Upanishads |
Akshi Upanishad
Sanskrit Devanagari with Roman transliteration (IAST)
अक्ष्युपनिषत्
akṣyupaniṣat
यत्सप्तभूमिकाविद्यावेद्यानन्दकलेवरम् ।
विकलेवरकैवल्यं रामचन्द्रपदं भजे ॥
yatsaptabhūmikāvidyāvedyānandakalevaram ।
vikalevarakaivalyaṃ rāmacandrapadaṃ bhaje ॥
ॐ सह नाववतु सह नौ भुनक्तु
सह वीर्यं करवावहै ।
तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै ॥
oṃ saha nāvavatu saha nau bhunaktu
saha vīryaṃ karavāvahai ।
tejasvināvadhītamastu mā vidviṣāvahai ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥
हरिः ॐ ॥
hariḥ oṃ ॥
अथ ह सांकृतिर्भगवानादित्यलोकं जगाम ।
तमादित्यं नत्वा चाक्षुष्मतीविद्यया
तमस्तुवत् । ॐ नमो भगवते श्रीसूर्या-
याक्षितेजसे नमः । ॐ खेचराय नमः ।
ॐ महासेनाय नमः । ॐ तमसे नमः ।
ॐ रजसे नमः । ॐ सत्त्वाय नमः ।
ॐ असतो मा सद्गमय । तमसो मा ज्योतिर्गमय ।
मृत्योर्माऽमृतं गमय । हंसो भगवा-
ञ्छुचिरूपः प्रतिरूपः । विश्वरूपं घृणिनं
जातवेदसं हिरण्मयं ज्योतीरूपं तपन्तम् ।
सहस्ररश्मिः शतधा वर्तमानः पुरुषः
प्रजानामुदयत्येष सूर्यः । ॐ नमो
भगवते श्रीसूर्यायादित्यायाक्षितेजसेऽहोवाहिनि
वाहिनि स्वाहेति । एवं चाक्षुष्मतीविद्यया स्तुतः
श्रीसूर्यनारायणः सुप्रीतोऽब्रवीच्चाक्षुष्मती-
विद्यां ब्राह्मणो यो नित्यमधीते न तस्याक्षिरोगो
भवति । न तस्य कुलेऽन्धो भवति । अष्टौ
ब्राह्मणान्ग्राहयित्वाथ विद्यासिद्धिर्भवति ।
य एवं वेद स महान्भवति ॥ १॥
atha ha sāṃkṛtirbhagavānādityalokaṃ jagāma ।
tamādityaṃ natvā cākṣuṣmatīvidyayā
tamastuvat । oṃ namo bhagavate śrīsūryā-
yākṣitejase namaḥ । oṃ khecarāya namaḥ ।
oṃ mahāsenāya namaḥ । oṃ tamase namaḥ ।
oṃ rajase namaḥ । oṃ sattvāya namaḥ ।
oṃ asato mā sadgamaya । tamaso mā jyotirgamaya ।
mṛtyormā'mṛtaṃ gamaya । haṃso bhagavā-
ñchucirūpaḥ pratirūpaḥ । viśvarūpaṃ ghṛṇinaṃ
jātavedasaṃ hiraṇmayaṃ jyotīrūpaṃ tapantam ।
sahasraraśmiḥ śatadhā vartamānaḥ puruṣaḥ
prajānāmudayatyeṣa sūryaḥ । oṃ namo
bhagavate śrīsūryāyādityāyākṣitejase'hovāhini
vāhini svāheti । evaṃ cākṣuṣmatīvidyayā stutaḥ
śrīsūryanārāyaṇaḥ suprīto'bravīccākṣuṣmatī-
vidyāṃ brāhmaṇo yo nityamadhīte na tasyākṣirogo
bhavati । na tasya kule'ndho bhavati । aṣṭau
brāhmaṇāngrāhayitvātha vidyāsiddhirbhavati ।
ya evaṃ veda sa mahānbhavati ॥ 1॥
अथ ह सांकृतिरादित्यं पप्रच्छ भगवन-्
ब्रह्मविद्यां मे ब्रूहीति । तमादित्यो होवाच ।
सांकृते शृणु वक्ष्यामि तत्त्वज्ञानं सुदुर्लभम् ।
येन विज्ञातमात्रेण जीवन्मुक्तो भविष्यसि ॥१॥
atha ha sāṃkṛtirādityaṃ papraccha bhagavan-
brahmavidyāṃ me brūhīti । tamādityo hovāca ।
sāṃkṛte śṛṇu vakṣyāmi tattvajñānaṃ sudurlabham ।
yena vijñātamātreṇa jīvanmukto bhaviṣyasi ॥1॥
सर्वमेकमजं शान्तमनन्तं ध्रुवमव्ययम् ।
पश्यन्भूतार्थचिद्रूपं शान्त आस्व यथासुखम् ॥ २॥
sarvamekamajaṃ śāntamanantaṃ dhruvamavyayam ।
paśyanbhūtārthacidrūpaṃ śānta āsva yathāsukham ॥ 2॥
अवेदनं विदुर्योगं चित्तक्षयमकृत्रिमम् ।
योगस्थः कुरु कर्माणि नीरसो वाथ मा कुरु ॥ ३॥
avedanaṃ viduryogaṃ cittakṣayamakṛtrimam ।
yogasthaḥ kuru karmāṇi nīraso vātha mā kuru ॥ 3॥
विरागमुपयात्यन्तर्वासनास्वनुवासरम् ।
क्रियासूदाररूपासु क्रमते मोदतेऽन्वहम् ॥ ४॥
virāgamupayātyantarvāsanāsvanuvāsaram ।
kriyāsūdārarūpāsu kramate modate'nvaham ॥ 4॥
ग्राम्यासु जडचेष्टासु सततं विचिकित्सते ।
नोदाहरति मर्माणि पुण्यकर्माणि सेवते ॥ ५॥
grāmyāsu jaḍaceṣṭāsu satataṃ vicikitsate ।
nodāharati marmāṇi puṇyakarmāṇi sevate ॥ 5॥
अनन्योद्वेगकारीणि मृदुकर्माणि सेवते ।
पापाद्बिभेति सततं न च भोगमपेक्षते ॥ ६॥
ananyodvegakārīṇi mṛdukarmāṇi sevate ।
pāpādbibheti satataṃ na ca bhogamapekṣate ॥ 6॥
स्नेहप्रणयगर्भाणि पेशलान्युचितानि च ।
देशकालोपपन्नानि वचनान्यभिभाषते ॥ ७॥
snehapraṇayagarbhāṇi peśalānyucitāni ca ।
deśakālopapannāni vacanānyabhibhāṣate ॥ 7॥
मनसा कर्मणा वाचा सज्जनानुपसेवते ।
यतः कुतश्चिदानीय नित्यं शास्त्राण्यवेक्षते ॥ ८॥
manasā karmaṇā vācā sajjanānupasevate ।
yataḥ kutaścidānīya nityaṃ śāstrāṇyavekṣate ॥ 8॥
तदासौ प्रथमामेकां प्राप्तो भवति भूमिकाम् ।
एवं विचारवान्यः स्यात्संसारोत्तरणं प्रति ॥ ९॥
tadāsau prathamāmekāṃ prāpto bhavati bhūmikām ।
evaṃ vicāravānyaḥ syātsaṃsārottaraṇaṃ prati ॥ 9॥
स भूमिकावानित्युक्तः शेषस्त्वार्य इति स्मृतः ।
विचारनाम्नीमितरामागतो योगभूमिकाम् ॥ १०॥
sa bhūmikāvānityuktaḥ śeṣastvārya iti smṛtaḥ ।
vicāranāmnīmitarāmāgato yogabhūmikām ॥ 10॥
श्रुतिस्मृतिसदाचारधारणाध्यानकर्मणः ।
मुख्यया व्याख्ययाख्याताञ्छ्रयति श्रेष्ठपण्डितान् ॥ ११॥
śrutismṛtisadācāradhāraṇādhyānakarmaṇaḥ ।
mukhyayā vyākhyayākhyātāñchrayati śreṣṭhapaṇḍitān ॥ 11॥
पदार्थप्रविभागज्ञः कार्याकार्यविनिर्णयम् ।
जानात्यधिगतश्चान्यो गृहं गृहपतिर्यथा ॥ १२॥
padārthapravibhāgajñaḥ kāryākāryavinirṇayam ।
jānātyadhigataścānyo gṛhaṃ gṛhapatiryathā ॥ 12॥
मदाभिमानमात्सर्यलोभमोहातिशायिताम् ।
बहिरप्यास्थितामीषत्यजत्यहिरिव त्वचम् ॥ १३॥
madābhimānamātsaryalobhamohātiśāyitām ।
bahirapyāsthitāmīṣatyajatyahiriva tvacam ॥ 13॥
इत्थंभूतमतिः शास्त्रगुरुसज्जनसेवया ।
सरहस्यमशेषेण यथावदधिगच्छति ॥ १४॥
itthaṃbhūtamatiḥ śāstragurusajjanasevayā ।
sarahasyamaśeṣeṇa yathāvadadhigacchati ॥ 14॥
असंसर्गाभिधामन्यां तृतीयां योगभूमिकाम् ।
ततः पतत्यसौ कान्तः पुष्पशय्यामिवामलाम् ॥ १५॥
asaṃsargābhidhāmanyāṃ tṛtīyāṃ yogabhūmikām ।
tataḥ patatyasau kāntaḥ puṣpaśayyāmivāmalām ॥ 15॥
यथावच्छास्त्रवाक्यार्थे मतिमाधाय निश्चलाम् ।
तापसाश्रमविश्रान्तैरध्यात्मकथनक्रमैः ।
शिलाशय्यासनासीनो जरयत्यायुराततम् ॥ १६॥
yathāvacchāstravākyārthe matimādhāya niścalām ।
tāpasāśramaviśrāntairadhyātmakathanakramaiḥ ।
śilāśayyāsanāsīno jarayatyāyurātatam ॥ 16॥
वनावनिविहारेण चित्तोपशमशोभिना ।
असङ्गसुखसौख्येन कालं नयति नीतिमान् ॥ १७॥
vanāvanivihāreṇa cittopaśamaśobhinā ।
asaṅgasukhasaukhyena kālaṃ nayati nītimān ॥ 17॥
अभ्यासात्साधुशास्त्राणां करणात्पुण्यकर्मणाम् ।
जन्तोर्यथावदेवेयं वस्तुदृष्टिः प्रसीदति ॥ १८॥
abhyāsātsādhuśāstrāṇāṃ karaṇātpuṇyakarmaṇām ।
jantoryathāvadeveyaṃ vastudṛṣṭiḥ prasīdati ॥ 18॥
तृतीयां भूमिकां प्राप्य बुद्धोऽनुभवति स्वयम् ॥ १९॥
tṛtīyāṃ bhūmikāṃ prāpya buddho'nubhavati svayam ॥ 19॥
द्विप्रकारसंसर्गं तस्य भेदमिमं श्रुणु ।
द्विविधोऽयमसंसर्गः सामान्यः श्रेष्ठ एव च ॥ २०॥
dviprakārasaṃsargaṃ tasya bhedamimaṃ śruṇu ।
dvividho'yamasaṃsargaḥ sāmānyaḥ śreṣṭha eva ca ॥ 20॥
नाहं कर्ता न भोक्ता च न बाध्यो न च बाधकः ।
इत्यसंजनमर्थेषु सामान्यासङ्गनामकम् ॥ २१॥
nāhaṃ kartā na bhoktā ca na bādhyo na ca bādhakaḥ ।
ityasaṃjanamartheṣu sāmānyāsaṅganāmakam ॥ 21॥
प्राक्कर्मनिर्मितं सर्वमीश्वराधीनमेव वा ।
सुखं वा यदि वा दुःखं कैवात्र तव कर्तृता ॥ २२॥
prākkarmanirmitaṃ sarvamīśvarādhīnameva vā ।
sukhaṃ vā yadi vā duḥkhaṃ kaivātra tava kartṛtā ॥ 22॥
भोगाभोगा महारोगाः सम्पदः परमापदः ।
वियोगायैव संयोगा आधयो व्याधयो धियाम् ॥ २३॥
bhogābhogā mahārogāḥ sampadaḥ paramāpadaḥ ।
viyogāyaiva saṃyogā ādhayo vyādhayo dhiyām ॥ 23॥
कालश्च कलनोद्युक्तः सर्वभावाननारतम् ।
अनास्थयेति भावानां यदभावनमान्तरम् ।
वाक्यार्थलब्धमनसः समान्योऽसावसङ्गमः ॥ २४॥
kālaśca kalanodyuktaḥ sarvabhāvānanāratam ।
anāsthayeti bhāvānāṃ yadabhāvanamāntaram ।
vākyārthalabdhamanasaḥ samānyo'sāvasaṅgamaḥ ॥ 24॥
अनेन क्रमयोगेन संयोगेन महात्मनाम् ।
नाहं कर्तेश्वरः कर्ता कर्म वा प्राक्तनं मम ॥ २५॥
anena kramayogena saṃyogena mahātmanām ।
nāhaṃ karteśvaraḥ kartā karma vā prāktanaṃ mama ॥ 25॥
कृत्वा दूरतरे नूनमिति शब्दार्थभावनम् ।
यन्मौनमासनं शान्तं तच्छ्रेष्ठासङ्ग उच्यते ॥ २६॥
kṛtvā dūratare nūnamiti śabdārthabhāvanam ।
yanmaunamāsanaṃ śāntaṃ tacchreṣṭhāsaṅga ucyate ॥ 26॥
सन्तोषामोदमधुरा प्रथमोदेति भूमिका ।
भूमिप्रोदितमात्रोऽन्तरमृताङ्कुरिकेव सा ॥ २७॥
santoṣāmodamadhurā prathamodeti bhūmikā ।
bhūmiproditamātro'ntaramṛtāṅkurikeva sā ॥ 27॥
एषा हि परिमृष्टान्तः संन्यासा प्रसवैकभूः ।
द्वितीयां च तृतीयां च भूमिकां प्राप्नुयात्ततः ॥ २८॥
eṣā hi parimṛṣṭāntaḥ saṃnyāsā prasavaikabhūḥ ।
dvitīyāṃ ca tṛtīyāṃ ca bhūmikāṃ prāpnuyāttataḥ ॥ 28॥
श्रेष्ठा सर्वगता ह्येषा तृतीया भूमिकात्र हि ।
भवति प्रोज्झिताशेषसंकल्पकलनः पुमान् ॥ २९॥
śreṣṭhā sarvagatā hyeṣā tṛtīyā bhūmikātra hi ।
bhavati projjhitāśeṣasaṃkalpakalanaḥ pumān ॥ 29॥
भूमिकात्रितयाभ्यासादज्ञाने क्षयमागते ।
समं सर्वत्र पश्यन्ति चतुर्थीं भूमिकां गताः ॥ ३०॥
bhūmikātritayābhyāsādajñāne kṣayamāgate ।
samaṃ sarvatra paśyanti caturthīṃ bhūmikāṃ gatāḥ ॥ 30॥
अद्वैते स्थैर्यमायाते द्वैते च प्रशमं गते ।
पश्यन्ति स्वप्नवल्लोकं चतुर्थीं भूमिकां गताः ॥ ३१॥
advaite sthairyamāyāte dvaite ca praśamaṃ gate ।
paśyanti svapnavallokaṃ caturthīṃ bhūmikāṃ gatāḥ ॥ 31॥
भूमिकात्रितयं जाग्रच्चतुर्थी स्वप्न उच्यते ॥ ३२॥
bhūmikātritayaṃ jāgraccaturthī svapna ucyate ॥ 32॥
चित्तं तु शरदभ्रांशविलयं प्रविलीयते ।
सत्त्वावशेष एवास्ते पञ्चमीं भूमिकां गतः ॥ ३३॥
cittaṃ tu śaradabhrāṃśavilayaṃ pravilīyate ।
sattvāvaśeṣa evāste pañcamīṃ bhūmikāṃ gataḥ ॥ 33॥
जगद्विकल्पो नोदेति चित्तस्यात्र विलापनात् ।
पञ्चमीं भूमिकामेत्य सुषुप्तपदनामिकाम् ।
शान्ताशेषविशेषांशस्तिष्ठत्यद्वैतमात्रकः ॥ ३४॥
jagadvikalpo nodeti cittasyātra vilāpanāt ।
pañcamīṃ bhūmikāmetya suṣuptapadanāmikām ।
śāntāśeṣaviśeṣāṃśastiṣṭhatyadvaitamātrakaḥ ॥ 34॥
गलितद्वैतनिर्भासो मुदितोऽतःप्रबोधवान् ।
सुषुप्तमन एवास्ते पञ्चमीं भूमिकां गतः ॥ ३५॥
galitadvaitanirbhāso mudito'taḥprabodhavān ।
suṣuptamana evāste pañcamīṃ bhūmikāṃ gataḥ ॥ 35॥
अन्तर्मुखतयातिष्ठन्बहिर्वृत्तिपरोऽपि सन् ।
परिश्रान्ततया नित्यं निद्रालुरिव लक्ष्यते ॥ ३६॥
antarmukhatayātiṣṭhanbahirvṛttiparo'pi san ।
pariśrāntatayā nityaṃ nidrāluriva lakṣyate ॥ 36॥
कुर्वन्नभ्यासमेतस्यां भूमिकायां विवासनः ।
षष्ठीं तुर्याभिधामन्यां क्रमात्पतति भूमिकाम् ॥ ३७॥
kurvannabhyāsametasyāṃ bhūmikāyāṃ vivāsanaḥ ।
ṣaṣṭhīṃ turyābhidhāmanyāṃ kramātpatati bhūmikām ॥ 37॥
यत्र नासन्नसद्रूपो नाहं नाप्यहंकृतिः ।
केवलं क्षीणमननमास्तेऽद्वैतेऽतिनिर्भयः ॥ ३८॥
yatra nāsannasadrūpo nāhaṃ nāpyahaṃkṛtiḥ ।
kevalaṃ kṣīṇamananamāste'dvaite'tinirbhayaḥ ॥ 38॥
निर्ग्रन्थिः शान्तसन्देहो जीवन्मुक्तो विभावनः ।
अनिर्वाणोऽपि निर्वाणश्चित्रदीप इव स्थितः ॥ ३९॥
nirgranthiḥ śāntasandeho jīvanmukto vibhāvanaḥ ।
anirvāṇo'pi nirvāṇaścitradīpa iva sthitaḥ ॥ 39॥
षष्ठ्यां भूमावसौ स्थित्वा सप्तमीं भूमिमाप्नुयात् ॥ ४०॥
ṣaṣṭhyāṃ bhūmāvasau sthitvā saptamīṃ bhūmimāpnuyāt ॥ 40॥
विदेहमुक्ततात्रोक्ता सप्तमी योगभूमिका ।
अगम्या वचसां शान्ता सा सीमा सर्वभूमिषु ॥ ४१॥
videhamuktatātroktā saptamī yogabhūmikā ।
agamyā vacasāṃ śāntā sā sīmā sarvabhūmiṣu ॥ 41॥
लोकानुवर्तनं त्यक्त्वा त्यक्त्वा देहानुवर्तनम् ।
शास्त्रानुवर्तनं त्यक्त्वा स्वाध्यासापनयं कुरु ॥ ४२॥
lokānuvartanaṃ tyaktvā tyaktvā dehānuvartanam ।
śāstrānuvartanaṃ tyaktvā svādhyāsāpanayaṃ kuru ॥ 42॥
ओङ्कारमात्रमखिलं विश्वप्राज्ञादिलक्षणम् ।
वाच्यवाच्यकताभेदाभेदेनानुपलब्धितः ॥ ४३॥
oṅkāramātramakhilaṃ viśvaprājñādilakṣaṇam ।
vācyavācyakatābhedābhedenānupalabdhitaḥ ॥ 43॥
अकारमात्रं विश्वः स्यादुकारतैजसः स्मृतः ।
प्राज्ञो मकार इत्येवं परिपश्येत्क्रमेण तु ॥ ४४॥
akāramātraṃ viśvaḥ syādukārataijasaḥ smṛtaḥ ।
prājño makāra ityevaṃ paripaśyetkrameṇa tu ॥ 44॥
समाधिकालात्प्रागेव विचिन्त्यातिप्रयत्नतः ।
स्थुलसूक्ष्मक्रमात्सर्वं चिदात्मनि विलापयेत् ॥ ४५॥
samādhikālātprāgeva vicintyātiprayatnataḥ ।
sthulasūkṣmakramātsarvaṃ cidātmani vilāpayet ॥ 45॥
चिदात्मानं नित्यशुद्धबुद्धमुक्तसदद्वयः ।
परमानन्दसन्देहो वासुदेवोऽहओमिति ॥ ४६॥
cidātmānaṃ nityaśuddhabuddhamuktasadadvayaḥ ।
paramānandasandeho vāsudevo'haomiti ॥ 46॥
आदिमध्यावसानेषु दुःखं सर्वमिदं यतः ।
तस्मात्सर्वं परित्यज्य तत्त्वनिष्ठो भवानघ ॥ ४७॥
ādimadhyāvasāneṣu duḥkhaṃ sarvamidaṃ yataḥ ।
tasmātsarvaṃ parityajya tattvaniṣṭho bhavānagha ॥ 47॥
अविद्यातिमिरातीतं सर्वाभासविवर्जितम् ।
आनन्दममलं शुद्धं मनोवाचामगोचरम् ॥ ४८॥
avidyātimirātītaṃ sarvābhāsavivarjitam ।
ānandamamalaṃ śuddhaṃ manovācāmagocaram ॥ 48॥
प्रज्ञानघनमानन्दं ब्रह्मास्मीति विभावयेत् ॥ ४९॥
prajñānaghanamānandaṃ brahmāsmīti vibhāvayet ॥ 49॥
इत्युपनिषत् ॥
ityupaniṣat ॥
ॐ सह नाववतु । सह नौ भुनक्तु । सह वीर्यं करवावहै ।
तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै ॥
oṃ saha nāvavatu । saha nau bhunaktu । saha vīryaṃ karavāvahai ।
tejasvināvadhītamastu mā vidviṣāvahai ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥
हरिः ॐ तत्सत् ॥
hariḥ oṃ tatsat ॥
इत्यलक्ष्युपनिषत् ॥
ityalakṣyupaniṣat ॥