| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मिलिन्दपञ्हपाळि • Milindapañhapāḷi |
८. अकुसलच्छेदनपञ्हो
8. Akusalacchedanapañho
८. ‘‘भन्ते नागसेन, तथागतो सब्बं अकुसलं झापेत्वा सब्बञ्ञुतं पत्तो, उदाहु सावसेसे अकुसले सब्बञ्ञुतं पत्तो’’ति? ‘‘सब्बं, महाराज, अकुसलं झापेत्वा भगवा सब्बञ्ञुतं पत्तो, नत्थि भगवतो सेसेकं अकुसल’’न्ति।
8. ‘‘Bhante nāgasena, tathāgato sabbaṃ akusalaṃ jhāpetvā sabbaññutaṃ patto, udāhu sāvasese akusale sabbaññutaṃ patto’’ti? ‘‘Sabbaṃ, mahārāja, akusalaṃ jhāpetvā bhagavā sabbaññutaṃ patto, natthi bhagavato sesekaṃ akusala’’nti.
‘‘किं पन, भन्ते, दुक्खा वेदना तथागतस्स काये उप्पन्नपुब्बा’’ति? ‘‘आम, महाराज, राजगहे भगवतो पादो सकलिकाय 1 खतो, लोहितपक्खन्दिकाबाधो उप्पन्नो, काये अभिसन्ने जीवकेन विरेको कारितो, वाताबाधे उप्पन्ने उपट्ठाकेन थेरेन उण्होदकं परियिट्ठ’’न्ति।
‘‘Kiṃ pana, bhante, dukkhā vedanā tathāgatassa kāye uppannapubbā’’ti? ‘‘Āma, mahārāja, rājagahe bhagavato pādo sakalikāya 2 khato, lohitapakkhandikābādho uppanno, kāye abhisanne jīvakena vireko kārito, vātābādhe uppanne upaṭṭhākena therena uṇhodakaṃ pariyiṭṭha’’nti.
‘‘यदि , भन्ते नागसेन, तथागतो सब्बं अकुसलं झापेत्वा सब्बञ्ञुतं पत्तो, तेन हि भगवतो पादो सकलिकाय खतो, लोहितपक्खन्दिका च आबाधो उप्पन्नोति यं वचनं, तं मिच्छा। यदि तथागतस्स पादो सकलिकाय खतो, लोहितपक्खन्दिका च आबाधो उप्पन्नो, तेन हि तथागतो सब्बं अकुसलं झापेत्वा सब्बञ्ञुतं पत्तोति तम्पि वचनं मिच्छा। नत्थि, भन्ते, विना कम्मेन वेदयितं, सब्बं तं वेदयितं कम्ममूलकं, तं कम्मेनेव वेदयति, अयम्पि उभतो कोटिको पञ्हो तवानुप्पत्तो, सो तया निब्बाहितब्बो’’ति 3।
‘‘Yadi , bhante nāgasena, tathāgato sabbaṃ akusalaṃ jhāpetvā sabbaññutaṃ patto, tena hi bhagavato pādo sakalikāya khato, lohitapakkhandikā ca ābādho uppannoti yaṃ vacanaṃ, taṃ micchā. Yadi tathāgatassa pādo sakalikāya khato, lohitapakkhandikā ca ābādho uppanno, tena hi tathāgato sabbaṃ akusalaṃ jhāpetvā sabbaññutaṃ pattoti tampi vacanaṃ micchā. Natthi, bhante, vinā kammena vedayitaṃ, sabbaṃ taṃ vedayitaṃ kammamūlakaṃ, taṃ kammeneva vedayati, ayampi ubhato koṭiko pañho tavānuppatto, so tayā nibbāhitabbo’’ti 4.
‘‘न हि, महाराज, सब्बं तं वेदयितं कम्ममूलकं। अट्ठहि, महाराज, कारणेहि वेदयितानि उप्पज्जन्ति, येहि कारणेहि पुथू सत्ता वेदना वेदियन्ति। कतमेहि अट्ठहि? वातसमुट्ठानानिपि खो, महाराज, इधेकच्चानि वेदयितानि उप्पज्जन्ति, पित्तसमुट्ठानानिपि खो, महाराज…पे॰… सेम्हसमुट्ठानानिपि खो, महाराज…पे॰… सन्निपातिकानिपि खो, महाराज…पे॰… उतुपरिणामजानिपि खो, महाराज…पे॰… विसमपरिहारजानिपि खो, महाराज…पे॰… ओपक्कमिकानिपि खो, महाराज…पे॰… कम्मविपाकजानिपि खो, महाराज, इधेकच्चानि वेदयितानि उप्पज्जन्ति। इमेहि खो, महाराज, अट्ठहि कारणेहि पुथू सत्ता वेदना वेदयन्ति। तत्थ ये ते पुग्गला ‘सत्ते कम्मं विबाधती’ति वदेय्युं, ते इमे पुग्गला सत्तकारणं पटिबाहन्ति। तेसं तं वचनं मिच्छा’’ति। ‘‘भन्ते नागसेन, यञ्च वातिकं यञ्च पित्तिकं यञ्च सेम्हिकं यञ्च सन्निपातिकं यञ्च उतुपरिणामजं यञ्च विसमपरिहारजं यञ्च ओपक्कमिकं, सब्बेते कम्मसमुट्ठाना येव, कम्मेनेव ते सब्बे सम्भवन्ती’’ति।
‘‘Na hi, mahārāja, sabbaṃ taṃ vedayitaṃ kammamūlakaṃ. Aṭṭhahi, mahārāja, kāraṇehi vedayitāni uppajjanti, yehi kāraṇehi puthū sattā vedanā vediyanti. Katamehi aṭṭhahi? Vātasamuṭṭhānānipi kho, mahārāja, idhekaccāni vedayitāni uppajjanti, pittasamuṭṭhānānipi kho, mahārāja…pe… semhasamuṭṭhānānipi kho, mahārāja…pe… sannipātikānipi kho, mahārāja…pe… utupariṇāmajānipi kho, mahārāja…pe… visamaparihārajānipi kho, mahārāja…pe… opakkamikānipi kho, mahārāja…pe… kammavipākajānipi kho, mahārāja, idhekaccāni vedayitāni uppajjanti. Imehi kho, mahārāja, aṭṭhahi kāraṇehi puthū sattā vedanā vedayanti. Tattha ye te puggalā ‘satte kammaṃ vibādhatī’ti vadeyyuṃ, te ime puggalā sattakāraṇaṃ paṭibāhanti. Tesaṃ taṃ vacanaṃ micchā’’ti. ‘‘Bhante nāgasena, yañca vātikaṃ yañca pittikaṃ yañca semhikaṃ yañca sannipātikaṃ yañca utupariṇāmajaṃ yañca visamaparihārajaṃ yañca opakkamikaṃ, sabbete kammasamuṭṭhānā yeva, kammeneva te sabbe sambhavantī’’ti.
‘‘यदि, महाराज, तेपि सब्बे कम्मसमुट्ठानाव आबाधा भवेय्युं, न तेसं कोट्ठासतो लक्खणानि भवेय्युं। वातो खो, महाराज, कुप्पमानो दसविधेन कुप्पति सीतेन उण्हेन जिघच्छाय विपासाय अतिभुत्तेन ठानेन पधानेन आधावनेन उपक्कमेन कम्मविपाकेन। तत्र ये ते नव विधा, न ते अतीते, न अनागते, वत्तमानके भवे उप्पज्जन्ति, तस्मा न वत्तब्बा ‘कम्मसम्भवा सब्बा वेदना’ति। पित्तं, महाराज, कुप्पमानं तिविधेन कुप्पति सीतेन उण्हेन विसमभोजनेन। सेम्हं, महाराज, कुप्पमानं तिविधेन कुप्पति सीतेन उण्हेन अन्नपानेन। यो च, महाराज, वातो यञ्च पित्तं यञ्च सेम्हं, तेहि तेहि कोपेहि कुप्पित्वा मिस्सी हुत्वा सकं सकं वेदनं आकड्ढति। उतुपरिणामजा, महाराज, वेदना उतुपरियामेन उप्पज्जति। विसमपरिहारजा वेदना विसमपरिहारेन उप्पज्जति। ओपक्कमिका, महाराज, वेदना अत्थि किरिया, अत्थि कम्मविपाका, कम्मविपाकजा वेदना पुब्बे कतेन कम्मेन उप्पज्जति। इति खो, महाराज, अप्पं कम्मविपाकजं, बहुतरं अवसेसं। तत्थ बाला ‘सब्बं कम्मविपाकजं येवा’ति अतिधावन्ति। तं कम्मं न सक्का विना बुद्धञाणेन ववत्थानं कातुं।
‘‘Yadi, mahārāja, tepi sabbe kammasamuṭṭhānāva ābādhā bhaveyyuṃ, na tesaṃ koṭṭhāsato lakkhaṇāni bhaveyyuṃ. Vāto kho, mahārāja, kuppamāno dasavidhena kuppati sītena uṇhena jighacchāya vipāsāya atibhuttena ṭhānena padhānena ādhāvanena upakkamena kammavipākena. Tatra ye te nava vidhā, na te atīte, na anāgate, vattamānake bhave uppajjanti, tasmā na vattabbā ‘kammasambhavā sabbā vedanā’ti. Pittaṃ, mahārāja, kuppamānaṃ tividhena kuppati sītena uṇhena visamabhojanena. Semhaṃ, mahārāja, kuppamānaṃ tividhena kuppati sītena uṇhena annapānena. Yo ca, mahārāja, vāto yañca pittaṃ yañca semhaṃ, tehi tehi kopehi kuppitvā missī hutvā sakaṃ sakaṃ vedanaṃ ākaḍḍhati. Utupariṇāmajā, mahārāja, vedanā utupariyāmena uppajjati. Visamaparihārajā vedanā visamaparihārena uppajjati. Opakkamikā, mahārāja, vedanā atthi kiriyā, atthi kammavipākā, kammavipākajā vedanā pubbe katena kammena uppajjati. Iti kho, mahārāja, appaṃ kammavipākajaṃ, bahutaraṃ avasesaṃ. Tattha bālā ‘sabbaṃ kammavipākajaṃ yevā’ti atidhāvanti. Taṃ kammaṃ na sakkā vinā buddhañāṇena vavatthānaṃ kātuṃ.
‘‘यं पन, महाराज, भगवतो पादो सकलिकाय खतो, तं वेदयितं नेव वातसमुट्ठानं, न पित्तसमुट्ठानं, न सेम्हसमुट्ठानं, न सन्निपातिकं, न उतुपरिणामजं, न विसमपरिहारजं, न कम्मविपाकजं, ओपक्कमिकं येव। देवदत्तो हि, महाराज, बहूनि जातिसतसहस्सानि तथागते आघातं बन्धि, सो तेन आघातेन महतिं गरुं सिलं गहेत्वा ‘मत्थके पातेस्सामी’ति मुञ्चि, अथञ्ञे द्वे सेला आगन्त्वा तं सिलं तथागतं असम्पत्तं येव सम्पटिच्छिंसु, तासं पहारेन पपटिका भिज्जित्वा भगवतो पादे पतित्वा रुहिरं 5 उप्पादेसि, कम्मविपाकतो वा, महाराज, भगवतो एसा वेदना निब्बत्ता किरियतो वा, ततुद्धं नत्थञ्ञा वेदना।
‘‘Yaṃ pana, mahārāja, bhagavato pādo sakalikāya khato, taṃ vedayitaṃ neva vātasamuṭṭhānaṃ, na pittasamuṭṭhānaṃ, na semhasamuṭṭhānaṃ, na sannipātikaṃ, na utupariṇāmajaṃ, na visamaparihārajaṃ, na kammavipākajaṃ, opakkamikaṃ yeva. Devadatto hi, mahārāja, bahūni jātisatasahassāni tathāgate āghātaṃ bandhi, so tena āghātena mahatiṃ garuṃ silaṃ gahetvā ‘matthake pātessāmī’ti muñci, athaññe dve selā āgantvā taṃ silaṃ tathāgataṃ asampattaṃ yeva sampaṭicchiṃsu, tāsaṃ pahārena papaṭikā bhijjitvā bhagavato pāde patitvā ruhiraṃ 6 uppādesi, kammavipākato vā, mahārāja, bhagavato esā vedanā nibbattā kiriyato vā, tatuddhaṃ natthaññā vedanā.
‘‘यथा, महाराज, खेत्तदुट्ठताय वा बीजं न सम्भवति बीजदुट्ठताय वा। एवमेव खो, महाराज, कम्मविपाकतो वा भगवतो एसा वेदना निब्बत्ता किरियतो वा, ततुद्धं नत्थञ्ञा वेदना।
‘‘Yathā, mahārāja, khettaduṭṭhatāya vā bījaṃ na sambhavati bījaduṭṭhatāya vā. Evameva kho, mahārāja, kammavipākato vā bhagavato esā vedanā nibbattā kiriyato vā, tatuddhaṃ natthaññā vedanā.
‘‘यथा वा पन, महाराज, कोट्ठदुट्ठताय वा भोजनं विसमं परिणमति आहारदुट्ठताय वा, एवमेव खो, महाराज, कम्मविपाकतो वा भगवतो एसा वेदना निब्बत्ता किरियतो वा, ततुद्धं नत्थञ्ञा वेदना। अपि च, महाराज, नत्थि भगवतो कम्मविपाकजा वेदना, नत्थि विसमपरिहारजा वेदना, अवसेसेहि समुट्ठानेहि भगवतो वेदना उप्पज्जति, ताय च पन वेदनाय न सक्का भगवन्तं जीविता वोरोपेतुं।
‘‘Yathā vā pana, mahārāja, koṭṭhaduṭṭhatāya vā bhojanaṃ visamaṃ pariṇamati āhāraduṭṭhatāya vā, evameva kho, mahārāja, kammavipākato vā bhagavato esā vedanā nibbattā kiriyato vā, tatuddhaṃ natthaññā vedanā. Api ca, mahārāja, natthi bhagavato kammavipākajā vedanā, natthi visamaparihārajā vedanā, avasesehi samuṭṭhānehi bhagavato vedanā uppajjati, tāya ca pana vedanāya na sakkā bhagavantaṃ jīvitā voropetuṃ.
‘‘निपतन्ति , महाराज, इमस्मिं चातुमहाभूतिके 7 काये इट्ठानिट्ठा सुभासुभवेदना। इध, महाराज, आकासे खित्तो लेड्डु महापथविया निपतति, अपि नु खो सो, महाराज, लेड्डु पुब्बे कतेन महापथविया निपती’’ति? ‘‘न हि, भन्ते, नत्थि सो, भन्ते, हेतु महापथविया, येन हेतुना महापथवी कुसलाकुसलविपाकं पटिसंवेदेय्य, पच्चुप्पन्नेन , भन्ते, अकम्मकेन हेतुना सो लेड्डु महापथवियं निपतति। यथा, महाराज, महापथवी, एवं तथागतो दट्ठब्बो। यथा लेड्डु पुब्बे अकतेन महापथवियं निपतति, एवमेव खो, महाराज, तथागतस्स पुब्बे अकतेन सा सकलिकापादे निपतिता।
‘‘Nipatanti , mahārāja, imasmiṃ cātumahābhūtike 8 kāye iṭṭhāniṭṭhā subhāsubhavedanā. Idha, mahārāja, ākāse khitto leḍḍu mahāpathaviyā nipatati, api nu kho so, mahārāja, leḍḍu pubbe katena mahāpathaviyā nipatī’’ti? ‘‘Na hi, bhante, natthi so, bhante, hetu mahāpathaviyā, yena hetunā mahāpathavī kusalākusalavipākaṃ paṭisaṃvedeyya, paccuppannena , bhante, akammakena hetunā so leḍḍu mahāpathaviyaṃ nipatati. Yathā, mahārāja, mahāpathavī, evaṃ tathāgato daṭṭhabbo. Yathā leḍḍu pubbe akatena mahāpathaviyaṃ nipatati, evameva kho, mahārāja, tathāgatassa pubbe akatena sā sakalikāpāde nipatitā.
‘‘इध पन, महाराज, मनुस्सा महापथविं भिन्दन्ति च खणन्ति च, अपि नु खो, महाराज, ते मनुस्सा पुब्बे कतेन महापथविं भिन्दन्ति च खणन्ति चा’’ति? ‘‘न हि भन्ते’’ति। ‘‘एवमेव खो, महाराज, या सा सकलिका भगवतो पादे निपतिता, न सा सकलिका पुब्बे कतेन भगवतो पादे निपतिता। योपि, महाराज, भगवतो लोहितपक्खन्दिकाबाधो उप्पन्नो, सोपि आबाधो न पुब्बे कतेन उप्पन्नो, सन्निपातिकेनेव उप्पन्नो, ये केचि, महाराज, भगवतो कायिका आबाधा उप्पन्ना, न ते कम्माभिनिब्बत्ता, छन्नं एतेसं समुट्ठानानं अञ्ञतरतो निब्बत्ता।
‘‘Idha pana, mahārāja, manussā mahāpathaviṃ bhindanti ca khaṇanti ca, api nu kho, mahārāja, te manussā pubbe katena mahāpathaviṃ bhindanti ca khaṇanti cā’’ti? ‘‘Na hi bhante’’ti. ‘‘Evameva kho, mahārāja, yā sā sakalikā bhagavato pāde nipatitā, na sā sakalikā pubbe katena bhagavato pāde nipatitā. Yopi, mahārāja, bhagavato lohitapakkhandikābādho uppanno, sopi ābādho na pubbe katena uppanno, sannipātikeneva uppanno, ye keci, mahārāja, bhagavato kāyikā ābādhā uppannā, na te kammābhinibbattā, channaṃ etesaṃ samuṭṭhānānaṃ aññatarato nibbattā.
‘‘भासितम्पेतं, महाराज, भगवता देवातिदेवेन संयुत्तनिकायवरलञ्छके मोळियसीवके 9 वेय्याकरणे –
‘‘Bhāsitampetaṃ, mahārāja, bhagavatā devātidevena saṃyuttanikāyavaralañchake moḷiyasīvake 10 veyyākaraṇe –
‘‘‘पित्तसमुट्ठानानिपि खो, सीवक, इधेकच्चानि वेदयितानि उप्पज्जन्ति। सामम्पि खो एतं, सीवक, वेदितब्बं, यथा पित्तसमुट्ठानानिपि इधेकच्चानि वेदयितानि उप्पज्जन्ति। लोकस्सपि खो एतं, सीवक, सच्चसम्मतं, यथा पित्तसमुट्ठानानिपि इधेकच्चानि वेदयितानि उप्पज्जन्ति। तत्र, सीवक, ये ते समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो ‘‘यं किञ्चायं पुरिसपुग्गलो पटिसंवेदेति सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा, सब्बं तं पुब्बे कतहेतू’’ति । यञ्च सामं ञातं, तञ्च अतिधावन्ति, यञ्च लोके सच्चसम्मतं, तञ्च अतिधावन्ति। तस्मा तेसं समणब्राह्मणानं मिच्छाति वदामि।
‘‘‘Pittasamuṭṭhānānipi kho, sīvaka, idhekaccāni vedayitāni uppajjanti. Sāmampi kho etaṃ, sīvaka, veditabbaṃ, yathā pittasamuṭṭhānānipi idhekaccāni vedayitāni uppajjanti. Lokassapi kho etaṃ, sīvaka, saccasammataṃ, yathā pittasamuṭṭhānānipi idhekaccāni vedayitāni uppajjanti. Tatra, sīvaka, ye te samaṇabrāhmaṇā evaṃvādino evaṃdiṭṭhino ‘‘yaṃ kiñcāyaṃ purisapuggalo paṭisaṃvedeti sukhaṃ vā dukkhaṃ vā adukkhamasukhaṃ vā, sabbaṃ taṃ pubbe katahetū’’ti . Yañca sāmaṃ ñātaṃ, tañca atidhāvanti, yañca loke saccasammataṃ, tañca atidhāvanti. Tasmā tesaṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ micchāti vadāmi.
‘‘‘सेम्हसमुट्ठानानिपि खो, सीवक, इधेकच्चानि वेदयितानि उप्पज्जन्ति। वातसमुट्ठानानिपि खो, सीवक…पे॰… सन्निपातिकानिपि खो, सीवक…पे॰… उतुपरिणामजानिपि खो, सीवक…पे॰… विसमपरिहारजानिपि खो , सीवक…पे॰… ओपक्कमिकानिपि खो, सीवक…पे॰… कम्मविपाकजानिपि खो, सीवक, इधेकच्चानि वेदयितानि उप्पज्जन्ति। सामम्पि खो एतं, सीवक, वेदितब्बं, यथा कम्मविपाकजानिपि इधेकच्चानि वेदयितानि उप्पज्जन्ति। लोकस्सपि खो एतं, सीवक, सच्चसम्मतं, यथा कम्मविपाकजानिपि इधेकच्चानि वेदयितानि उप्पज्जन्ति। तत्र, सीवक, ये ते समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो ‘‘यं किञ्चायं पुरिसपुग्गलो पटिसंवेदेति सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा, सब्बं तं पुब्बे कतहेतू’’ति। यञ्च सामं ञातं, तञ्च अतिधावन्ति, यञ्च लोके सच्चसम्मतं, तञ्च अतिधावन्ति। तस्मा तेसं समणब्राह्मणानं मिच्छाति वदामी’’’ति।
‘‘‘Semhasamuṭṭhānānipi kho, sīvaka, idhekaccāni vedayitāni uppajjanti. Vātasamuṭṭhānānipi kho, sīvaka…pe… sannipātikānipi kho, sīvaka…pe… utupariṇāmajānipi kho, sīvaka…pe… visamaparihārajānipi kho , sīvaka…pe… opakkamikānipi kho, sīvaka…pe… kammavipākajānipi kho, sīvaka, idhekaccāni vedayitāni uppajjanti. Sāmampi kho etaṃ, sīvaka, veditabbaṃ, yathā kammavipākajānipi idhekaccāni vedayitāni uppajjanti. Lokassapi kho etaṃ, sīvaka, saccasammataṃ, yathā kammavipākajānipi idhekaccāni vedayitāni uppajjanti. Tatra, sīvaka, ye te samaṇabrāhmaṇā evaṃvādino evaṃdiṭṭhino ‘‘yaṃ kiñcāyaṃ purisapuggalo paṭisaṃvedeti sukhaṃ vā dukkhaṃ vā adukkhamasukhaṃ vā, sabbaṃ taṃ pubbe katahetū’’ti. Yañca sāmaṃ ñātaṃ, tañca atidhāvanti, yañca loke saccasammataṃ, tañca atidhāvanti. Tasmā tesaṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ micchāti vadāmī’’’ti.
‘‘इतिपि, महाराज, न सब्बा वेदना कम्मविपाकजा, सब्बं, महाराज, अकुसलं झापेत्वा भगवा सब्बञ्ञुतं पत्तोति एवमेतं धारेही’’ति। ‘‘साधु, भन्ते नागसेन, एवमेतं तथा सम्पटिच्छामी’’ति।
‘‘Itipi, mahārāja, na sabbā vedanā kammavipākajā, sabbaṃ, mahārāja, akusalaṃ jhāpetvā bhagavā sabbaññutaṃ pattoti evametaṃ dhārehī’’ti. ‘‘Sādhu, bhante nāgasena, evametaṃ tathā sampaṭicchāmī’’ti.
अकुसलच्छेदनपञ्हो अट्ठमो।
Akusalacchedanapañho aṭṭhamo.
Footnotes:
