पादानं वसेन सत्त अङ्गानि येसन्ति समासो। एकापस्सयस्स वसेन पञ्चङ्गा। चतुरंसपीठानं विसुं कप्पियभावस्स वुत्तत्ता सत्तङ्गादयो पन दीघाति विञ्ञायन्ति। पाळियं भत्तग्गस्स एकयोगनिद्दिट्ठत्ता एकयोगनिद्दिट्ठानं सह वा पवत्ति, सह वा निवत्तीति घरेति इमिना भत्तग्गस्सपि गहणं। एव-सद्दो अट्ठानप्पयुत्तो, तस्मा तूलोनद्धा मञ्चपीठा घरे वा भत्तग्गे वा निसीदितुमेव कप्पन्तीति सम्बन्धो। तत्रायं पाळि ‘‘तेन खो पन समयेन मनुस्सा भत्तग्गे अन्तरघरे तूलोनद्धं मञ्चम्पि पीठम्पि पञ्ञपेन्ति। भिक्खू कुक्कुच्चायन्ता नाभिनिसीदन्ति। भगवतो एतमत्थं आरोचेसुं। अनुजानामि, भिक्खवे, गिहिविकटं अभिनिसीदितुं, न त्वेव अभिनिपज्जितु’’न्ति (चूळव॰ ३१४)। ते पन करोन्तस्स वा कारापेन्तस्स वा उद्दालनकं पाचित्तियं।
191. Caturaṃsapīṭhā ca…pe… pañcaṅgā ca uccapādakā kappantīti atthato vacanaṃ vipallāsetvā sambandhitabbaṃ, ‘‘kappiyā’’ti iminā vā sambandho veditabbo. Tattha cattāro aṃsā koṇā yesaṃ, te ca te pīṭhā cāti samāso. Tiṇṇaṃ apassayānaṃ, catunnañca pādānaṃ vasena satta aṅgāni yesanti samāso. Ekāpassayassa vasena pañcaṅgā. Caturaṃsapīṭhānaṃ visuṃ kappiyabhāvassa vuttattā sattaṅgādayo pana dīghāti viññāyanti. Pāḷiyaṃ bhattaggassa ekayoganiddiṭṭhattā ekayoganiddiṭṭhānaṃ saha vā pavatti, saha vā nivattīti ghareti iminā bhattaggassapi gahaṇaṃ. Eva-saddo aṭṭhānappayutto, tasmā tūlonaddhā mañcapīṭhā ghare vā bhattagge vā nisīditumeva kappantīti sambandho. Tatrāyaṃ pāḷi ‘‘tena kho pana samayena manussā bhattagge antaraghare tūlonaddhaṃ mañcampi pīṭhampi paññapenti. Bhikkhū kukkuccāyantā nābhinisīdanti. Bhagavato etamatthaṃ ārocesuṃ. Anujānāmi, bhikkhave, gihivikaṭaṃ abhinisīdituṃ, na tveva abhinipajjitu’’nti (cūḷava. 314). Te pana karontassa vā kārāpentassa vā uddālanakaṃ pācittiyaṃ.
१९२. सानुलोमानं छन्नं चीवरानं अञ्ञतरं चीवरं छवि एतासन्ति विग्गहो। पञ्च भिसीति चोळादितूलगणनाय पञ्चका वुत्ता। सब्बत्थाति विहारमञ्चपीठादीसु सब्बत्थ।
192. Sānulomānaṃ channaṃ cīvarānaṃ aññataraṃ cīvaraṃ chavi etāsanti viggaho. Pañca bhisīti coḷāditūlagaṇanāya pañcakā vuttā. Sabbatthāti vihāramañcapīṭhādīsu sabbattha.
१९३. तूलत्तयन्ति सिम्बलिरुक्खादीनं खीरवल्लिआदीनं एरकादीनं तिणानं तूलत्तयं। भिसिगब्भो चोळादिको पञ्चविधो भिसिगब्भो। मिगपक्खिनं लोमानीति एतं सब्बन्ति सेसो। मिग-सद्देनेव सब्बेपि सीहादयो चतुप्पदा, पक्खि-सद्देन सब्बेपि हंसमोरादयो गहिता। ननु च भिसिगब्भसद्दन्तोगधाय उण्णाय मिगपक्खिलोमानम्पि गहणसब्भावेपि तेसं विसुं गहणे सति पुनरुत्तिदोसो आपज्जतीति? नापज्जति मनुस्सलोमपरिच्चागविभावनप्पयोजनसब्भावतो। ननु च एवम्पि दोसोयेव, ‘‘मनुस्सलोममुण्णाय’’न्तिआदिना भिसिगब्भानं उपरि नीयमानत्ता गम्यते बिब्बोहनेपि अयमेव भिसिगब्भोति? सच्चं, तथापि न दोसो, गम्यमानत्थस्स सद्दस्स पयोगं पति कामचारोति। मसूरके तूलवज्जा अनुञ्ञाताति विपरिणामेत्वा सम्बन्धितब्बं। मसूरकं नाम चम्मछविका भिसीति वदन्ति।
193.Tūlattayanti simbalirukkhādīnaṃ khīravalliādīnaṃ erakādīnaṃ tiṇānaṃ tūlattayaṃ. Bhisigabbho coḷādiko pañcavidho bhisigabbho. Migapakkhinaṃ lomānīti etaṃ sabbanti seso. Miga-saddeneva sabbepi sīhādayo catuppadā, pakkhi-saddena sabbepi haṃsamorādayo gahitā. Nanu ca bhisigabbhasaddantogadhāya uṇṇāya migapakkhilomānampi gahaṇasabbhāvepi tesaṃ visuṃ gahaṇe sati punaruttidoso āpajjatīti? Nāpajjati manussalomapariccāgavibhāvanappayojanasabbhāvato. Nanu ca evampi dosoyeva, ‘‘manussalomamuṇṇāya’’ntiādinā bhisigabbhānaṃ upari nīyamānattā gamyate bibbohanepi ayameva bhisigabbhoti? Saccaṃ, tathāpi na doso, gamyamānatthassa saddassa payogaṃ pati kāmacāroti. Masūrake tūlavajjā anuññātāti vipariṇāmetvā sambandhitabbaṃ. Masūrakaṃ nāma cammachavikā bhisīti vadanti.
१९४. उण्णायं मनुस्सलोमञ्च पण्णे सुद्धं तमालकञ्च पुप्फञ्च अप्पटिवेक्खितं आसनञ्चेव न लब्भन्ति सम्बन्धो। मनुस्सलोमन्ति इमिना न केवलं इध एळकलोममेव उण्णा, अथ खो कप्पियाकप्पियमंसजातीनं पक्खिचतुप्पदानं लोमम्पीति दस्सेति। पुप्फन्ति पियङ्गुबकुलपुप्फादि। तमालकसद्देनेव उपचारतो पत्तं गहेत्वा ‘‘तमालक’’न्ति वुत्तं। अप्पटिवेक्खितन्ति अनुपपरिक्खितं। कीदिसं पन पटिवेक्खितब्बं, कीदिसं न पटिवेक्खितब्बन्ति? यं विनिच्छयतो विञ्ञातं, तं न पटिवेक्खितब्बं, इतरं हत्थेन परामसन्तेन पटिवेक्खितब्बं।
194. Uṇṇāyaṃ manussalomañca paṇṇe suddhaṃ tamālakañca pupphañca appaṭivekkhitaṃ āsanañceva na labbhanti sambandho. Manussalomanti iminā na kevalaṃ idha eḷakalomameva uṇṇā, atha kho kappiyākappiyamaṃsajātīnaṃ pakkhicatuppadānaṃ lomampīti dasseti. Pupphanti piyaṅgubakulapupphādi. Tamālakasaddeneva upacārato pattaṃ gahetvā ‘‘tamālaka’’nti vuttaṃ. Appaṭivekkhitanti anupaparikkhitaṃ. Kīdisaṃ pana paṭivekkhitabbaṃ, kīdisaṃ na paṭivekkhitabbanti? Yaṃ vinicchayato viññātaṃ, taṃ na paṭivekkhitabbaṃ, itaraṃ hatthena parāmasantena paṭivekkhitabbaṃ.
अकप्पियसयननिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Akappiyasayananiddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
