| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / ධම්‌මසඞ්‌ගණි-අට්‌ඨකථා • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
අරූපාවචරකුසලවණ්‌ණනා
Arūpāvacarakusalavaṇṇanā
ආකාසානඤ්‌චායතනං
Ākāsānañcāyatanaṃ
265. ඉදානි අරූපාවචරකුසලං දස්‌සෙතුං පුන කතමෙ ධම්‌මා කුසලාතිආදි ආරද්‌ධං. තත්‌ථ අරූපූපපත්‌තියාති අරූපභවො අරූපං, අරූපෙ උපපත්‌ති අරූපූපපත්‌ති, තස්‌සා අරූපූපපත්‌තියා. මග්‌ගං භාවෙතීති උපායං හෙතුං කාරණං උප්‌පාදෙති වඩ්‌ඪෙති. සබ්‌බසොති සබ්‌බාකාරෙන. සබ්‌බාසං වා අනවසෙසානන්‌ති අත්‌ථො. රූපසඤ්‌ඤානන්‌ති සඤ්‌ඤාසීසෙන වුත්‌තරූපාවචරජ්‌ඣානානඤ්‌චෙව තදාරම්‌මණානඤ්‌ච. රූපාවචරජ්‌ඣානම්‌පි හි රූපන්‌ති වුච්‌චති ‘රූපී රූපානි පස්‌සතී’තිආදීසු (ධ. ස. 248; දී. නි. 2.129). තස්‌ස ආරම්‌මණම්‌පි ‘‘බහිද්‌ධා රූපානි පස්‌සති සුවණ්‌ණදුබ්‌බණ්‌ණානී’’තිආදීසු (ධ. ස. 244-246; දී. නි. 2.173); තස්‌මා ඉධ රූපෙ සඤ්‌ඤා රූපසඤ්‌ඤාති එවං සඤ්‌ඤාසීසෙන වුත්‌තරූපාවචරජ්‌ඣානස්‌සෙතං අධිවචනං. රූපං සඤ්‌ඤා අස්‌සාති රූපසඤ්‌ඤං, රූපමස්‌ස නාමන්‌ති වුත්‌තං හොති. එවං පථවීකසිණාදිභෙදස්‌ස තදාරම්‌මණස්‌ස චෙතං අධිවචනන්‌ති වෙදිතබ්‌බං.
265. Idāni arūpāvacarakusalaṃ dassetuṃ puna katame dhammā kusalātiādi āraddhaṃ. Tattha arūpūpapattiyāti arūpabhavo arūpaṃ, arūpe upapatti arūpūpapatti, tassā arūpūpapattiyā. Maggaṃ bhāvetīti upāyaṃ hetuṃ kāraṇaṃ uppādeti vaḍḍheti. Sabbasoti sabbākārena. Sabbāsaṃ vā anavasesānanti attho. Rūpasaññānanti saññāsīsena vuttarūpāvacarajjhānānañceva tadārammaṇānañca. Rūpāvacarajjhānampi hi rūpanti vuccati ‘rūpī rūpāni passatī’tiādīsu (dha. sa. 248; dī. ni. 2.129). Tassa ārammaṇampi ‘‘bahiddhā rūpāni passati suvaṇṇadubbaṇṇānī’’tiādīsu (dha. sa. 244-246; dī. ni. 2.173); tasmā idha rūpe saññā rūpasaññāti evaṃ saññāsīsena vuttarūpāvacarajjhānassetaṃ adhivacanaṃ. Rūpaṃ saññā assāti rūpasaññaṃ, rūpamassa nāmanti vuttaṃ hoti. Evaṃ pathavīkasiṇādibhedassa tadārammaṇassa cetaṃ adhivacananti veditabbaṃ.
සමතික්‌කමාති විරාගා නිරොධා ච. කිං වුත්‌තං හොති? එතාසං කුසලවිපාකකිරියවසෙන පඤ්‌චදසන්‌නං ඣානසඞ්‌ඛාතානං රූපසඤ්‌ඤානං, එතෙසඤ්‌ච පථවීකසිණාදිවසෙන අට්‌ඨන්‌නං ආරම්‌මණසඞ්‌ඛාතානං රූපසඤ්‌ඤානං, සබ්‌බාකාරෙන අනවසෙසානං වා විරාගා ච නිරොධා ච විරාගහෙතු චෙව නිරොධහෙතු ච ආකාසානඤ්‌චායතනං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරති. න හි සක්‌කා සබ්‌බසො අනතික්‌කන්‌තරූපසඤ්‌ඤෙන එතං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරිතුන්‌ති.
Samatikkamāti virāgā nirodhā ca. Kiṃ vuttaṃ hoti? Etāsaṃ kusalavipākakiriyavasena pañcadasannaṃ jhānasaṅkhātānaṃ rūpasaññānaṃ, etesañca pathavīkasiṇādivasena aṭṭhannaṃ ārammaṇasaṅkhātānaṃ rūpasaññānaṃ, sabbākārena anavasesānaṃ vā virāgā ca nirodhā ca virāgahetu ceva nirodhahetu ca ākāsānañcāyatanaṃ upasampajja viharati. Na hi sakkā sabbaso anatikkantarūpasaññena etaṃ upasampajja viharitunti.
තත්‌ථ යස්‌මා ආරම්‌මණෙ අවිරත්‌තස්‌ස සඤ්‌ඤාසමතික්‌කමො න හොති, සමතික්‌කන්‌තාසු ච සඤ්‌ඤාසු ආරම්‌මණං සමතික්‌කන්‌තමෙව හොති, තස්‌මා ආරම්‌මණසමතික්‌කමං අවත්‌වා ‘‘තත්‌ථ කතමා රූපසඤ්‌ඤා? රූපාවචරසමාපත්‌තිං සමාපන්‌නස්‌ස වා උපපන්‌නස්‌ස වා දිට්‌ඨධම්‌මසුඛවිහාරිස්‌ස වා සඤ්‌ඤා සඤ්‌ජානනා සඤ්‌ජානිතත්‌තං, ඉමා වුච්‌චන්‌ති රූපසඤ්‌ඤායො. ඉමා රූපසඤ්‌ඤායො අතික්‌කන්‌තො හොති, වීතික්‌කන්‌තො, සමතික්‌කන්‌තො, තෙන වුච්‌චති සබ්‌බසො රූපසඤ්‌ඤානං සමතික්‌කමා’’ති (විභ. 602) එවං විභඞ්‌ගෙ සඤ්‌ඤානංයෙව සමතික්‌කමො වුත්‌තො. යස්‌මා පන ආරම්‌මණසමතික්‌කමෙන පත්‌තබ්‌බා එතා සමාපත්‌තියො, න එකස්‌මිංයෙව ආරම්‌මණෙ පඨමජ්‌ඣානාදීනි විය, තස්‌මා අයං ආරම්‌මණසමතික්‌කමවසෙනාපි අත්‌ථවණ්‌ණනා කතාති වෙදිතබ්‌බා.
Tattha yasmā ārammaṇe avirattassa saññāsamatikkamo na hoti, samatikkantāsu ca saññāsu ārammaṇaṃ samatikkantameva hoti, tasmā ārammaṇasamatikkamaṃ avatvā ‘‘tattha katamā rūpasaññā? Rūpāvacarasamāpattiṃ samāpannassa vā upapannassa vā diṭṭhadhammasukhavihārissa vā saññā sañjānanā sañjānitattaṃ, imā vuccanti rūpasaññāyo. Imā rūpasaññāyo atikkanto hoti, vītikkanto, samatikkanto, tena vuccati sabbaso rūpasaññānaṃ samatikkamā’’ti (vibha. 602) evaṃ vibhaṅge saññānaṃyeva samatikkamo vutto. Yasmā pana ārammaṇasamatikkamena pattabbā etā samāpattiyo, na ekasmiṃyeva ārammaṇe paṭhamajjhānādīni viya, tasmā ayaṃ ārammaṇasamatikkamavasenāpi atthavaṇṇanā katāti veditabbā.
පටිඝසඤ්‌ඤානං අත්‌ථඞ්‌ගමාති චක්‌ඛාදීනං වත්‌ථූනං රූපාදීනං ආරම්‌මණානඤ්‌ච පටිඝාතෙන සමුප්‌පන්‌නා සඤ්‌ඤා පටිඝසඤ්‌ඤා. රූපසඤ්‌ඤාදීනං එතං අධිවචනං. යථාහ – ‘‘තත්‌ථ කතමා පටිඝසඤ්‌ඤා? රූපසඤ්‌ඤා සද්‌දසඤ්‌ඤා ගන්‌ධසඤ්‌ඤා රසසඤ්‌ඤා ඵොට්‌ඨබ්‌බසඤ්‌ඤා, ඉමා වුච්‌චන්‌ති පටිඝසඤ්‌ඤායො’’ති (විභ. 603). තාසං කුසලවිපාකානං පඤ්‌චන්‌නං අකුසලවිපාකානං පඤ්‌චන්‌නන්‌ති සබ්‌බසො දසන්‌නම්‌පි පටිඝසඤ්‌ඤානං අත්‌ථඞ්‌ගමා පහානා අසමුප්‌පාදා අප්‌පවත්‌තිං කත්‌වාති වුත්‌තං හොති.
Paṭighasaññānaṃ atthaṅgamāti cakkhādīnaṃ vatthūnaṃ rūpādīnaṃ ārammaṇānañca paṭighātena samuppannā saññā paṭighasaññā. Rūpasaññādīnaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Yathāha – ‘‘tattha katamā paṭighasaññā? Rūpasaññā saddasaññā gandhasaññā rasasaññā phoṭṭhabbasaññā, imā vuccanti paṭighasaññāyo’’ti (vibha. 603). Tāsaṃ kusalavipākānaṃ pañcannaṃ akusalavipākānaṃ pañcannanti sabbaso dasannampi paṭighasaññānaṃ atthaṅgamā pahānā asamuppādā appavattiṃ katvāti vuttaṃ hoti.
කාමඤ්‌චෙතා පඨමජ්‌ඣානාදීනි සමාපන්‌නස්‌සාපි න සන්‌ති – න හි තස්‌මිං සමයෙ පඤ්‌චද්‌වාරවසෙන චිත්‌තං පවත්‌තති – එවං සන්‌තෙපි, අඤ්‌ඤත්‌ථ පහීනානං සුඛදුක්‌ඛානං චතුත්‌ථජ්‌ඣානෙ විය, සක්‌කායදිට්‌ඨාදීනං තතියමග්‌ගෙ විය ච, ඉමස්‌මිං ඣානෙ උස්‌සාහජනනත්‌ථං ඉමස්‌ස ඣානස්‌ස පසංසාවසෙන එතාසං එත්‌ථ වචනං වෙදිතබ්‌බං. අථ වා කිඤ්‌චාපි තා රූපාවචරං සමාපන්‌නස්‌ස න සන්‌ති, අථ ඛො න පහීනත්‌තා න සන්‌ති. න හි රූපවිරාගාය රූපාවචරභාවනා සංවත්‌තති, රූපායත්‌තා ච එතාසං පවත්‌ති. අයං පන භාවනා රූපවිරාගාය සංවත්‌තති. තස්‌මා තා එත්‌ථ පහීනාති වත්‌තුං වට්‌ටති. න කෙවලඤ්‌ච වත්‌තුං, එකංසෙනෙව එවං ධාරෙතුම්‌පි වට්‌ටති. තාසඤ්‌හි ඉතො පුබ්‌බෙ අප්‌පහීනත්‌තායෙව පඨමජ්‌ඣානං සමාපන්‌නස්‌ස ‘‘සද්‌දො කණ්‌ටකො’’ති (අ. නි. 10.72) වුත්‌තො භගවතා. ඉධ ච පහීනත්‌තායෙව අරූපසමාපත්‌තීනං ආනෙඤ්‌ජතා සන්‌තවිමොක්‌ඛතා ච වුත්‌තා. ආළාරො ච කාළාමො ආරුප්‌පසමාපන්‌නො පඤ්‌චමත්‌තානි සකටසතානි නිස්‌සාය නිස්‌සාය අතික්‌කන්‌තානි නෙව අද්‌දස, න පන සද්‌දං අස්‌සොසීති (දී. නි. 2.192).
Kāmañcetā paṭhamajjhānādīni samāpannassāpi na santi – na hi tasmiṃ samaye pañcadvāravasena cittaṃ pavattati – evaṃ santepi, aññattha pahīnānaṃ sukhadukkhānaṃ catutthajjhāne viya, sakkāyadiṭṭhādīnaṃ tatiyamagge viya ca, imasmiṃ jhāne ussāhajananatthaṃ imassa jhānassa pasaṃsāvasena etāsaṃ ettha vacanaṃ veditabbaṃ. Atha vā kiñcāpi tā rūpāvacaraṃ samāpannassa na santi, atha kho na pahīnattā na santi. Na hi rūpavirāgāya rūpāvacarabhāvanā saṃvattati, rūpāyattā ca etāsaṃ pavatti. Ayaṃ pana bhāvanā rūpavirāgāya saṃvattati. Tasmā tā ettha pahīnāti vattuṃ vaṭṭati. Na kevalañca vattuṃ, ekaṃseneva evaṃ dhāretumpi vaṭṭati. Tāsañhi ito pubbe appahīnattāyeva paṭhamajjhānaṃ samāpannassa ‘‘saddo kaṇṭako’’ti (a. ni. 10.72) vutto bhagavatā. Idha ca pahīnattāyeva arūpasamāpattīnaṃ āneñjatā santavimokkhatā ca vuttā. Āḷāro ca kāḷāmo āruppasamāpanno pañcamattāni sakaṭasatāni nissāya nissāya atikkantāni neva addasa, na pana saddaṃ assosīti (dī. ni. 2.192).
නානත්‌තසඤ්‌ඤානං අමනසිකාරාති නානත්‌තෙ ගොචරෙ පවත්‌තානං සඤ්‌ඤානං නානත්‌තානං වා සඤ්‌ඤානං. යස්‌මා හි එතා ‘‘තත්‌ථ කතමා නානත්‌තසඤ්‌ඤා? අසමාපන්‌නස්‌ස මනොධාතුසමඞ්‌ගිස්‌ස වා මනොවිඤ්‌ඤාණධාතුසමඞ්‌ගිස්‌ස වා සඤ්‌ඤා සඤ්‌ජානනා සඤ්‌ජානිතත්‌තං, ඉමා වුච්‌චන්‌ති නානත්‌තසඤ්‌ඤායො’’ති (විභ. 604) එවං විභඞ්‌ගෙ විභජිත්‌වා වුත්‌තා ඉධ අධිප්‌පෙතා; අසමාපන්‌නස්‌ස මනොධාතුමනොවිඤ්‌ඤාණධාතුසඞ්‌ගහිතා සඤ්‌ඤා රූපසද්‌දාදිභෙදෙ නානත්‌තෙ නානාසභාවෙ ගොචරෙ පවත්‌තන්‌ති; යස්‌මා චෙතා අට්‌ඨ කාමාවචරකුසලසඤ්‌ඤා, ද්‌වාදස අකුසලසඤ්‌ඤා, එකාදස කාමාවචරකුසලවිපාකසඤ්‌ඤා , ද්‌වෙ අකුසලවිපාකසඤ්‌ඤා, එකාදස කාමාවචරකිරියසඤ්‌ඤාති එවං චතුචත්‌තාලීසම්‌පි සඤ්‌ඤා නානත්‌තා නානාසභාවා අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං අසදිසා, තස්‌මා නානත්‌තසඤ්‌ඤාති වුත්‌තා. තාසං සබ්‌බසො නානත්‌තසඤ්‌ඤානං අමනසිකාරා අනාවජ්‌ජනා අසමන්‌නාහාරා අපච්‌චවෙක්‌ඛණා. යස්‌මා තා නාවජ්‌ජති, න මනසිකරොති, න පච්‌චවෙක්‌ඛති, තස්‌මාති වුත්‌තං හොති.
Nānattasaññānaṃ amanasikārāti nānatte gocare pavattānaṃ saññānaṃ nānattānaṃ vā saññānaṃ. Yasmā hi etā ‘‘tattha katamā nānattasaññā? Asamāpannassa manodhātusamaṅgissa vā manoviññāṇadhātusamaṅgissa vā saññā sañjānanā sañjānitattaṃ, imā vuccanti nānattasaññāyo’’ti (vibha. 604) evaṃ vibhaṅge vibhajitvā vuttā idha adhippetā; asamāpannassa manodhātumanoviññāṇadhātusaṅgahitā saññā rūpasaddādibhede nānatte nānāsabhāve gocare pavattanti; yasmā cetā aṭṭha kāmāvacarakusalasaññā, dvādasa akusalasaññā, ekādasa kāmāvacarakusalavipākasaññā , dve akusalavipākasaññā, ekādasa kāmāvacarakiriyasaññāti evaṃ catucattālīsampi saññā nānattā nānāsabhāvā aññamaññaṃ asadisā, tasmā nānattasaññāti vuttā. Tāsaṃ sabbaso nānattasaññānaṃ amanasikārā anāvajjanā asamannāhārā apaccavekkhaṇā. Yasmā tā nāvajjati, na manasikaroti, na paccavekkhati, tasmāti vuttaṃ hoti.
යස්‌මා චෙත්‌ථ පුරිමා රූපසඤ්‌ඤා පටිඝසඤ්‌ඤා ච ඉමිනා ඣානෙන නිබ්‌බත්‌තෙ භවෙපි න විජ්‌ජන්‌ති, පගෙව තස්‌මිං භවෙ ඉමං ඣානං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරණකාලෙ, තස්‌මා තාසං ‘සමතික්‌කමා අත්‌ථඞ්‌ගමා’ති ද්‌වෙධාපි අභාවොයෙව වුත්‌තො. නානත්‌තසඤ්‌ඤාසු පන යස්‌මා අට්‌ඨ කාමාවචරකුසලසඤ්‌ඤා, නව කිරියාසඤ්‌ඤා, දස අකුසලසඤ්‌ඤාති ඉමා සත්‌තවීසති සඤ්‌ඤා ඉමිනා ඣානෙන නිබ්‌බත්‌තෙ භවෙ විජ්‌ජන්‌ති, තස්‌මා තාසං අමනසිකාරාති වුත්‌තන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. තත්‍රාපි හි ඉමං ඣානං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරන්‌තො තාසං අමනසිකාරායෙව උපසම්‌පජ්‌ජ විහරති. තා පන මනසිකරොන්‌තො අසමාපන්‌නො හොතීති. සඞ්‌ඛෙපතො චෙත්‌ථ ‘රූපසඤ්‌ඤානං සමතික්‌කමා’ති ඉමිනා සබ්‌බරූපාවචරධම්‌මානං පහානං වුත්‌තං. ‘පටිඝසඤ්‌ඤානං අත්‌ථඞ්‌ගමා නානත්‌තසඤ්‌ඤානං අමනසිකාරා’ති ඉමිනා සබ්‌බෙසං කාමාවචරචිත්‌තචෙතසිකානඤ්‌ච පහානං අමනසිකාරො ච වුත්‌තොති වෙදිතබ්‌බො.
Yasmā cettha purimā rūpasaññā paṭighasaññā ca iminā jhānena nibbatte bhavepi na vijjanti, pageva tasmiṃ bhave imaṃ jhānaṃ upasampajja viharaṇakāle, tasmā tāsaṃ ‘samatikkamā atthaṅgamā’ti dvedhāpi abhāvoyeva vutto. Nānattasaññāsu pana yasmā aṭṭha kāmāvacarakusalasaññā, nava kiriyāsaññā, dasa akusalasaññāti imā sattavīsati saññā iminā jhānena nibbatte bhave vijjanti, tasmā tāsaṃ amanasikārāti vuttanti veditabbaṃ. Tatrāpi hi imaṃ jhānaṃ upasampajja viharanto tāsaṃ amanasikārāyeva upasampajja viharati. Tā pana manasikaronto asamāpanno hotīti. Saṅkhepato cettha ‘rūpasaññānaṃ samatikkamā’ti iminā sabbarūpāvacaradhammānaṃ pahānaṃ vuttaṃ. ‘Paṭighasaññānaṃ atthaṅgamā nānattasaññānaṃ amanasikārā’ti iminā sabbesaṃ kāmāvacaracittacetasikānañca pahānaṃ amanasikāro ca vuttoti veditabbo.
ඉති භගවා ‘පන්‌නරසන්‌නං රූපසඤ්‌ඤානං සමතික්‌කමෙන, දසන්‌නං පටිඝසඤ්‌ඤානං අත්‌ථඞ්‌ගමෙන, චතුචත්‌තාලීසාය නානත්‌තසඤ්‌ඤානං අමනසිකාරෙනා’ති තීහි පදෙහි ආකාසානඤ්‌චායතනසමාපත්‌තියා වණ්‌ණං කථෙසි. කිං කාරණාති චෙ සොතූනං උස්‌සාහජනනත්‌ථඤ්‌චෙව පලොභනත්‌ථඤ්‌ච. සචෙ හි කෙචි අපණ්‌ඩිතා වදෙය්‍යුං ‘සත්‌ථා ආකාසානඤ්‌චායතනසමාපත්‌තිං නිබ්‌බත්‌තෙථාති වදති, කො නු ඛො එතාය නිබ්‌බත්‌තිතාය අත්‌ථො? කො ආනිසංසො’ති තෙ එවං වත්‌තුං මා ලභන්‌තූති ඉමෙහි ආකාරෙහි සමාපත්‌තියා වණ්‌ණං කථෙසි. තඤ්‌හි නෙසං සුත්‌වා එවං භවිස්‌සති – ‘එවංසන්‌තා කිර අයං සමාපත්‌ති, එවංපණීතා, නිබ්‌බත්‌තෙස්‌සාම න’න්‌ති. අථස්‌ස නිබ්‌බත්‌තනත්‌ථාය උස්‌සාහං කරිස්‌සන්‌තීති.
Iti bhagavā ‘pannarasannaṃ rūpasaññānaṃ samatikkamena, dasannaṃ paṭighasaññānaṃ atthaṅgamena, catucattālīsāya nānattasaññānaṃ amanasikārenā’ti tīhi padehi ākāsānañcāyatanasamāpattiyā vaṇṇaṃ kathesi. Kiṃ kāraṇāti ce sotūnaṃ ussāhajananatthañceva palobhanatthañca. Sace hi keci apaṇḍitā vadeyyuṃ ‘satthā ākāsānañcāyatanasamāpattiṃ nibbattethāti vadati, ko nu kho etāya nibbattitāya attho? Ko ānisaṃso’ti te evaṃ vattuṃ mā labhantūti imehi ākārehi samāpattiyā vaṇṇaṃ kathesi. Tañhi nesaṃ sutvā evaṃ bhavissati – ‘evaṃsantā kira ayaṃ samāpatti, evaṃpaṇītā, nibbattessāma na’nti. Athassa nibbattanatthāya ussāhaṃ karissantīti.
පලොභනත්‌ථඤ්‌චාපි නෙසං එතිස්‌සා වණ්‌ණං කථෙසි, විසකණ්‌ටකවාණිජො විය. විසකණ්‌ටකවාණිජො නාම ගුළවාණිජො වුච්‌චති. සො කිර ගුළඵාණිතඛණ්‌ඩසක්‌කරාදීනි සකටෙනාදාය පච්‌චන්‌තගාමං ගන්‌ත්‌වා ‘විසකණ්‌ටකං ගණ්‌හථ විසකණ්‌ටකං ගණ්‌හථා’ති උග්‌ඝොසෙසි. තං සුත්‌වා ගාමිකා ‘විසං නාම කක්‌ඛළං, යො නං ඛාදති සො මරති, කණ්‌ටකොපි විජ්‌ඣිත්‌වා මාරෙති. උභොපෙතෙ කක්‌ඛළා, කො එත්‌ථ ආනිසංසො’ති ගෙහද්‌වාරානි ථකෙසුං, දාරකෙ ච පලාපෙසුං. තං දිස්‌වා වාණිජො ‘අවොහාරකුසලා ඉමෙ ගාමිකා, හන්‌ද නෙ උපායෙන ගණ්‌හාපෙමී’ති ‘අතිමධුරං ගණ්‌හථ අතිසාදුං ගණ්‌හථ, ගුළං ඵාණිතං සක්‌කරං සමග්‌ඝං ලබ්‌භති, කූටමාසකකූටකහාපණාදීහිපි ලබ්‌භතී’ති උග්‌ඝොසෙසි. තං සුත්‌වා ගාමිකා හට්‌ඨපහට්‌ඨා නිග්‌ගන්‌ත්‌වා බහුම්‌පි මූලං දත්‌වා ගහෙසුං.
Palobhanatthañcāpi nesaṃ etissā vaṇṇaṃ kathesi, visakaṇṭakavāṇijo viya. Visakaṇṭakavāṇijo nāma guḷavāṇijo vuccati. So kira guḷaphāṇitakhaṇḍasakkarādīni sakaṭenādāya paccantagāmaṃ gantvā ‘visakaṇṭakaṃ gaṇhatha visakaṇṭakaṃ gaṇhathā’ti ugghosesi. Taṃ sutvā gāmikā ‘visaṃ nāma kakkhaḷaṃ, yo naṃ khādati so marati, kaṇṭakopi vijjhitvā māreti. Ubhopete kakkhaḷā, ko ettha ānisaṃso’ti gehadvārāni thakesuṃ, dārake ca palāpesuṃ. Taṃ disvā vāṇijo ‘avohārakusalā ime gāmikā, handa ne upāyena gaṇhāpemī’ti ‘atimadhuraṃ gaṇhatha atisāduṃ gaṇhatha, guḷaṃ phāṇitaṃ sakkaraṃ samagghaṃ labbhati, kūṭamāsakakūṭakahāpaṇādīhipi labbhatī’ti ugghosesi. Taṃ sutvā gāmikā haṭṭhapahaṭṭhā niggantvā bahumpi mūlaṃ datvā gahesuṃ.
තත්‌ථ වාණිජස්‌ස ‘විසකණ්‌ටකං ගණ්‌හථා’ති උග්‌ඝොසනං විය භගවතො ‘ආකාසානඤ්‌චායතනසමාපත්‌තිං නිබ්‌බත්‌තෙථා’ති වචනං. ‘උභොපෙතෙ කක්‌ඛළා , කො එත්‌ථ ආනිසංසො’ති? ගාමිකානං චින්‌තනං විය ‘භගවා ආකාසානඤ්‌චායතනං නිබ්‌බත්‌තෙථාති ආහ, කො එත්‌ථ ආනිසංසො? නාස්‌ස ගුණං ජානාමා’ති සොතූනං චින්‌තනං. අථස්‌ස වාණිජස්‌ස ‘අතිමධුරං ගණ්‌හථා’තිආදිවචනං විය භගවතො රූපසඤ්‌ඤාසමතික්‌කමනාදිකං ආනිසංසප්‌පකාසනං. ඉදඤ්‌හි සුත්‌වා තෙ බහුම්‌පි මූලං දත්‌වා, ගාමිකා විය ගුළං, ඉමිනා ආනිසංසෙන පලොභිතචිත්‌තා මහන්‌තම්‌පි උස්‌සාහං කත්‌වා ඉමං සමාපත්‌තිං නිබ්‌බත්‌තෙස්‌සන්‌තීති උස්‌සාහජනනත්‌ථං පලොභනත්‌ථඤ්‌ච කථෙසි.
Tattha vāṇijassa ‘visakaṇṭakaṃ gaṇhathā’ti ugghosanaṃ viya bhagavato ‘ākāsānañcāyatanasamāpattiṃ nibbattethā’ti vacanaṃ. ‘Ubhopete kakkhaḷā , ko ettha ānisaṃso’ti? Gāmikānaṃ cintanaṃ viya ‘bhagavā ākāsānañcāyatanaṃ nibbattethāti āha, ko ettha ānisaṃso? Nāssa guṇaṃ jānāmā’ti sotūnaṃ cintanaṃ. Athassa vāṇijassa ‘atimadhuraṃ gaṇhathā’tiādivacanaṃ viya bhagavato rūpasaññāsamatikkamanādikaṃ ānisaṃsappakāsanaṃ. Idañhi sutvā te bahumpi mūlaṃ datvā, gāmikā viya guḷaṃ, iminā ānisaṃsena palobhitacittā mahantampi ussāhaṃ katvā imaṃ samāpattiṃ nibbattessantīti ussāhajananatthaṃ palobhanatthañca kathesi.
ආකාසානඤ්‌චායතනසඤ්‌ඤාසහගතන්‌ති එත්‌ථ නාස්‌ස අන්‌තොති අනන්‌තං. ආකාසං අනන්‌තං ආකාසානන්‌තං. ආකාසානන්‌තමෙව ආකාසානඤ්‌චං. තං ආකාසානඤ්‌චං අධිට්‌ඨානට්‌ඨෙන ආයතනමස්‌ස සසම්‌පයුත්‌තධම්‌මස්‌ස ඣානස්‌ස, දෙවානං දෙවායතනමිවාති ආකාසානඤ්‌චායතනං. ඉති ආකාසානඤ්‌චං ච තං ආයතනඤ්‌චාතිපි ආකාසානඤ්‌චායතනං. කසිණුග්‌ඝාටිමාකාසස්‌සෙතං අධිවචනං. තස්‌මිං ආකාසානඤ්‌චායතනෙ අප්‌පනාප්‌පත්‌තාය සඤ්‌ඤාය සහගතං ආකාසානඤ්‌චායතනසඤ්‌ඤාසහගතං.
Ākāsānañcāyatanasaññāsahagatanti ettha nāssa antoti anantaṃ. Ākāsaṃ anantaṃ ākāsānantaṃ. Ākāsānantameva ākāsānañcaṃ. Taṃ ākāsānañcaṃ adhiṭṭhānaṭṭhena āyatanamassa sasampayuttadhammassa jhānassa, devānaṃ devāyatanamivāti ākāsānañcāyatanaṃ. Iti ākāsānañcaṃ ca taṃ āyatanañcātipi ākāsānañcāyatanaṃ. Kasiṇugghāṭimākāsassetaṃ adhivacanaṃ. Tasmiṃ ākāsānañcāyatane appanāppattāya saññāya sahagataṃ ākāsānañcāyatanasaññāsahagataṃ.
යථා පන අඤ්‌ඤත්‌ථ ‘අනන්‌තො ආකාසො’ති (විභ. 508; දී. නි. 2.129) වුත්‌තං, එවමිධ අනන්‌තන්‌ති වා පරිත්‌තන්‌ති වා න ගහිතං. කස්‌මා? අනන්‌තෙ හි ගහිතෙ පරිත්‌තං න ගය්‌හති, පරිත්‌තෙ ගහිතෙ අනන්‌තං න ගය්‌හති. එවං සන්‌තෙ ආරම්‌මණචතුක්‌කං න පූරති, දෙසනා සොළසක්‌ඛත්‌තුකා න හොති. සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධස්‌ස ච ඉමස්‌මිං ඨානෙ දෙසනං සොළසක්‌ඛත්‌තුකං කාතුං අජ්‌ඣාසයො, තස්‌මා අනන්‌තන්‌ති වා පරිත්‌තන්‌ති වා අවත්‌වා ‘ආකාසානඤ්‌චායතනසඤ්‌ඤාසහගත’න්‌ති ආහ. එවඤ්‌හි සති උභයම්‌පි ගහිතමෙව හොති. ආරම්‌මණචතුක්‌කං පූරති, දෙසනා සොළසක්‌ඛත්‌තුකා සම්‌පජ්‌ජති. අවසෙසො පාළිඅත්‌ථො හෙට්‌ඨා වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බො. රූපාවචරචතුත්‌ථජ්‌ඣානනිකන්‌තිපරියාදානදුක්‌ඛතාය චෙත්‌ථ දුක්‌ඛා පටිපදා, පරියාදින්‌නනිකන්‌තිකස්‌ස අප්‌පනාපරිවාසදන්‌ධතාය දන්‌ධාභිඤ්‌ඤා හොති. විපරියායෙන සුඛා පටිපදා ඛිප්‌පාභිඤ්‌ඤා ච වෙදිතබ්‌බා. පරිත්‌තකසිණුග්‌ඝාටිමාකාසෙ පන පවත්‌තං ඣානං පරිත්‌තාරම්‌මණං විපුලකසිණුග්‌ඝාටිමාකාසෙ පවත්‌තං අප්‌පමාණාරම්‌මණන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. උපෙක්‌ඛාබ්‍රහ්‌මවිහාරෙ විය ච ඉධාපි චතුත්‌ථජ්‌ඣානවසෙන පඤ්‌චවීසති එකකා හොන්‌ති . යථා චෙත්‌ථ එවං ඉතො පරෙසුපි. විසෙසමත්‌තමෙව පන තෙසු වණ්‌ණයිස්‌සාම.
Yathā pana aññattha ‘ananto ākāso’ti (vibha. 508; dī. ni. 2.129) vuttaṃ, evamidha anantanti vā parittanti vā na gahitaṃ. Kasmā? Anante hi gahite parittaṃ na gayhati, paritte gahite anantaṃ na gayhati. Evaṃ sante ārammaṇacatukkaṃ na pūrati, desanā soḷasakkhattukā na hoti. Sammāsambuddhassa ca imasmiṃ ṭhāne desanaṃ soḷasakkhattukaṃ kātuṃ ajjhāsayo, tasmā anantanti vā parittanti vā avatvā ‘ākāsānañcāyatanasaññāsahagata’nti āha. Evañhi sati ubhayampi gahitameva hoti. Ārammaṇacatukkaṃ pūrati, desanā soḷasakkhattukā sampajjati. Avaseso pāḷiattho heṭṭhā vuttanayeneva veditabbo. Rūpāvacaracatutthajjhānanikantipariyādānadukkhatāya cettha dukkhā paṭipadā, pariyādinnanikantikassa appanāparivāsadandhatāya dandhābhiññā hoti. Vipariyāyena sukhā paṭipadā khippābhiññā ca veditabbā. Parittakasiṇugghāṭimākāse pana pavattaṃ jhānaṃ parittārammaṇaṃ vipulakasiṇugghāṭimākāse pavattaṃ appamāṇārammaṇanti veditabbaṃ. Upekkhābrahmavihāre viya ca idhāpi catutthajjhānavasena pañcavīsati ekakā honti . Yathā cettha evaṃ ito paresupi. Visesamattameva pana tesu vaṇṇayissāma.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / අභිධම්‌මපිටක • Abhidhammapiṭaka / ධම්‌මසඞ්‌ගණීපාළි • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / අරූපාවචරකුසලං • Arūpāvacarakusalaṃ
ටීකා • Tīkā / අභිධම්‌මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ධම්‌මසඞ්‌ගණී-මූලටීකා • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / අරූපාවචරකුසලකථාවණ්‌ණනා • Arūpāvacarakusalakathāvaṇṇanā
ටීකා • Tīkā / අභිධම්‌මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ධම්‌මසඞ්‌ගණී-අනුටීකා • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / අරූපාවචරකුසලකථාවණ්‌ණනා • Arūpāvacarakusalakathāvaṇṇanā
