| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) |
१२. आळवकसुत्तवण्णना
12. Āḷavakasuttavaṇṇanā
२४६. द्वादसमे आळवियन्ति आळवीति तं रट्ठम्पि नगरम्पि। तञ्च भवनं नगरस्स अविदूरे गावुतमत्ते ठितं। भगवा तत्थ विहरन्तो तं नगरं उपनिस्साय आळवियं विहरतीति वुत्तो। आळवकस्स यक्खस्स भवनेति एत्थ पन अयमनुपुब्बिकथा – आळवको किर राजा विविधनाटकूपभोगं छड्डेत्वा चोरपटिबाहनत्थं पटिराजनिसेधनत्थं ब्यायामकरणत्थञ्च सत्तमे सत्तमे दिवसे मिगवं गच्छन्तो एकदिवसं बलकायेन सद्धिं कतिकं अकासि – ‘‘यस्स पस्सेन मिगो पलायति, तस्सेव सो भारो’’ति। अथ तस्सेव पस्सेन मिगो पलायि, जवसम्पन्नो राजा धनुं गहेत्वा पत्तिकोव तियोजनं तं मिगं अनुबन्धि। एणिमिगा च तियोजनवेगा एव होन्ति। अथ परिक्खीणजवं तं उदकं विय पविसित्वा ठितं वधित्वा द्विधा छेत्वा अनत्थिकोपि मंसेन ‘‘नासक्खि मिगं गहेतु’’न्ति अपवादमोचनत्थं काजेनादाय आगच्छन्तो नगरस्साविदूरे बहलपत्तपलासं महानिग्रोधं दिस्वा परिस्समविनोदनत्थं तस्स मूलमुपगतो। तस्मिञ्च निग्रोधे आळवको यक्खो महाराजसन्तिका भवनं लभित्वा मज्झन्हिकसमये तस्स रुक्खस्स छायाय फुट्ठोकासं पविट्ठे पाणिनो खादन्तो पटिवसति। सो तं दिस्वा खादितुं उपगतो। राजा तेन सद्धिं कतिकं अकासि – ‘‘मुञ्च मं, अहं ते दिवसे दिवसे मनुस्सञ्च थालिपाकञ्च पेसेस्सामी’’ति। यक्खो – ‘‘त्वं राजूपभोगेन पमत्तो न सरिस्ससि, अहं पन भवनं अनुपगतञ्च अननुञ्ञातञ्च खादितुं न लभामि, स्वाहं भवन्तम्पि जीयेय्य’’न्ति न मुञ्चि। राजा ‘‘यं दिवसं न पेसेमि, तं दिवसं मं गहेत्वा खादा’’ति अत्तानं अनुजानित्वा तेन मुत्तो नगराभिमुखो अगमासि।
246. Dvādasame āḷaviyanti āḷavīti taṃ raṭṭhampi nagarampi. Tañca bhavanaṃ nagarassa avidūre gāvutamatte ṭhitaṃ. Bhagavā tattha viharanto taṃ nagaraṃ upanissāya āḷaviyaṃ viharatīti vutto. Āḷavakassa yakkhassa bhavaneti ettha pana ayamanupubbikathā – āḷavako kira rājā vividhanāṭakūpabhogaṃ chaḍḍetvā corapaṭibāhanatthaṃ paṭirājanisedhanatthaṃ byāyāmakaraṇatthañca sattame sattame divase migavaṃ gacchanto ekadivasaṃ balakāyena saddhiṃ katikaṃ akāsi – ‘‘yassa passena migo palāyati, tasseva so bhāro’’ti. Atha tasseva passena migo palāyi, javasampanno rājā dhanuṃ gahetvā pattikova tiyojanaṃ taṃ migaṃ anubandhi. Eṇimigā ca tiyojanavegā eva honti. Atha parikkhīṇajavaṃ taṃ udakaṃ viya pavisitvā ṭhitaṃ vadhitvā dvidhā chetvā anatthikopi maṃsena ‘‘nāsakkhi migaṃ gahetu’’nti apavādamocanatthaṃ kājenādāya āgacchanto nagarassāvidūre bahalapattapalāsaṃ mahānigrodhaṃ disvā parissamavinodanatthaṃ tassa mūlamupagato. Tasmiñca nigrodhe āḷavako yakkho mahārājasantikā bhavanaṃ labhitvā majjhanhikasamaye tassa rukkhassa chāyāya phuṭṭhokāsaṃ paviṭṭhe pāṇino khādanto paṭivasati. So taṃ disvā khādituṃ upagato. Rājā tena saddhiṃ katikaṃ akāsi – ‘‘muñca maṃ, ahaṃ te divase divase manussañca thālipākañca pesessāmī’’ti. Yakkho – ‘‘tvaṃ rājūpabhogena pamatto na sarissasi, ahaṃ pana bhavanaṃ anupagatañca ananuññātañca khādituṃ na labhāmi, svāhaṃ bhavantampi jīyeyya’’nti na muñci. Rājā ‘‘yaṃ divasaṃ na pesemi, taṃ divasaṃ maṃ gahetvā khādā’’ti attānaṃ anujānitvā tena mutto nagarābhimukho agamāsi.
बलकायो मग्गे खन्धावारं बन्धित्वा ठितो राजानं दिस्वा, ‘‘किं, महाराज, अयसमत्तभया एवं किलन्तोसी’’ति? वदन्तो पच्चुग्गन्त्वा पटिग्गहेसि। राजा तं पवत्तिं अनारोचेत्वा नगरं गन्त्वा कतपातरासो नगरगुत्तिकं आमन्तेत्वा एतमत्थं आरोचेसि। नगरगुत्तिको – ‘‘किं, देव , कालपरिच्छेदो कतो’’ति आह? न कतो भणेति। दुट्ठु कतं, देव, अमनुस्सा हि परिच्छिन्नमत्तमेव लभन्ति, अपरिच्छिन्ने पन जनपदस्साबाधो भविस्सति, होतु देव, किञ्चापि एवमकासि, अप्पोस्सुक्को त्वं रज्जसुखमनुभोहि, अहमेत्थ कातब्बं करिस्सामीति। सो कालस्सेव वुट्ठाय बन्धनागारद्वारे ठत्वा ये ये वज्झा होन्ति, ते ते सन्धाय ‘‘यो जीवितत्थिको, सो निक्खमतू’’ति भणति। यो पठमं निक्खमति, तं गेहं नेत्वा न्हापेत्वा भोजेत्वा च ‘‘इमं थालिपाकं यक्खस्स देही’’ति पेसेति। तं रुक्खमूलं पविट्ठमत्तंयेव यक्खो भेरवं अत्तभावं निम्मिनित्वा मूलकन्दं विय खादि। यक्खानुभावेन किर मनुस्सानं केसादीनि उपादाय सकलसरीरं नवनीतपिण्डं विय होति, यक्खस्स भत्तं गाहापेतुं गतपुरिसा तं दिस्वा भीता यथामित्तं आरोचेसुं। ततो पभुति ‘‘राजा चोरे गहेत्वा यक्खस्स देती’’ति मनुस्सा चोरकम्मतो पटिविरता। ततो अपरेन समयेन नवचोरानं अभावेन पुराणचोरानञ्च परिक्खयेन बन्धनागारानि सुञ्ञानि अहेसुं।
Balakāyo magge khandhāvāraṃ bandhitvā ṭhito rājānaṃ disvā, ‘‘kiṃ, mahārāja, ayasamattabhayā evaṃ kilantosī’’ti? Vadanto paccuggantvā paṭiggahesi. Rājā taṃ pavattiṃ anārocetvā nagaraṃ gantvā katapātarāso nagaraguttikaṃ āmantetvā etamatthaṃ ārocesi. Nagaraguttiko – ‘‘kiṃ, deva , kālaparicchedo kato’’ti āha? Na kato bhaṇeti. Duṭṭhu kataṃ, deva, amanussā hi paricchinnamattameva labhanti, aparicchinne pana janapadassābādho bhavissati, hotu deva, kiñcāpi evamakāsi, appossukko tvaṃ rajjasukhamanubhohi, ahamettha kātabbaṃ karissāmīti. So kālasseva vuṭṭhāya bandhanāgāradvāre ṭhatvā ye ye vajjhā honti, te te sandhāya ‘‘yo jīvitatthiko, so nikkhamatū’’ti bhaṇati. Yo paṭhamaṃ nikkhamati, taṃ gehaṃ netvā nhāpetvā bhojetvā ca ‘‘imaṃ thālipākaṃ yakkhassa dehī’’ti peseti. Taṃ rukkhamūlaṃ paviṭṭhamattaṃyeva yakkho bheravaṃ attabhāvaṃ nimminitvā mūlakandaṃ viya khādi. Yakkhānubhāvena kira manussānaṃ kesādīni upādāya sakalasarīraṃ navanītapiṇḍaṃ viya hoti, yakkhassa bhattaṃ gāhāpetuṃ gatapurisā taṃ disvā bhītā yathāmittaṃ ārocesuṃ. Tato pabhuti ‘‘rājā core gahetvā yakkhassa detī’’ti manussā corakammato paṭiviratā. Tato aparena samayena navacorānaṃ abhāvena purāṇacorānañca parikkhayena bandhanāgārāni suññāni ahesuṃ.
अथ नगरगुत्तिको रञ्ञो आरोचेसि। राजा अत्तनो धनं नगररच्छासु छड्डापेसि ‘‘अप्पेव नाम कोचि लोभेन गण्हेय्या’’ति। तं पादेनपि कोचि नच्छुपि। सो चोरे अलभन्तो अमच्चानं आरोचेसि। अमच्चा ‘‘कुलपटिपाटिया एकमेकं जिण्णकं पेसेम, सो पकतियापि मच्चुपथे वत्तती’’ति आहंसु। राजा ‘‘अम्हाकं पितरं अम्हाकं पितामहं पेसेतीति मनुस्सा खोभं करिस्सन्ति, मा वो एतं रुच्ची’’ति वारेसि। ‘‘तेन हि, देव, दारकं पेसेम उत्तानसेय्यकं, तथाविधस्स हि ‘माता मे’ति ‘पिता मे’ति सिनेहो नत्थी’’ति आहंसु। राजा अनुजानि। ते तथा अकंसु। नगरे दारकमातरो च दारके गहेत्वा गब्भिनियो च पलायित्वा परजनपदे दारके संवड्ढेत्वा आनेन्ति। एवं द्वादस वस्सानि गतानि।
Atha nagaraguttiko rañño ārocesi. Rājā attano dhanaṃ nagararacchāsu chaḍḍāpesi ‘‘appeva nāma koci lobhena gaṇheyyā’’ti. Taṃ pādenapi koci nacchupi. So core alabhanto amaccānaṃ ārocesi. Amaccā ‘‘kulapaṭipāṭiyā ekamekaṃ jiṇṇakaṃ pesema, so pakatiyāpi maccupathe vattatī’’ti āhaṃsu. Rājā ‘‘amhākaṃ pitaraṃ amhākaṃ pitāmahaṃ pesetīti manussā khobhaṃ karissanti, mā vo etaṃ ruccī’’ti vāresi. ‘‘Tena hi, deva, dārakaṃ pesema uttānaseyyakaṃ, tathāvidhassa hi ‘mātā me’ti ‘pitā me’ti sineho natthī’’ti āhaṃsu. Rājā anujāni. Te tathā akaṃsu. Nagare dārakamātaro ca dārake gahetvā gabbhiniyo ca palāyitvā parajanapade dārake saṃvaḍḍhetvā ānenti. Evaṃ dvādasa vassāni gatāni.
ततो एकदिवसं सकलनगरं विचिनित्वा एकम्पि दारकं अलभित्वा अमच्चा रञ्ञो आरोचेसुं – ‘‘नत्थि, देव, नगरे दारको ठपेत्वा अन्तेपुरे तव पुत्तं आळवककुमार’’न्ति। राजा ‘‘यथा मम पुत्तो पियो, एवं सब्बलोकस्स, अत्तना पन पियतरं नत्थि, गच्छथ तम्पि दत्वा मम जीवितं रक्खथा’’ति। तेन च समयेन आळवकस्स माता पुत्तं न्हापेत्वा मण्डेत्वा दुकूलचुम्बटके कत्वा अङ्के सयापेत्वा निसिन्ना होति। राजपुरिसा रञ्ञो आणाय तत्थ गन्त्वा विप्पलपन्तिया तस्सा सोळसन्नञ्च देविसहस्सानं सद्धिं धातिया तं आदाय पक्कमिंसु, ‘‘स्वे यक्खभक्खो भविस्सती’’ति। तंदिवसञ्च भगवा पच्चूससमयं पच्चुट्ठाय जेतवनविहारे गन्धकुटियं महाकरुणासमापत्तिं समापज्जित्वा बुद्धचक्खुना लोकं ओलोकेन्तो अद्दस आळवकस्स कुमारस्स अनागामिफलुप्पत्तिया उपनिस्सयं यक्खस्स च सोतापत्तिफलुप्पत्तिया, देसनापरियोसाने च चतुरासीतिपाणसहस्सानं धम्मचक्खुपटिलाभस्साति। सो विभाताय रत्तिया पुरिमभत्तकिच्चं कत्वा सुनिट्ठितपच्छाभत्तकिच्चो काळपक्खूपोसथदिवसे वत्तमाने ओग्गते सूरिये एको अदुतियो पत्तचीवरमादाय पादमग्गेनेव सावत्थितो तिंस योजनानि गन्त्वा तस्स यक्खस्स भवनं पाविसि। तेन वुत्तं ‘‘आळवकस्स यक्खस्स भवने’’ति।
Tato ekadivasaṃ sakalanagaraṃ vicinitvā ekampi dārakaṃ alabhitvā amaccā rañño ārocesuṃ – ‘‘natthi, deva, nagare dārako ṭhapetvā antepure tava puttaṃ āḷavakakumāra’’nti. Rājā ‘‘yathā mama putto piyo, evaṃ sabbalokassa, attanā pana piyataraṃ natthi, gacchatha tampi datvā mama jīvitaṃ rakkhathā’’ti. Tena ca samayena āḷavakassa mātā puttaṃ nhāpetvā maṇḍetvā dukūlacumbaṭake katvā aṅke sayāpetvā nisinnā hoti. Rājapurisā rañño āṇāya tattha gantvā vippalapantiyā tassā soḷasannañca devisahassānaṃ saddhiṃ dhātiyā taṃ ādāya pakkamiṃsu, ‘‘sve yakkhabhakkho bhavissatī’’ti. Taṃdivasañca bhagavā paccūsasamayaṃ paccuṭṭhāya jetavanavihāre gandhakuṭiyaṃ mahākaruṇāsamāpattiṃ samāpajjitvā buddhacakkhunā lokaṃ olokento addasa āḷavakassa kumārassa anāgāmiphaluppattiyā upanissayaṃ yakkhassa ca sotāpattiphaluppattiyā, desanāpariyosāne ca caturāsītipāṇasahassānaṃ dhammacakkhupaṭilābhassāti. So vibhātāya rattiyā purimabhattakiccaṃ katvā suniṭṭhitapacchābhattakicco kāḷapakkhūposathadivase vattamāne oggate sūriye eko adutiyo pattacīvaramādāya pādamaggeneva sāvatthito tiṃsa yojanāni gantvā tassa yakkhassa bhavanaṃ pāvisi. Tena vuttaṃ ‘‘āḷavakassa yakkhassa bhavane’’ti.
किं पन भगवा यस्मिं निग्रोधे आळवकस्स भवनं, तस्स मूले विहासि, उदाहु भवनेयेवाति? भवनेयेव। यथेव हि यक्खा अत्तनो भवनं पस्सन्ति, तथा भगवापि। सो तत्थ गन्त्वा भवनद्वारे अट्ठासि। तदा आळवको हिमवन्ते यक्खसमागमं गतो होति। ततो आळवकस्स द्वारपालो गद्रभो नाम यक्खो भगवन्तं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा, ‘‘किं, भन्ते, भगवा विकाले आगतो’’ति आह। आम, गद्रभ, आगतोम्हि, सचे ते अगरु, विहरेय्यामेकरत्तं आळवकस्स भवनेति । न मे, भन्ते, गरु, अपिच खो सो यक्खो कक्खळो फरुसो, मातापितूनम्पि अभिवादनादीनि न करोति, मा रुच्चि भगवतो इध वासोति। जानामि, गद्रभ, तस्स सभावं, न कोचि ममन्तरायो भविस्सति। सचे ते अगरु, विहरेय्यामेकरत्तन्ति।
Kiṃ pana bhagavā yasmiṃ nigrodhe āḷavakassa bhavanaṃ, tassa mūle vihāsi, udāhu bhavaneyevāti? Bhavaneyeva. Yatheva hi yakkhā attano bhavanaṃ passanti, tathā bhagavāpi. So tattha gantvā bhavanadvāre aṭṭhāsi. Tadā āḷavako himavante yakkhasamāgamaṃ gato hoti. Tato āḷavakassa dvārapālo gadrabho nāma yakkho bhagavantaṃ upasaṅkamitvā vanditvā, ‘‘kiṃ, bhante, bhagavā vikāle āgato’’ti āha. Āma, gadrabha, āgatomhi, sace te agaru, vihareyyāmekarattaṃ āḷavakassa bhavaneti . Na me, bhante, garu, apica kho so yakkho kakkhaḷo pharuso, mātāpitūnampi abhivādanādīni na karoti, mā rucci bhagavato idha vāsoti. Jānāmi, gadrabha, tassa sabhāvaṃ, na koci mamantarāyo bhavissati. Sace te agaru, vihareyyāmekarattanti.
दुतियम्पि गद्रभो यक्खो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अग्गितत्तकपालसदिसो, भन्ते, आळवको, मातापितरोति वा समणब्राह्मणाति वा धम्मोति वा न जानाति, इधागतानं पन चित्तक्खेपम्पि करोति, हदयम्पि फालेति, पादेपि गहेत्वा परसमुद्दं वा परचक्कवाळं वा खिपती’’ति। दुतियम्पि भगवा आह – ‘‘जानामि, गद्रभ, सचेपि ते अगरु, विहरेय्यामेकरत्त’’न्ति। न मे, भन्ते, गरु, अपिच खो सो यक्खो अत्तनो अनारोचेत्वा अनुजानन्तं मं जीवितापि वोरोपेय्य, आरोचेमि, भन्ते, तस्साति। यथासुखं , गद्रभ, आरोचेहीति। ‘‘तेन हि, भन्ते, त्वमेव जानाही’’ति भगवन्तं अभिवादेत्वा हिमवन्ताभिमुखो पक्कामि। भवनद्वारम्पि सयमेव भगवतो विवरमदासि। भगवा अन्तोभवनं पविसित्वा यत्थ अभिलक्खितेसु मङ्गलदिवसादीसु निसीदित्वा आळवको सिरिं अनुभोति, तस्मिंयेव दिब्बरतनमये पल्लङ्के निसीदित्वा सुवण्णाभं मुञ्चि। तं दिस्वा यक्खस्स इत्थियो आगन्त्वा भगवन्तं वन्दित्वा सम्परिवारेत्वा निसीदिंसु। भगवा ‘‘पुब्बे तुम्हे दानं दत्वा सीलं समादियित्वा पूजनेय्यं पूजेत्वा इमं सम्पत्तिं पत्ता, इदानिपि तथेव करोथ, मा अञ्ञमञ्ञं इस्सामच्छरियाभिभूता विहरथा’’तिआदिना नयेन तासं पकिण्णकधम्मकथं कथेसि। ता भगवतो मधुरनिग्घोसं सुत्वा साधुकारसहस्सानि दत्वा भगवन्तं सम्परिवारेत्वा निसीदिंसुयेव। गद्रभोपि हिमवन्तं गन्त्वा आळवकस्सारोचेसि – ‘‘यग्घे , मारिस, जानेय्यासि विमाने ते भगवा निसिन्नो’’ति। सो गद्रभस्स सञ्ञं अकासि ‘‘तुण्ही होहि, गन्त्वा कत्तब्बं करिस्सामी’’ति। पुरिसमानेन किर लज्जितो अहोसि, तस्मा ‘‘मा कोचि परिसमज्झे सुणेय्या’’ति एवमकासि।
Dutiyampi gadrabho yakkho bhagavantaṃ etadavoca – ‘‘aggitattakapālasadiso, bhante, āḷavako, mātāpitaroti vā samaṇabrāhmaṇāti vā dhammoti vā na jānāti, idhāgatānaṃ pana cittakkhepampi karoti, hadayampi phāleti, pādepi gahetvā parasamuddaṃ vā paracakkavāḷaṃ vā khipatī’’ti. Dutiyampi bhagavā āha – ‘‘jānāmi, gadrabha, sacepi te agaru, vihareyyāmekaratta’’nti. Na me, bhante, garu, apica kho so yakkho attano anārocetvā anujānantaṃ maṃ jīvitāpi voropeyya, ārocemi, bhante, tassāti. Yathāsukhaṃ , gadrabha, ārocehīti. ‘‘Tena hi, bhante, tvameva jānāhī’’ti bhagavantaṃ abhivādetvā himavantābhimukho pakkāmi. Bhavanadvārampi sayameva bhagavato vivaramadāsi. Bhagavā antobhavanaṃ pavisitvā yattha abhilakkhitesu maṅgaladivasādīsu nisīditvā āḷavako siriṃ anubhoti, tasmiṃyeva dibbaratanamaye pallaṅke nisīditvā suvaṇṇābhaṃ muñci. Taṃ disvā yakkhassa itthiyo āgantvā bhagavantaṃ vanditvā samparivāretvā nisīdiṃsu. Bhagavā ‘‘pubbe tumhe dānaṃ datvā sīlaṃ samādiyitvā pūjaneyyaṃ pūjetvā imaṃ sampattiṃ pattā, idānipi tatheva karotha, mā aññamaññaṃ issāmacchariyābhibhūtā viharathā’’tiādinā nayena tāsaṃ pakiṇṇakadhammakathaṃ kathesi. Tā bhagavato madhuranigghosaṃ sutvā sādhukārasahassāni datvā bhagavantaṃ samparivāretvā nisīdiṃsuyeva. Gadrabhopi himavantaṃ gantvā āḷavakassārocesi – ‘‘yagghe , mārisa, jāneyyāsi vimāne te bhagavā nisinno’’ti. So gadrabhassa saññaṃ akāsi ‘‘tuṇhī hohi, gantvā kattabbaṃ karissāmī’’ti. Purisamānena kira lajjito ahosi, tasmā ‘‘mā koci parisamajjhe suṇeyyā’’ti evamakāsi.
तदा सातागिरहेमवता भगवन्तं जेतवनेयेव वन्दित्वा ‘‘यक्खसमागमं गमिस्सामा’’ति सपरिवारा नानायानेहि आकासेन गच्छन्ति। आकासे च यक्खानं सब्बत्थ मग्गो नत्थि, आकासट्ठानि विमानानि परिहरित्वा मग्गट्ठानेनेव मग्गो होति। आळवकस्स पन विमानं भूमट्ठं सुगुत्तं पाकारपरिक्खित्तं सुसंविहितद्वारअट्टालकगोपुरं उपरि कंसजालसञ्छन्नं मञ्जूससदिसं तियोजनं उब्बेधेन, तस्स उपरि मग्गो होति। ते तं पदेसमागम्म गन्तुं नासक्खिंसु। बुद्धानं हि निसिन्नोकासस्स उपरिभागेन याव भवग्गा कोचि गन्तुं न सक्कोति। ते ‘‘किमिद’’न्ति? आवज्जेत्वा भगवन्तं दिस्वा आकासे खित्तलेड्डु विय ओरुय्ह वन्दित्वा धम्मं सुत्वा पदक्खिणं कत्वा, ‘‘यक्खसमागमं गच्छाम भगवा’’ति तीणि वत्थूनि पसंसन्ता यक्खसमागमं अगमंसु। आळवको ते दिस्वा, ‘‘इध निसीदथा’’ति पटिक्कम्म ओकासमदासि। ते आळवकस्स निवेदेसुं – ‘‘लाभा ते, आळवक, यस्स ते भवने भगवा विहरति, गच्छावुसो, भगवन्तं पयिरुपासस्सू’’ति। एवं भगवा भवनेयेव विहासि, न यस्मिं निग्रोधे आळवकस्स भवनं, तस्स मूलेति। तेन वुत्तं – ‘‘एकं समयं भगवा आळवियं विहरति आळवकस्स यक्खस्स भवने’’ति।
Tadā sātāgirahemavatā bhagavantaṃ jetavaneyeva vanditvā ‘‘yakkhasamāgamaṃ gamissāmā’’ti saparivārā nānāyānehi ākāsena gacchanti. Ākāse ca yakkhānaṃ sabbattha maggo natthi, ākāsaṭṭhāni vimānāni pariharitvā maggaṭṭhāneneva maggo hoti. Āḷavakassa pana vimānaṃ bhūmaṭṭhaṃ suguttaṃ pākāraparikkhittaṃ susaṃvihitadvāraaṭṭālakagopuraṃ upari kaṃsajālasañchannaṃ mañjūsasadisaṃ tiyojanaṃ ubbedhena, tassa upari maggo hoti. Te taṃ padesamāgamma gantuṃ nāsakkhiṃsu. Buddhānaṃ hi nisinnokāsassa uparibhāgena yāva bhavaggā koci gantuṃ na sakkoti. Te ‘‘kimida’’nti? Āvajjetvā bhagavantaṃ disvā ākāse khittaleḍḍu viya oruyha vanditvā dhammaṃ sutvā padakkhiṇaṃ katvā, ‘‘yakkhasamāgamaṃ gacchāma bhagavā’’ti tīṇi vatthūni pasaṃsantā yakkhasamāgamaṃ agamaṃsu. Āḷavako te disvā, ‘‘idha nisīdathā’’ti paṭikkamma okāsamadāsi. Te āḷavakassa nivedesuṃ – ‘‘lābhā te, āḷavaka, yassa te bhavane bhagavā viharati, gacchāvuso, bhagavantaṃ payirupāsassū’’ti. Evaṃ bhagavā bhavaneyeva vihāsi, na yasmiṃ nigrodhe āḷavakassa bhavanaṃ, tassa mūleti. Tena vuttaṃ – ‘‘ekaṃ samayaṃ bhagavā āḷaviyaṃ viharati āḷavakassa yakkhassa bhavane’’ti.
अथ खो आळवको…पे॰… एतदवोच – ‘‘निक्खम, समणा’’ति कस्मा पनायं एतदवोच? रोसेतुकामताय। तत्रेवं आदितो पभुति सम्बन्धो वेदितब्बो – अयं हि यस्मा अस्सद्धस्स सद्धाकथा दुक्कथा होति दुस्सीलादीनं सीलादिकथा विय, तस्मा तेसं यक्खानं सन्तिका भगवतो पसंसं सुत्वायेव अग्गिम्हि पक्खित्तलोणसक्खरा विय अब्भन्तरे कोपेन तटतटायमानहदयो हुत्वा ‘‘को सो भगवा नाम, यो मम भवनं पविट्ठो’’ति आह। ते अहंसु – ‘‘न त्वं, आवुसो, जानासि भगवन्तं अम्हाकं सत्थारं, यो तुसितभवने ठितो पञ्चमहाविलोकितं विलोकेत्वा’’तिआदिना नयेन याव धम्मचक्कपवत्तना कथेन्ता पटिसन्धिआदीसु द्वत्तिंस पुब्बनिमित्तानि वत्वा, ‘‘इमानिपि त्वं, आवुसो, अच्छरियानि नाद्दसा’’ति? चोदेसुं। सो दिस्वापि कोधवसेन ‘‘नाद्दस’’न्ति आह। आवुसो आळवक, पस्सेय्यासि वा त्वं, न वा, को तया अत्थो पस्सता वा अपस्सता वा? किं त्वं करिस्ससि अम्हाकं सत्थुनो, यो त्वं तं उपनिधाय चलक्ककुध-महाउसभसमीपे तदहुजातवच्छको विय, तिधा पभिन्नमत्तवारणसमीपे भिङ्कपोतको विय, भासुरविलम्बितकेसरसोभितक्खन्धस्स मिगरञ्ञो समीपे जरसिङ्गालो विय, दियड्ढयोजनसतपवड्ढकायसुपण्णराजसमीपे छिन्नपक्खकाकपोतको विय खायसि, गच्छ यं ते करणीयं, तं करोहीति। एवं वुत्ते दुट्ठो आळवको उट्ठहित्वा मनोसिलातले वामपादेन ठत्वा – ‘‘पस्सथ दानि तुम्हाकं वा सत्था महानुभावो, अहं वा’’ति दक्खिणपादेन सट्ठियोजनमत्तं केलासपब्बतकूटं अक्कमि। तं अयोकूटपहटो विय निद्धन्तअयोपिण्डो पपटिकायो मुञ्चि, सो तत्र ठत्वा, ‘‘अहं आळवको’’ति उग्घोसेसि। सकलजम्बुदीपं सद्दो फरि।
Atha kho āḷavako…pe… etadavoca – ‘‘nikkhama, samaṇā’’ti kasmā panāyaṃ etadavoca? Rosetukāmatāya. Tatrevaṃ ādito pabhuti sambandho veditabbo – ayaṃ hi yasmā assaddhassa saddhākathā dukkathā hoti dussīlādīnaṃ sīlādikathā viya, tasmā tesaṃ yakkhānaṃ santikā bhagavato pasaṃsaṃ sutvāyeva aggimhi pakkhittaloṇasakkharā viya abbhantare kopena taṭataṭāyamānahadayo hutvā ‘‘ko so bhagavā nāma, yo mama bhavanaṃ paviṭṭho’’ti āha. Te ahaṃsu – ‘‘na tvaṃ, āvuso, jānāsi bhagavantaṃ amhākaṃ satthāraṃ, yo tusitabhavane ṭhito pañcamahāvilokitaṃ viloketvā’’tiādinā nayena yāva dhammacakkapavattanā kathentā paṭisandhiādīsu dvattiṃsa pubbanimittāni vatvā, ‘‘imānipi tvaṃ, āvuso, acchariyāni nāddasā’’ti? Codesuṃ. So disvāpi kodhavasena ‘‘nāddasa’’nti āha. Āvuso āḷavaka, passeyyāsi vā tvaṃ, na vā, ko tayā attho passatā vā apassatā vā? Kiṃ tvaṃ karissasi amhākaṃ satthuno, yo tvaṃ taṃ upanidhāya calakkakudha-mahāusabhasamīpe tadahujātavacchako viya, tidhā pabhinnamattavāraṇasamīpe bhiṅkapotako viya, bhāsuravilambitakesarasobhitakkhandhassa migarañño samīpe jarasiṅgālo viya, diyaḍḍhayojanasatapavaḍḍhakāyasupaṇṇarājasamīpe chinnapakkhakākapotako viya khāyasi, gaccha yaṃ te karaṇīyaṃ, taṃ karohīti. Evaṃ vutte duṭṭho āḷavako uṭṭhahitvā manosilātale vāmapādena ṭhatvā – ‘‘passatha dāni tumhākaṃ vā satthā mahānubhāvo, ahaṃ vā’’ti dakkhiṇapādena saṭṭhiyojanamattaṃ kelāsapabbatakūṭaṃ akkami. Taṃ ayokūṭapahaṭo viya niddhantaayopiṇḍo papaṭikāyo muñci, so tatra ṭhatvā, ‘‘ahaṃ āḷavako’’ti ugghosesi. Sakalajambudīpaṃ saddo phari.
चत्तारो किर सद्दा सकलजम्बुदीपे सूयिंसु – यञ्च पुण्णको यक्खसेनापति धनञ्जयकोरब्यराजानं जूतं जिनित्वा अप्फोटेत्वा ‘‘अहं जिनि’’न्ति उग्घोसेसि; यञ्च सक्को देवानमिन्दो कस्सपभगवतो सासने ओसक्कन्ते विस्सकम्मदेवपुत्तं सुनखं करित्वा – ‘‘अहं पापभिक्खू च पापभिक्खुनियो च उपासके च उपासिकायो च सब्बेव च अधम्मवादिनो खादामी’’ति उग्घोसापेसि; यञ्च कुसजातके पभावतिहेतु सत्तहि राजूहि नगरे उपरुद्धे पभावतिं अत्तना सह हत्थिक्खन्धे आरोपेत्वा नगरा निक्खम्म – ‘‘अहं सीहस्सरमहाकुसराजा’’ति महापुरिसो उग्घोसेसि; यञ्च केलासमुद्धनि ठत्वा आळवकोति। तदा हि सकलजम्बुदीपे द्वारे ठत्वा उग्घोसितसदिसं अहोसि। तियोजनसहस्सवित्थतो च हिमवापि सङ्कम्पि यक्खस्सानुभावेन।
Cattāro kira saddā sakalajambudīpe sūyiṃsu – yañca puṇṇako yakkhasenāpati dhanañjayakorabyarājānaṃ jūtaṃ jinitvā apphoṭetvā ‘‘ahaṃ jini’’nti ugghosesi; yañca sakko devānamindo kassapabhagavato sāsane osakkante vissakammadevaputtaṃ sunakhaṃ karitvā – ‘‘ahaṃ pāpabhikkhū ca pāpabhikkhuniyo ca upāsake ca upāsikāyo ca sabbeva ca adhammavādino khādāmī’’ti ugghosāpesi; yañca kusajātake pabhāvatihetu sattahi rājūhi nagare uparuddhe pabhāvatiṃ attanā saha hatthikkhandhe āropetvā nagarā nikkhamma – ‘‘ahaṃ sīhassaramahākusarājā’’ti mahāpuriso ugghosesi; yañca kelāsamuddhani ṭhatvā āḷavakoti. Tadā hi sakalajambudīpe dvāre ṭhatvā ugghositasadisaṃ ahosi. Tiyojanasahassavitthato ca himavāpi saṅkampi yakkhassānubhāvena.
सो वातमण्डलं समुट्ठापेसि – ‘‘एतेनेव समणं पलापेस्सामी’’ति । ते पुरत्थिमादिभेदा वाता समुट्ठहित्वा अड्ढयोजनयोजनद्वियोजनतियोजनप्पमाणानि पब्बतकूटानि पदालेत्वा वनगच्छरुक्खादीनि उम्मूलं कत्वा, आळविनगरं पक्खन्ता जिण्णहत्थिसालादीनि चुण्णेन्ता छदनिट्ठका आकासे विधमेन्ता। भगवा ‘‘मा कस्सचि उपरोधो होतू’’ति अधिट्ठासि। ते वाता दसबलं पत्वा चीवरकण्णमत्तम्पि चालेतुं नासक्खिंसु। ततो महावस्सं समुट्ठापेसि। ‘‘उदकेन अज्झोत्थरित्वा समणं मारेस्सामी’’ति। तस्सानुभावेन उपरूपरि सतपटलसहस्सपटलादिभेदा वलाहका उट्ठहित्वा पवस्सिंसु। वुट्ठिधारावेगेन पथवी छिद्दा अहोसि। वनरुक्खादीनं उपरि महोघो आगन्त्वा दसबलस्स चीवरे उस्सावबिन्दुमत्तम्पि तेमेतुं नासक्खि। ततो पासाणवस्सं समुट्ठापेसि। महन्तानि महन्तानि पब्बतकूटानि धूमायन्तानि पज्जलन्तानि आकासेनागन्त्वा दसबलं पत्वा दिब्बमालागुळानि सम्पज्जिंसु। ततो पहरणवस्सं समुट्ठापेसि। एकतोधाराउभतोधाराअसिसत्तिखुरप्पादयो धूमायन्ता पज्जलन्ता आकासेनागन्त्वा दसबलं पत्वा दिब्बपुप्फानि अहेसुं। ततो अङ्गारवस्सं समुट्ठापेसि। किंसुक वण्णा अङ्गारा आकासेनागन्त्वा दसबलस्स पादमूले दिब्बपुप्फानि हुत्वा विकीरयिंसु। ततो कुक्कुलवस्सं समुट्ठापेसि। अच्चुण्हा कुक्कुला आकासेनागन्त्वा दसबलस्स पादमूले चन्दनचुण्णं हुत्वा निपतिंसु। ततो वालिकवस्सं समुट्ठापेसि। अतिसुखुमवालिका धूमायन्ता पज्जलन्ता आकासेनागन्त्वा दसबलस्स पादमूले दिब्बपुप्फानि हुत्वा निपतिंसु। ततो कललवस्सं समुट्ठापेसि। तं कललवस्सं धूमायन्तं पज्जलन्तं आकासेनागन्त्वा दसबलस्स पादमूले दिब्बगन्धं हुत्वा निपति। ततो अन्धकारं समुट्ठापेसि ‘‘भिंसेत्वा समणं पलापेस्सामी’’ति। तं चतुरङ्गसमन्नागतं अन्धकारसदिसं हुत्वा दसबलं पत्वा सूरियप्पभाविहतमिव अन्धकारं अन्तरधायि।
So vātamaṇḍalaṃ samuṭṭhāpesi – ‘‘eteneva samaṇaṃ palāpessāmī’’ti . Te puratthimādibhedā vātā samuṭṭhahitvā aḍḍhayojanayojanadviyojanatiyojanappamāṇāni pabbatakūṭāni padāletvā vanagaccharukkhādīni ummūlaṃ katvā, āḷavinagaraṃ pakkhantā jiṇṇahatthisālādīni cuṇṇentā chadaniṭṭhakā ākāse vidhamentā. Bhagavā ‘‘mā kassaci uparodho hotū’’ti adhiṭṭhāsi. Te vātā dasabalaṃ patvā cīvarakaṇṇamattampi cāletuṃ nāsakkhiṃsu. Tato mahāvassaṃ samuṭṭhāpesi. ‘‘Udakena ajjhottharitvā samaṇaṃ māressāmī’’ti. Tassānubhāvena uparūpari satapaṭalasahassapaṭalādibhedā valāhakā uṭṭhahitvā pavassiṃsu. Vuṭṭhidhārāvegena pathavī chiddā ahosi. Vanarukkhādīnaṃ upari mahogho āgantvā dasabalassa cīvare ussāvabindumattampi temetuṃ nāsakkhi. Tato pāsāṇavassaṃ samuṭṭhāpesi. Mahantāni mahantāni pabbatakūṭāni dhūmāyantāni pajjalantāni ākāsenāgantvā dasabalaṃ patvā dibbamālāguḷāni sampajjiṃsu. Tato paharaṇavassaṃ samuṭṭhāpesi. Ekatodhārāubhatodhārāasisattikhurappādayo dhūmāyantā pajjalantā ākāsenāgantvā dasabalaṃ patvā dibbapupphāni ahesuṃ. Tato aṅgāravassaṃ samuṭṭhāpesi. Kiṃsuka vaṇṇā aṅgārā ākāsenāgantvā dasabalassa pādamūle dibbapupphāni hutvā vikīrayiṃsu. Tato kukkulavassaṃ samuṭṭhāpesi. Accuṇhā kukkulā ākāsenāgantvā dasabalassa pādamūle candanacuṇṇaṃ hutvā nipatiṃsu. Tato vālikavassaṃ samuṭṭhāpesi. Atisukhumavālikā dhūmāyantā pajjalantā ākāsenāgantvā dasabalassa pādamūle dibbapupphāni hutvā nipatiṃsu. Tato kalalavassaṃ samuṭṭhāpesi. Taṃ kalalavassaṃ dhūmāyantaṃ pajjalantaṃ ākāsenāgantvā dasabalassa pādamūle dibbagandhaṃ hutvā nipati. Tato andhakāraṃ samuṭṭhāpesi ‘‘bhiṃsetvā samaṇaṃ palāpessāmī’’ti. Taṃ caturaṅgasamannāgataṃ andhakārasadisaṃ hutvā dasabalaṃ patvā sūriyappabhāvihatamiva andhakāraṃ antaradhāyi.
एवं यक्खो इमाहि नवहि वातवस्सपासाणपहरणङ्गारकुक्कुलवालिककललन्धकारवुट्ठीहि भगवन्तं पलापेतुं असक्कोन्तो नानाविधपहरणहत्थाय अनेकप्पकाररूपभूतगणसमाकुलाय चतुरङ्गिनिया सेनाय सयमेव भगवन्तं अभिगतो। ते भूतगणा अनेकप्पकारे विकारे कत्वा ‘‘गण्हथ हनथा’’ति भगवतो उपरि आगच्छन्ता विय होन्ति। अपिच खो निद्धन्तलोहपिण्डं विय मक्खिका, भगवन्तं अल्लीयितुं असमत्थाव अहेसुं। एवं सन्तेपि यथा बोधिमण्डे मारो आगतवेलायमेव निवत्तो, तथा अनिवत्तेत्वा उपड्ढरत्तिमत्तं ब्याकुलमकंसु। एवं उपड्ढरत्तिमत्तं अनेकप्पकारविभिंसनकदस्सनेनपि भगवन्तं चालेतुं असक्कोन्तो आळवको चिन्तेसि – ‘‘यंनूनाहं केनचि अजेय्यं दुस्सावुधं मुञ्चेय्य’’न्ति।
Evaṃ yakkho imāhi navahi vātavassapāsāṇapaharaṇaṅgārakukkulavālikakalalandhakāravuṭṭhīhi bhagavantaṃ palāpetuṃ asakkonto nānāvidhapaharaṇahatthāya anekappakārarūpabhūtagaṇasamākulāya caturaṅginiyā senāya sayameva bhagavantaṃ abhigato. Te bhūtagaṇā anekappakāre vikāre katvā ‘‘gaṇhatha hanathā’’ti bhagavato upari āgacchantā viya honti. Apica kho niddhantalohapiṇḍaṃ viya makkhikā, bhagavantaṃ allīyituṃ asamatthāva ahesuṃ. Evaṃ santepi yathā bodhimaṇḍe māro āgatavelāyameva nivatto, tathā anivattetvā upaḍḍharattimattaṃ byākulamakaṃsu. Evaṃ upaḍḍharattimattaṃ anekappakāravibhiṃsanakadassanenapi bhagavantaṃ cāletuṃ asakkonto āḷavako cintesi – ‘‘yaṃnūnāhaṃ kenaci ajeyyaṃ dussāvudhaṃ muñceyya’’nti.
चत्तारि किर आवुधानि लोके सेट्ठानि – सक्कस्स वजिरावुधं, वेस्सवणस्स गदावुधं, यमस्स नयनावुधं, आळवकस्स दुस्सावुधन्ति। यदि हि सक्को दुट्ठो वजिरावुधं सिनेरुमत्थके पहरेय्य, अट्ठसट्ठिसहस्साधिकयोजनसतसहस्सं विनिविज्झित्वा हेट्ठतो गच्छेय्य। वेस्सवणेन कुज्झनकाले विस्सज्जितं गदावुधं बहूनं यक्खसहस्सानं सीसं पातेत्वा पुन हत्थपासं आगन्त्वा तिट्ठति। यमेन दुट्ठेन नयनावुधेन ओलोकितमत्ते अनेकानि कुम्भण्डसहस्सानि तत्तकपाले तिला विय फरन्तानि विनस्सन्ति। आळवको दुट्ठो सचे आकासे दुस्सावुधं मुञ्चेय्य, द्वादस वस्सानि देवो न वस्सेय्य। सचे पथवियं मुञ्चेय्य। सब्बरुक्खतिणादीनि सुस्सित्वा द्वादसवस्सन्तरे न पुन विरुहेय्युं। सचे समुद्दे मुञ्चेय्य, तत्तकपाले उदकबिन्दु विय सब्बमुदकं सुस्सेय्य। सचे सिनेरुसदिसेपि पब्बते मुञ्चेय्य, खण्डाखण्डं हुत्वा विकिरेय्य। सो एवं महानुभावं दुस्सावुधं उत्तरिसाटकं मुञ्चित्वा अग्गहेसि। येभुय्येन दससहस्सीलोकधातुदेवता वेगेन सन्निपतिंसु ‘‘अज्ज भगवा आळवकं दमेस्सति, तत्थ धम्मं सोस्सामा’’ति युद्धदस्सनकामापि देवता सन्निपतिंसु। एवं सकलम्पि आकासं देवताहि परिपुण्णमहोसि।
Cattāri kira āvudhāni loke seṭṭhāni – sakkassa vajirāvudhaṃ, vessavaṇassa gadāvudhaṃ, yamassa nayanāvudhaṃ, āḷavakassa dussāvudhanti. Yadi hi sakko duṭṭho vajirāvudhaṃ sinerumatthake pahareyya, aṭṭhasaṭṭhisahassādhikayojanasatasahassaṃ vinivijjhitvā heṭṭhato gaccheyya. Vessavaṇena kujjhanakāle vissajjitaṃ gadāvudhaṃ bahūnaṃ yakkhasahassānaṃ sīsaṃ pātetvā puna hatthapāsaṃ āgantvā tiṭṭhati. Yamena duṭṭhena nayanāvudhena olokitamatte anekāni kumbhaṇḍasahassāni tattakapāle tilā viya pharantāni vinassanti. Āḷavako duṭṭho sace ākāse dussāvudhaṃ muñceyya, dvādasa vassāni devo na vasseyya. Sace pathaviyaṃ muñceyya. Sabbarukkhatiṇādīni sussitvā dvādasavassantare na puna viruheyyuṃ. Sace samudde muñceyya, tattakapāle udakabindu viya sabbamudakaṃ susseyya. Sace sinerusadisepi pabbate muñceyya, khaṇḍākhaṇḍaṃ hutvā vikireyya. So evaṃ mahānubhāvaṃ dussāvudhaṃ uttarisāṭakaṃ muñcitvā aggahesi. Yebhuyyena dasasahassīlokadhātudevatā vegena sannipatiṃsu ‘‘ajja bhagavā āḷavakaṃ damessati, tattha dhammaṃ sossāmā’’ti yuddhadassanakāmāpi devatā sannipatiṃsu. Evaṃ sakalampi ākāsaṃ devatāhi paripuṇṇamahosi.
अथ आळवको भगवतो समीपे उपरूपरि विचरित्वा वत्थावुधं मुञ्चि। तं असनिविचक्कं विय आकासे भेरवसद्दं करोन्तं धूमायन्तं पज्जलन्तं भगवन्तं पत्वा यक्खमानमद्दनत्थं पादपुञ्छनचोळं हुत्वा पादमूले निपति। आळवको तं दिस्वा छिन्नविसाणो विय उसभो उद्धतदाठो विय सप्पो नित्तेजो निम्मदो निपतितमानद्धजो हुत्वा चिन्तेसि – ‘‘दुस्सावुधम्पि मे समणं नाभिभोसि। किं नु खो कारण’’न्ति? ‘‘इदं कारणं, मेत्ताविहारयुत्तो समणो, हन्द नं रोसेत्वा मेत्ताय वियोजेमी’’ति इमिना सम्बन्धेनेतं वुत्तं – अथ खो आळवको यक्खो येन भगवा…पे॰… निक्खम समणाति। तत्थायमधिप्पायो – कस्मा मया अननुञ्ञातो मम भवनं पविसित्वा घरसामिको विय इत्थागारस्स मज्झे निसिन्नोसि? अननुयुत्तमेतं समणस्स यदिदं अदिन्नपरिभोगो इत्थिसंसग्गो च? तस्मा यदि त्वं समणधम्मे ठितो, निक्खम समणाति। एके पन – ‘‘एतानि अञ्ञानि च फरुसवचनानि वत्वा एवायं एतदवोचा’’ति भणन्ति।
Atha āḷavako bhagavato samīpe uparūpari vicaritvā vatthāvudhaṃ muñci. Taṃ asanivicakkaṃ viya ākāse bheravasaddaṃ karontaṃ dhūmāyantaṃ pajjalantaṃ bhagavantaṃ patvā yakkhamānamaddanatthaṃ pādapuñchanacoḷaṃ hutvā pādamūle nipati. Āḷavako taṃ disvā chinnavisāṇo viya usabho uddhatadāṭho viya sappo nittejo nimmado nipatitamānaddhajo hutvā cintesi – ‘‘dussāvudhampi me samaṇaṃ nābhibhosi. Kiṃ nu kho kāraṇa’’nti? ‘‘Idaṃ kāraṇaṃ, mettāvihārayutto samaṇo, handa naṃ rosetvā mettāya viyojemī’’ti iminā sambandhenetaṃ vuttaṃ – atha kho āḷavako yakkho yena bhagavā…pe… nikkhama samaṇāti. Tatthāyamadhippāyo – kasmā mayā ananuññāto mama bhavanaṃ pavisitvā gharasāmiko viya itthāgārassa majjhe nisinnosi? Ananuyuttametaṃ samaṇassa yadidaṃ adinnaparibhogo itthisaṃsaggo ca? Tasmā yadi tvaṃ samaṇadhamme ṭhito, nikkhama samaṇāti. Eke pana – ‘‘etāni aññāni ca pharusavacanāni vatvā evāyaṃ etadavocā’’ti bhaṇanti.
अथ भगवा – ‘‘यस्मा थद्धो पटिथद्धभावेन विनेतुं न सक्का, सो हि पटिथद्धभावे कयिरमाने, सेय्यथापि चण्डस्स कुक्कुरस्स नासाय पित्तं भिन्देय्य, सो भिय्योसोमत्ताय चण्डतरो अस्स, एवं थद्धतरो होति, मुदुना पन सो सक्का विनेतु’’न्ति ञत्वा, साधावुसोति पियवचनेन तस्स वचनं सम्पटिच्छित्वा निक्खमि। तेन वुत्तं साधावुसोति भगवा निक्खमीति।
Atha bhagavā – ‘‘yasmā thaddho paṭithaddhabhāvena vinetuṃ na sakkā, so hi paṭithaddhabhāve kayiramāne, seyyathāpi caṇḍassa kukkurassa nāsāya pittaṃ bhindeyya, so bhiyyosomattāya caṇḍataro assa, evaṃ thaddhataro hoti, mudunā pana so sakkā vinetu’’nti ñatvā, sādhāvusoti piyavacanena tassa vacanaṃ sampaṭicchitvā nikkhami. Tena vuttaṃ sādhāvusoti bhagavā nikkhamīti.
ततो आळवको – ‘‘सुब्बचो वतायं समणो एकवचनेनेव निक्खन्तो, एवं नाम निक्खमेतुं सुखं समणं अकारणेनेवाहं सकलरत्तिं युद्धेन अब्भुय्यासि’’न्ति मुदुचित्तो हुत्वा पुन चिन्तेसि – ‘‘इदानिपि न सक्का जानितुं, किं नु खो सुब्बचताय निक्खन्तो उदाहु कोधनो । हन्दाहं वीमंसामी’’ति। ततो पविस, समणाति आह। अथ सुब्बचोति मुदुभूतचित्तववत्थानकरणत्थं पुन पियवचनं वदन्तो साधावुसोति भगवा पाविसि। आळवको पुनप्पुनं तमेव सुब्बचभावं वीमंसन्तो दुतियम्पि ततियम्पि निक्खम पविसाति आह। भगवापि तथा अकासि। यदि न करेय्य, पकतियापि थद्धयक्खस्स चित्तं थद्धतरं हुत्वा धम्मकथाय भाजनं न भवेय्य। तस्मा यथा नाम माता रोदन्तं पुत्तकं यं सो इच्छति, तं दत्वा वा कत्वा वा सञ्ञापेसि तथा भगवा किलेसरोदनेन रोदन्तं यक्खं सञ्ञापेतुं यं सो भणति, तं अकासि। यथा च धाती थञ्ञं अपिवन्तं दारकं किञ्चि दत्वा उपलाळेत्वा पायेति, तथा भगवा यक्खं लोकुत्तरधम्मखीरं पायेतुं तस्स पत्थितवचनकरणेन उपलाळेन्तो एवमकासि। यथा च पुरिसो लाबुम्हि चतुमधुरं पूरेतुकामो तस्सब्भन्तरं सोधेति, एवं भगवा यक्खस्स चित्ते लोकुत्तरचतुमधुरं पूरेतुकामो तस्सब्भन्तरे कोधमलं सोधेतुं याव ततियं निक्खमनपविसनं अकासि।
Tato āḷavako – ‘‘subbaco vatāyaṃ samaṇo ekavacaneneva nikkhanto, evaṃ nāma nikkhametuṃ sukhaṃ samaṇaṃ akāraṇenevāhaṃ sakalarattiṃ yuddhena abbhuyyāsi’’nti muducitto hutvā puna cintesi – ‘‘idānipi na sakkā jānituṃ, kiṃ nu kho subbacatāya nikkhanto udāhu kodhano . Handāhaṃ vīmaṃsāmī’’ti. Tato pavisa, samaṇāti āha. Atha subbacoti mudubhūtacittavavatthānakaraṇatthaṃ puna piyavacanaṃ vadanto sādhāvusoti bhagavā pāvisi. Āḷavako punappunaṃ tameva subbacabhāvaṃ vīmaṃsanto dutiyampi tatiyampi nikkhama pavisāti āha. Bhagavāpi tathā akāsi. Yadi na kareyya, pakatiyāpi thaddhayakkhassa cittaṃ thaddhataraṃ hutvā dhammakathāya bhājanaṃ na bhaveyya. Tasmā yathā nāma mātā rodantaṃ puttakaṃ yaṃ so icchati, taṃ datvā vā katvā vā saññāpesi tathā bhagavā kilesarodanena rodantaṃ yakkhaṃ saññāpetuṃ yaṃ so bhaṇati, taṃ akāsi. Yathā ca dhātī thaññaṃ apivantaṃ dārakaṃ kiñci datvā upalāḷetvā pāyeti, tathā bhagavā yakkhaṃ lokuttaradhammakhīraṃ pāyetuṃ tassa patthitavacanakaraṇena upalāḷento evamakāsi. Yathā ca puriso lābumhi catumadhuraṃ pūretukāmo tassabbhantaraṃ sodheti, evaṃ bhagavā yakkhassa citte lokuttaracatumadhuraṃ pūretukāmo tassabbhantare kodhamalaṃ sodhetuṃ yāva tatiyaṃ nikkhamanapavisanaṃ akāsi.
अथ आळवको ‘‘सुब्बचो अयं समणो ‘निक्खमा’ति वुत्तो निक्खमति, ‘पविसा’ति वुत्तो पविसति। यंनूनाहं इमं समणं एवमेव सकलरत्तिं किलमेत्वा पादे गहेत्वा पारगङ्गाय खिपेय्य’’न्ति? पापकं चित्तं उप्पादेत्वा चतुत्थवारं आह निक्खम, समणाति। तं ञत्वा भगवा न ख्वाहं तन्ति आह। एवं वा वुत्ते तदुत्तरिकरणीयं परियेसमानो पञ्हं पुच्छितब्बं मञ्ञिस्सति। तं धम्मकथाय मुखं भविस्सतीति ञत्वा, न ख्वाहं तन्ति आह। तत्थ न-इति पटिक्खेपे। खोति अवधारणे। अहन्ति अत्तनिदस्सनं। तन्ति हेतुवचनं। तेनेवेत्थ ‘‘यस्मा त्वं एवं चिन्तेसि, तस्मा अहं, आवुसो, नेव निक्खमिस्सामि, यं ते करणीयं, तं करोही’’ति एवमत्थो दट्ठब्बो।
Atha āḷavako ‘‘subbaco ayaṃ samaṇo ‘nikkhamā’ti vutto nikkhamati, ‘pavisā’ti vutto pavisati. Yaṃnūnāhaṃ imaṃ samaṇaṃ evameva sakalarattiṃ kilametvā pāde gahetvā pāragaṅgāya khipeyya’’nti? Pāpakaṃ cittaṃ uppādetvā catutthavāraṃ āha nikkhama, samaṇāti. Taṃ ñatvā bhagavā na khvāhaṃ tanti āha. Evaṃ vā vutte taduttarikaraṇīyaṃ pariyesamāno pañhaṃ pucchitabbaṃ maññissati. Taṃ dhammakathāya mukhaṃ bhavissatīti ñatvā, na khvāhaṃ tanti āha. Tattha na-iti paṭikkhepe. Khoti avadhāraṇe. Ahanti attanidassanaṃ. Tanti hetuvacanaṃ. Tenevettha ‘‘yasmā tvaṃ evaṃ cintesi, tasmā ahaṃ, āvuso, neva nikkhamissāmi, yaṃ te karaṇīyaṃ, taṃ karohī’’ti evamattho daṭṭhabbo.
ततो आळवको यस्मा पुब्बेपि आकासेन गमनवेलाय – ‘‘किं नु खो एतं सुवण्णविमानं, उदाहु रजतमणिविमानानं अञ्ञतरं, हन्द नं पस्सामा’’ति एवं अत्तनो विमानं आगते इद्धिमन्ते तापसपरिब्बाजके पञ्हं पुच्छित्वा विस्सज्जेतुं असक्कोन्ते चित्तक्खेपादीहि विहेठेति, तस्मा भगवन्तम्पि तथा विहेठेस्सामीति मञ्ञमानो पञ्हं तन्तिआदिमाह।
Tato āḷavako yasmā pubbepi ākāsena gamanavelāya – ‘‘kiṃ nu kho etaṃ suvaṇṇavimānaṃ, udāhu rajatamaṇivimānānaṃ aññataraṃ, handa naṃ passāmā’’ti evaṃ attano vimānaṃ āgate iddhimante tāpasaparibbājake pañhaṃ pucchitvā vissajjetuṃ asakkonte cittakkhepādīhi viheṭheti, tasmā bhagavantampi tathā viheṭhessāmīti maññamāno pañhaṃ tantiādimāha.
कुतो पनस्स पञ्हाति ? तस्स किर मातापितरो कस्सपं भगवन्तं पयिरुपासित्वा अट्ठ पञ्हे सह विस्सज्जनेन उग्गहेसुं। ते दहरकाले आळवकं परियापुणापेसुं; सो कालच्चयेन विस्सज्जनं सम्मुस्सि। ततो ‘‘इमे पञ्हापि मा विनस्सन्तू’’ति सुवण्णपट्ठे जातिहिङ्गुलकेन लेखापेत्वा विमाने निक्खिपि। एवमेते पुट्ठपञ्हा बुद्धविसयाव होन्ति। भगवा तं सुत्वा यस्मा बुद्धानं परिच्चत्तलाभन्तरायो वा जीवितन्तरायो वा सब्बञ्ञुतञ्ञाणब्यामप्पभादिपटिघातो वा न सक्का केनचि कातुं, तस्मा नं लोके असाधारणं बुद्धानुभावं दस्सेन्तो न ख्वाहं तं, आवुसो, पस्सामि सदेवके लोकेतिआदिमाह।
Kuto panassa pañhāti ? Tassa kira mātāpitaro kassapaṃ bhagavantaṃ payirupāsitvā aṭṭha pañhe saha vissajjanena uggahesuṃ. Te daharakāle āḷavakaṃ pariyāpuṇāpesuṃ; so kālaccayena vissajjanaṃ sammussi. Tato ‘‘ime pañhāpi mā vinassantū’’ti suvaṇṇapaṭṭhe jātihiṅgulakena lekhāpetvā vimāne nikkhipi. Evamete puṭṭhapañhā buddhavisayāva honti. Bhagavā taṃ sutvā yasmā buddhānaṃ pariccattalābhantarāyo vā jīvitantarāyo vā sabbaññutaññāṇabyāmappabhādipaṭighāto vā na sakkā kenaci kātuṃ, tasmā naṃ loke asādhāraṇaṃ buddhānubhāvaṃ dassento na khvāhaṃ taṃ, āvuso, passāmi sadevake loketiādimāha.
एवं भगवा तस्स बाधनचित्तं पटिसेधेत्वा पञ्हापुच्छने उस्साहं जनेन्तो आह अपिच त्वं, आवुसो, पुच्छ, यदाकङ्खसीति। तस्सत्थो – पुच्छ, यदि आकाङ्खसि, न मे पञ्हाविस्सज्जने भारो अत्थि। अथ वा पुच्छ, यं आकङ्खसि। सब्बं ते विस्सज्जेस्सामीति सब्बञ्ञुपवारणं पवारेसि असाधारणं पच्चेकबुद्धअग्गसावकमहासावकेहि। एवं भगवतो सब्बञ्ञुपवारणाय पवारिताय अथ खो आळवको यक्खो भगवन्तं गाथाय अज्झभासि।
Evaṃ bhagavā tassa bādhanacittaṃ paṭisedhetvā pañhāpucchane ussāhaṃ janento āha apica tvaṃ, āvuso, puccha, yadākaṅkhasīti. Tassattho – puccha, yadi ākāṅkhasi, na me pañhāvissajjane bhāro atthi. Atha vā puccha, yaṃ ākaṅkhasi. Sabbaṃ te vissajjessāmīti sabbaññupavāraṇaṃ pavāresi asādhāraṇaṃ paccekabuddhaaggasāvakamahāsāvakehi. Evaṃ bhagavato sabbaññupavāraṇāya pavāritāya atha kho āḷavako yakkho bhagavantaṃ gāthāya ajjhabhāsi.
तत्थ किं सूध वित्तन्ति, किं सु इध वित्तं। वित्तन्ति धनं। तं हि पीतिसङ्खातं वित्तिं करोति, तस्मा ‘‘वित्त’’न्ति वुच्चति। सुचिण्णन्ति सुकतं। सुखन्ति कायिकचेतसिकं सातं। आवहातीति आवहति आनेति देति अप्पेति। हवे-इति दळ्हत्थे निपातो। सादुतरन्ति अतिसयेन सादु। ‘‘साधुतर’’न्तिपि पाठो। रसानन्ति रससञ्ञितानं धम्मानं। कथन्ति केन पकारेन। कथंजीविनो जीवितं कथंजीविंजीवितं। गाथाबन्धसुखत्थं पन सानुनासिकं वुच्चति। कथंजीविं जीवतन्ति वा पाठो, तस्स ‘‘जीवन्तानं कथंजीवि’’न्ति अत्थो। एवं इमाय गाथाय ‘‘किं सु इध लोके पुरिसस्स वित्तं सेट्ठं? किं सु सुचिण्णं सुखमावहाति? किं रसानं सादुतरं? कथंजीविं जीवितं सेट्ठमाहू’’ति? इमे चत्तारो पञ्हे पुच्छि।
Tattha kiṃ sūdha vittanti, kiṃ su idha vittaṃ. Vittanti dhanaṃ. Taṃ hi pītisaṅkhātaṃ vittiṃ karoti, tasmā ‘‘vitta’’nti vuccati. Suciṇṇanti sukataṃ. Sukhanti kāyikacetasikaṃ sātaṃ. Āvahātīti āvahati āneti deti appeti. Have-iti daḷhatthe nipāto. Sādutaranti atisayena sādu. ‘‘Sādhutara’’ntipi pāṭho. Rasānanti rasasaññitānaṃ dhammānaṃ. Kathanti kena pakārena. Kathaṃjīvino jīvitaṃ kathaṃjīviṃjīvitaṃ. Gāthābandhasukhatthaṃ pana sānunāsikaṃ vuccati. Kathaṃjīviṃ jīvatanti vā pāṭho, tassa ‘‘jīvantānaṃ kathaṃjīvi’’nti attho. Evaṃ imāya gāthāya ‘‘kiṃ su idha loke purisassa vittaṃ seṭṭhaṃ? Kiṃ su suciṇṇaṃ sukhamāvahāti? Kiṃ rasānaṃ sādutaraṃ? Kathaṃjīviṃ jīvitaṃ seṭṭhamāhū’’ti? Ime cattāro pañhe pucchi.
अथस्स भगवा कस्सपदसबलेन विस्सज्जितनयेनेव विस्सज्जेन्तो इमं गाथमाह सद्धीध वित्तन्ति। तत्थ यथा हिरञ्ञसुवण्णादि वित्तं उपभोगसुखं आवहति, खुप्पिपासादिदुक्खं पटिबाहति, दालिद्दियं वूपसमेति, मुत्तादिरतनपटिलाभहेतु होति, लोकसन्ततिञ्च आवहति, एवं लोकियलोकुत्तरा सद्धापि यथासम्भवं लोकियलोकुत्तरं विपाकं सुखमावहति, सद्धाधुरेन पटिपन्नानं जातिजरादिदुक्खं पटिबाहति, गुणदालिद्दियं वूपसमेति, सतिसम्बोज्झङ्गादिरतनपटिलाभहेतु होति।
Athassa bhagavā kassapadasabalena vissajjitanayeneva vissajjento imaṃ gāthamāha saddhīdha vittanti. Tattha yathā hiraññasuvaṇṇādi vittaṃ upabhogasukhaṃ āvahati, khuppipāsādidukkhaṃ paṭibāhati, dāliddiyaṃ vūpasameti, muttādiratanapaṭilābhahetu hoti, lokasantatiñca āvahati, evaṃ lokiyalokuttarā saddhāpi yathāsambhavaṃ lokiyalokuttaraṃ vipākaṃ sukhamāvahati, saddhādhurena paṭipannānaṃ jātijarādidukkhaṃ paṭibāhati, guṇadāliddiyaṃ vūpasameti, satisambojjhaṅgādiratanapaṭilābhahetu hoti.
‘‘सद्धो सीलेन सम्पन्नो, यसो भोगसमप्पितो।
‘‘Saddho sīlena sampanno, yaso bhogasamappito;
यं यं पदेसं भजति, तत्थ तत्थेव पूजितो’’ति॥ (ध॰ प॰ ३०३) –
Yaṃ yaṃ padesaṃ bhajati, tattha tattheva pūjito’’ti. (dha. pa. 303) –
वचनतो लोकसन्ततिञ्च आवहतीति कत्वा ‘‘वित्त’’न्ति वुत्तं। यस्मा पन तेसं सद्धावित्तं अनुगामिकं अनञ्ञसाधारणं सब्बसम्पत्तिहेतु, लोकियस्स हिरञ्ञसुवण्णादिवित्तस्सापि निदानं। सद्धोयेव हि दानादीनि पुञ्ञानि कत्वा वित्तं अधिगच्छति, अस्सद्धस्स पन वित्तं यावदेव अनत्थाय होति, तस्मा सेट्ठन्ति वुत्तं। पुरिसस्साति उक्कट्ठपरिच्छेददेसना। तस्मा न केवलं पुरिसस्स, इत्थिआदीनम्पि सद्धावित्तमेव सेट्ठन्ति वेदितब्बं।
Vacanato lokasantatiñca āvahatīti katvā ‘‘vitta’’nti vuttaṃ. Yasmā pana tesaṃ saddhāvittaṃ anugāmikaṃ anaññasādhāraṇaṃ sabbasampattihetu, lokiyassa hiraññasuvaṇṇādivittassāpi nidānaṃ. Saddhoyeva hi dānādīni puññāni katvā vittaṃ adhigacchati, assaddhassa pana vittaṃ yāvadeva anatthāya hoti, tasmā seṭṭhanti vuttaṃ. Purisassāti ukkaṭṭhaparicchedadesanā. Tasmā na kevalaṃ purisassa, itthiādīnampi saddhāvittameva seṭṭhanti veditabbaṃ.
धम्मोति दसकुसलधम्मो, दानसीलभावनाधम्मो वा। सुचिण्णोति सुकतो सुचरितो। सुखमावहतीति सोणसेट्ठिपुत्तरट्ठपालादीनं विय मनुस्ससुखं, सक्कादीनं विय दिब्बसुखं, परियोसाने महापदुमादीनं विय निब्बानसुखञ्च आवहति।
Dhammoti dasakusaladhammo, dānasīlabhāvanādhammo vā. Suciṇṇoti sukato sucarito. Sukhamāvahatīti soṇaseṭṭhiputtaraṭṭhapālādīnaṃ viya manussasukhaṃ, sakkādīnaṃ viya dibbasukhaṃ, pariyosāne mahāpadumādīnaṃ viya nibbānasukhañca āvahati.
सच्चन्ति अयं सच्चसद्दो अनेकेसु अत्थेसु दिस्सति। सेय्यथिदं – ‘‘सच्चं भणे न कुज्झेय्या ’’ तिआदीसु (ध॰ प॰ २२४) वाचासच्चे। ‘‘सच्चे ठिता समणब्राह्मणा चा’’तिआदीसु (जा॰ २.२१.४३३) विरतिसच्चे। ‘‘कस्मा नु सच्चानि वदन्ति नाना, पवादियासे कुसला वदाना’’तिआदीसु (सु॰ नि॰ ८९१) दिट्ठिसच्चे। ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, ब्राह्मणसच्चानी’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ४.१८५) ब्राह्मणसच्चे। ‘‘एकं हि सच्चं न दुतियमत्थी’’तिआदीसु (सु॰ नि॰ ८९०; महानि॰ ११९) परमत्थसच्चे। ‘‘चतुन्नं सच्चानं कति कुसला’’तिआदीसु (विभ॰ २१६) अरियसच्चे। इध पन परमत्थसच्चं निब्बानं विरतिसच्चञ्च अब्भन्तरं कत्वा वाचासच्चं अधिप्पेतं, यस्सानुभावेन उदकादीनि वसे वत्तेन्ति, जातिजरामरणपारं तरन्ति। यथाह –
Saccanti ayaṃ saccasaddo anekesu atthesu dissati. Seyyathidaṃ – ‘‘saccaṃ bhaṇe na kujjheyyā ’’ tiādīsu (dha. pa. 224) vācāsacce. ‘‘Sacce ṭhitā samaṇabrāhmaṇā cā’’tiādīsu (jā. 2.21.433) viratisacce. ‘‘Kasmā nu saccāni vadanti nānā, pavādiyāse kusalā vadānā’’tiādīsu (su. ni. 891) diṭṭhisacce. ‘‘Cattārimāni, bhikkhave, brāhmaṇasaccānī’’tiādīsu (a. ni. 4.185) brāhmaṇasacce. ‘‘Ekaṃ hi saccaṃ na dutiyamatthī’’tiādīsu (su. ni. 890; mahāni. 119) paramatthasacce. ‘‘Catunnaṃ saccānaṃ kati kusalā’’tiādīsu (vibha. 216) ariyasacce. Idha pana paramatthasaccaṃ nibbānaṃ viratisaccañca abbhantaraṃ katvā vācāsaccaṃ adhippetaṃ, yassānubhāvena udakādīni vase vattenti, jātijarāmaraṇapāraṃ taranti. Yathāha –
‘‘सच्चेन वाचेनुदकम्हि धावति,
‘‘Saccena vācenudakamhi dhāvati,
विसम्पि सच्चेन हनन्ति पण्डिता।
Visampi saccena hananti paṇḍitā;
सच्चेन देवो थनयं पवस्सति,
Saccena devo thanayaṃ pavassati,
सचे ठिता निब्बुतिं पत्थयन्ति॥
Sace ṭhitā nibbutiṃ patthayanti.
‘‘ये केचिमे अत्थि रसा पथब्या,
‘‘Ye kecime atthi rasā pathabyā,
सच्चं तेसं सादुतरं रसानं।
Saccaṃ tesaṃ sādutaraṃ rasānaṃ;
सच्चे ठिता समणब्राह्मणा च,
Sacce ṭhitā samaṇabrāhmaṇā ca,
तरन्ति जातिमरणस्स पार’’न्ति॥ (जा॰ २.२१.४३३)।
Taranti jātimaraṇassa pāra’’nti. (jā. 2.21.433);
सादुतरन्ति मधुरतरं पणीततरं। रसानन्ति ये इमे ‘‘मूलरसो खन्धरसो’’तिआदिना (ध॰ स॰ ६२८-६३०) नयेन सायनीयधम्मा, येचिमे ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, सब्बं फलरसं (महाव॰ ३००), अरसरूपो भवं गोतमो, ये ते, ब्राह्मण, रूपरसा सद्दरसा (पारा॰ ३; अ॰ नि॰ ८.११), अनापत्ति रसरसे (पाचि॰ ६०५-६११), अयं धम्मविनयो एकरसो विमुत्तिरसो (चूळव॰ ३८५; अ॰ नि॰ ८.१९), भागी वा भगवा अत्थरसस्स धम्मरसस्सा’’तिआदिना (महानि॰ १४९) नयेन रूपाचाररसुपवज्जा अवसेसा ब्यञ्जनादयो ‘‘धम्मरसा’’ति वुच्चन्ति । तेसं रसानं सच्चं हवे सादुतरं सच्चमेव सादुतरं। साधुतरं वा, सेट्ठतरं, उत्तमतरं। मूलरसादयो हि सरीरमुपब्रूहेन्ति, संकिलेसिकञ्च सुखमावहन्ति। सच्चरसे विरतिसच्चवाचासच्चरसा समथविपस्सनादीहि चित्तं उपब्रूहेति, असंकिलेसिकञ्च सुखमावहति। विमुत्तिरसो परमत्थसच्चरसपरिभावितत्ता सादु, अत्थरसधम्मरसा च तदधिगमूपायभूतं अत्थञ्च धम्मञ्च निस्साय पवत्तितोति।
Sādutaranti madhurataraṃ paṇītataraṃ. Rasānanti ye ime ‘‘mūlaraso khandharaso’’tiādinā (dha. sa. 628-630) nayena sāyanīyadhammā, yecime ‘‘anujānāmi, bhikkhave, sabbaṃ phalarasaṃ (mahāva. 300), arasarūpo bhavaṃ gotamo, ye te, brāhmaṇa, rūparasā saddarasā (pārā. 3; a. ni. 8.11), anāpatti rasarase (pāci. 605-611), ayaṃ dhammavinayo ekaraso vimuttiraso (cūḷava. 385; a. ni. 8.19), bhāgī vā bhagavā attharasassa dhammarasassā’’tiādinā (mahāni. 149) nayena rūpācārarasupavajjā avasesā byañjanādayo ‘‘dhammarasā’’ti vuccanti . Tesaṃ rasānaṃ saccaṃ have sādutaraṃ saccameva sādutaraṃ. Sādhutaraṃ vā, seṭṭhataraṃ, uttamataraṃ. Mūlarasādayo hi sarīramupabrūhenti, saṃkilesikañca sukhamāvahanti. Saccarase viratisaccavācāsaccarasā samathavipassanādīhi cittaṃ upabrūheti, asaṃkilesikañca sukhamāvahati. Vimuttiraso paramatthasaccarasaparibhāvitattā sādu, attharasadhammarasā ca tadadhigamūpāyabhūtaṃ atthañca dhammañca nissāya pavattitoti.
पञ्ञाजीविंजीवितन्ति एत्थ पन य्वायं अन्धेकचक्खुद्विचक्खुकेसु द्विचक्खुपुग्गलो गहट्ठो वा कम्मन्तानुट्ठान-सरणगमनदान-संविभाग-सीलसमादानुपोसथकम्मादि गहट्ठपटिपदं, पब्बजितो वा अविप्पटिसारकरसीलसङ्खातं तदुत्तरिचित्तविसुद्धिआदिभेदम्पि पब्बजितपटिपदं पञ्ञाय आराधेत्वा जीवति, तस्स पञ्ञाय जीविनो जीवितं, तं वा पञ्ञाजीवितं सेट्ठमाहूति एवमत्थो दट्ठब्बो।
Paññājīviṃjīvitanti ettha pana yvāyaṃ andhekacakkhudvicakkhukesu dvicakkhupuggalo gahaṭṭho vā kammantānuṭṭhāna-saraṇagamanadāna-saṃvibhāga-sīlasamādānuposathakammādi gahaṭṭhapaṭipadaṃ, pabbajito vā avippaṭisārakarasīlasaṅkhātaṃ taduttaricittavisuddhiādibhedampi pabbajitapaṭipadaṃ paññāya ārādhetvā jīvati, tassa paññāya jīvino jīvitaṃ, taṃ vā paññājīvitaṃ seṭṭhamāhūti evamattho daṭṭhabbo.
एवं भगवता विस्सज्जिते चत्तारोपि पञ्हे सुत्वा अत्तमनो यक्खो अवसेसेपि चत्तारो पञ्हे पुच्छन्तो कथंसु तरति ओघन्ति गाथमाह। अथस्स भगवा पुरिमनयेनेव विस्सज्जेन्तो सद्धाय तरतीति गाथमाह। तत्थ किञ्चापि यो चतुब्बिधमोघं तरति, सो संसारण्णवम्पि तरति, वट्टदुक्खम्पि अच्चेति, किलेसमलापि परिसुज्झति, एवं सन्तेपि पन यस्मा अस्सद्धो ओघतरणं असद्दहन्तो न पक्खन्दति, पञ्चसु कामगुणेसु चित्तवोस्सग्गेन पमत्तो तत्थेव विसत्तत्ता संसारण्णवं न तरति, कुसीतो दुक्खं विहरति वोकिण्णो अकुसलेहि धम्मेहि, अप्पञ्ञो सुद्धिमग्गं अजानन्तो न परिसुज्झति, तस्मा तप्पटिपक्खं दस्सेन्तेन भगवता अयं गाथा वुत्ता।
Evaṃ bhagavatā vissajjite cattāropi pañhe sutvā attamano yakkho avasesepi cattāro pañhe pucchanto kathaṃsu tarati oghanti gāthamāha. Athassa bhagavā purimanayeneva vissajjento saddhāya taratīti gāthamāha. Tattha kiñcāpi yo catubbidhamoghaṃ tarati, so saṃsāraṇṇavampi tarati, vaṭṭadukkhampi acceti, kilesamalāpi parisujjhati, evaṃ santepi pana yasmā assaddho oghataraṇaṃ asaddahanto na pakkhandati, pañcasu kāmaguṇesu cittavossaggena pamatto tattheva visattattā saṃsāraṇṇavaṃ na tarati, kusīto dukkhaṃ viharati vokiṇṇo akusalehi dhammehi, appañño suddhimaggaṃ ajānanto na parisujjhati, tasmā tappaṭipakkhaṃ dassentena bhagavatā ayaṃ gāthā vuttā.
एवं वुत्ताय चेताय यस्मा सोतापत्तियङ्गपदट्ठानं सद्धिन्द्रियं, तस्मा सद्धाय तरति ओघन्ति इमिना पदेन दिट्ठोघतरणं सोतापत्तिमग्गं सोतापन्नञ्च पकासेति। यस्मा पन सोतापन्नो कुसलानं धम्मानं भावनाय सातच्चकिरियसङ्खतेन अप्पमादेन समन्नागतो दुतियमग्गं आराधेत्वा ठपेत्वा सकिदेविमं लोकं आगमनमग्गं अवसेसं सोतापत्तिमग्गेन अतिण्णं भवोघवत्थुं संसारण्णवं तरति, तस्मा अप्पमादेन अण्णवन्ति इमिना पदेन भवोघतरणं सकदागामिमग्गं सकदागामिञ्च पकासेति। यस्मा च सकदागामी वीरियेन ततियमग्गं आराधेत्वा सकदागामिमग्गेन अनतीतं कामोघवत्थुं कामोघसञ्ञितञ्च कामदुक्खमच्चेति, तस्मा वीरियेन दुक्खमच्चेतीति इमिना पदेन कामोघतरणं अनागामिमग्गं अनागामिञ्च पकासेति। यस्मा पन अनागामी विगतकामसञ्ञाय परिसुद्धाय पञ्ञाय एकन्तपरिसुद्धं चतुत्थमग्गपञ्ञं आराधेत्वा अनागामिमग्गेन अप्पहीनं अविज्जासङ्खातं परममलं पजहति, तस्मा पञ्ञाय परिसुज्झतीति, इमिना पदेन अविज्जोघतरणं अरहत्तमग्गञ्च अरहत्तञ्च पकासेति। इमाय च अरहत्तनिकूटेन कथिताय गाथाय परियोसाने यक्खो सोतापत्तिफले पतिट्ठासि।
Evaṃ vuttāya cetāya yasmā sotāpattiyaṅgapadaṭṭhānaṃ saddhindriyaṃ, tasmā saddhāya tarati oghanti iminā padena diṭṭhoghataraṇaṃ sotāpattimaggaṃ sotāpannañca pakāseti. Yasmā pana sotāpanno kusalānaṃ dhammānaṃ bhāvanāya sātaccakiriyasaṅkhatena appamādena samannāgato dutiyamaggaṃ ārādhetvā ṭhapetvā sakidevimaṃ lokaṃ āgamanamaggaṃ avasesaṃ sotāpattimaggena atiṇṇaṃ bhavoghavatthuṃ saṃsāraṇṇavaṃ tarati, tasmā appamādena aṇṇavanti iminā padena bhavoghataraṇaṃ sakadāgāmimaggaṃ sakadāgāmiñca pakāseti. Yasmā ca sakadāgāmī vīriyena tatiyamaggaṃ ārādhetvā sakadāgāmimaggena anatītaṃ kāmoghavatthuṃ kāmoghasaññitañca kāmadukkhamacceti, tasmā vīriyena dukkhamaccetīti iminā padena kāmoghataraṇaṃ anāgāmimaggaṃ anāgāmiñca pakāseti. Yasmā pana anāgāmī vigatakāmasaññāya parisuddhāya paññāya ekantaparisuddhaṃ catutthamaggapaññaṃ ārādhetvā anāgāmimaggena appahīnaṃ avijjāsaṅkhātaṃ paramamalaṃ pajahati, tasmā paññāya parisujjhatīti, iminā padena avijjoghataraṇaṃ arahattamaggañca arahattañca pakāseti. Imāya ca arahattanikūṭena kathitāya gāthāya pariyosāne yakkho sotāpattiphale patiṭṭhāsi.
इदानि तमेव ‘‘पञ्ञाय परिसुज्झती’’ति एत्थ वुत्तं पञ्ञापदं गहेत्वा अत्तनो पटिभानेन लोकियलोकुत्तरमिस्सकं पञ्हं पुच्छन्तो कथंसु लभते पञ्ञन्ति इमं छप्पदं गाथमाह। तत्थ कथंसूति सब्बत्थेव अत्थयुत्तिपुच्छा होन्ति। अयं हि पञ्ञादिअत्थं ञत्वा तस्स युत्तिं पुच्छति – ‘‘कथं, काय युत्तिया, केन कारणेन पञ्ञं लभती’’ति? एस नयो धनादीसु।
Idāni tameva ‘‘paññāya parisujjhatī’’ti ettha vuttaṃ paññāpadaṃ gahetvā attano paṭibhānena lokiyalokuttaramissakaṃ pañhaṃ pucchanto kathaṃsu labhate paññanti imaṃ chappadaṃ gāthamāha. Tattha kathaṃsūti sabbattheva atthayuttipucchā honti. Ayaṃ hi paññādiatthaṃ ñatvā tassa yuttiṃ pucchati – ‘‘kathaṃ, kāya yuttiyā, kena kāraṇena paññaṃ labhatī’’ti? Esa nayo dhanādīsu.
अथस्स भगवा चतूहि कारणेहि पञ्ञालाभं दस्सेन्तो सद्दहानोतिआदिमाह। तस्सत्थो – येन पुब्बभागे कायसुचरितादिभेदेन अपरभागे च सत्ततिंसबोधिपक्खियभेदेन धम्मेन अरहन्तो बुद्धपच्चेकबुद्धसावका निब्बानं पत्ता, तं सद्दहानो अरहतं धम्मं निब्बानपत्तिया लोकियलोकुत्तरपञ्ञं लभति, तञ्च खो न सद्धामत्तकेनेव। यस्मा पन सद्धाजातो उपसङ्कमति , उपसङ्कमन्तो पयिरुपासति, पयिरुपासन्तो सोतं ओदहति, ओहितसोतो धम्मं सुणाति, तस्मा उपसङ्कमनतो पभुति याव धम्मस्सवनेन सुस्सूसं लभति। किं वुत्तं होति – तं धम्मं सद्दहित्वापि आचरियुपज्झाये कालेन उपसङ्कमित्वा वत्तकरणेन पयिरुपासित्वा यदा पयिरुपासनाय आराधितचित्ता किञ्चि वत्तुकामा होन्ति। अथ अधिगताय सोतुकामताय सोतं ओदहित्वा सुणन्तो लभतीति। एवं सुस्सूसम्पि च सतिअविप्पवासेन अप्पमत्तो सुभासितदुब्भासितञ्ञुताय विचक्खणो एव लभति, न इतरो। तेनाह ‘‘अप्पमत्तो विचक्खणो’’ति।
Athassa bhagavā catūhi kāraṇehi paññālābhaṃ dassento saddahānotiādimāha. Tassattho – yena pubbabhāge kāyasucaritādibhedena aparabhāge ca sattatiṃsabodhipakkhiyabhedena dhammena arahanto buddhapaccekabuddhasāvakā nibbānaṃ pattā, taṃ saddahāno arahataṃ dhammaṃ nibbānapattiyā lokiyalokuttarapaññaṃ labhati, tañca kho na saddhāmattakeneva. Yasmā pana saddhājāto upasaṅkamati , upasaṅkamanto payirupāsati, payirupāsanto sotaṃ odahati, ohitasoto dhammaṃ suṇāti, tasmā upasaṅkamanato pabhuti yāva dhammassavanena sussūsaṃ labhati. Kiṃ vuttaṃ hoti – taṃ dhammaṃ saddahitvāpi ācariyupajjhāye kālena upasaṅkamitvā vattakaraṇena payirupāsitvā yadā payirupāsanāya ārādhitacittā kiñci vattukāmā honti. Atha adhigatāya sotukāmatāya sotaṃ odahitvā suṇanto labhatīti. Evaṃ sussūsampi ca satiavippavāsena appamatto subhāsitadubbhāsitaññutāya vicakkhaṇo eva labhati, na itaro. Tenāha ‘‘appamatto vicakkhaṇo’’ti.
एवं यस्मा सद्धाय पञ्ञलाभसंवत्तनिकं पटिपदं पटिपज्जति, सुस्सूसाय सक्कच्चं पञ्ञाधिगमूपायं सुणाति, अप्पमादेन गहितं न पमुस्सति। विचक्खणताय अनूनाधिकं अविपरीतञ्च गहेत्वा वित्थारिकं करोति। सुस्सूसाय वा ओहितसोतो पञ्ञापटिलाभहेतुं धम्मं सुणाति, अप्पमादेन सुतधम्मं धारेति, विचक्खणताय धतानं धम्मानं अत्थमुपपरिक्खति, अथानुपुब्बेन परमत्थसच्चं सच्छिकरोति, तस्मास्स भगवा ‘‘कथंसु लभते पञ्ञ’’न्ति पुट्ठो इमानि चत्तारि कारणानि दस्सेन्तो इमं गाथमाह।
Evaṃ yasmā saddhāya paññalābhasaṃvattanikaṃ paṭipadaṃ paṭipajjati, sussūsāya sakkaccaṃ paññādhigamūpāyaṃ suṇāti, appamādena gahitaṃ na pamussati. Vicakkhaṇatāya anūnādhikaṃ aviparītañca gahetvā vitthārikaṃ karoti. Sussūsāya vā ohitasoto paññāpaṭilābhahetuṃ dhammaṃ suṇāti, appamādena sutadhammaṃ dhāreti, vicakkhaṇatāya dhatānaṃ dhammānaṃ atthamupaparikkhati, athānupubbena paramatthasaccaṃ sacchikaroti, tasmāssa bhagavā ‘‘kathaṃsu labhate pañña’’nti puṭṭho imāni cattāri kāraṇāni dassento imaṃ gāthamāha.
इदानि ततो परे तयो पञ्हे विस्सज्जेन्तो पतिरूपकारीति इमं गाथमाह। तत्थ देसकालादीनि अहापेत्वा लोकियस्स लोकुत्तरस्स वा धनस्स पतिरूपं अधिगमूपायं करोतीति पतिरूपकारी। धुरवाति चेतसिकवीरियवसेन अनिक्खित्तधुरो। उट्ठाताति, ‘‘यो च सीतञ्च उण्हञ्च, तिणा भिय्यो न मञ्ञती’’तिआदिना (थेरगा॰ २३२) नयेन कायिकवीरीयवसेन उट्ठानसम्पन्नो असिथिलपरक्कमो। विन्दते धनन्ति एकमूसिकाय नचिरस्सेव चतुसतसहस्ससङ्खं चूळन्तेवासी विय लोकियधनञ्च, महल्लकमहातिस्सत्थेरो विय लोकुत्तरधनञ्च लभति। सो ‘‘तीहियेव इरियापथेहि विहरिस्सामी’’ति वत्तं कत्वा थिनमिद्धागमनवेलाय पलालचुम्बटकं तेमेत्वा सीसे कत्वा गलप्पमाणं उदकं पविसित्वा थिनमिद्धं पटिबाहन्तो दसहि वस्सेहि अरहत्तं पापुणि। सच्चेनाति वचीसच्चेनापि ‘‘सच्चवादी भूतवादी’’ति, परमत्थसच्चेनापि ‘‘बुद्धो पच्चेकबुद्धो अरियसावको’’ति एवं कित्तिं पप्पोति। ददन्ति यंकिञ्चि इच्छितपत्थितं ददन्तो मित्तानि गन्थति, सम्पादेति करोतीति अत्थो। दुद्ददं वा ददं तं गन्थति। दानमुखेन वा चत्तारिपि सङ्गहवत्थूनि गहितानीति वेदितब्बानि, तेहि मित्तानि करोतीति वुत्तं होति।
Idāni tato pare tayo pañhe vissajjento patirūpakārīti imaṃ gāthamāha. Tattha desakālādīni ahāpetvā lokiyassa lokuttarassa vā dhanassa patirūpaṃ adhigamūpāyaṃ karotīti patirūpakārī. Dhuravāti cetasikavīriyavasena anikkhittadhuro. Uṭṭhātāti, ‘‘yo ca sītañca uṇhañca, tiṇā bhiyyo na maññatī’’tiādinā (theragā. 232) nayena kāyikavīrīyavasena uṭṭhānasampanno asithilaparakkamo. Vindate dhananti ekamūsikāya nacirasseva catusatasahassasaṅkhaṃ cūḷantevāsī viya lokiyadhanañca, mahallakamahātissatthero viya lokuttaradhanañca labhati. So ‘‘tīhiyeva iriyāpathehi viharissāmī’’ti vattaṃ katvā thinamiddhāgamanavelāya palālacumbaṭakaṃ temetvā sīse katvā galappamāṇaṃ udakaṃ pavisitvā thinamiddhaṃ paṭibāhanto dasahi vassehi arahattaṃ pāpuṇi. Saccenāti vacīsaccenāpi ‘‘saccavādī bhūtavādī’’ti, paramatthasaccenāpi ‘‘buddho paccekabuddho ariyasāvako’’ti evaṃ kittiṃ pappoti. Dadanti yaṃkiñci icchitapatthitaṃ dadanto mittāni ganthati, sampādeti karotīti attho. Duddadaṃ vā dadaṃ taṃ ganthati. Dānamukhena vā cattāripi saṅgahavatthūni gahitānīti veditabbāni, tehi mittāni karotīti vuttaṃ hoti.
एवं गहट्ठपब्बजितानं साधारणेन लोकियलोकुत्तरमिस्सकेन नयेन चत्तारो पञ्हे विस्सज्जेत्वा इदानि ‘‘कथं पेच्च न सोचती’’ति इमं पञ्चमं पञ्हं गहट्ठवसेन विस्सज्जेन्तो यस्सेतेतिआदीमाह। तस्सत्थो – यस्स ‘‘सद्दहानो अरहत’’न्ति एत्थ वुत्ताय सब्बकल्याणधम्मुप्पादिकाय सद्धाय समन्नागतत्ता सद्धस्स, घरमेसिनोति घरावासं पञ्च वा कामगुणे एसन्तस्स गवेसन्तस्स कामभोगिनो गहट्ठस्स ‘‘सच्चेन कित्तिं पप्पोती’’ति एत्थ वुत्तप्पकारं सच्चं। ‘‘सुस्सूसं लभते पञ्ञ’’न्ति एत्थ सुस्सूसपञ्ञानामेन वुत्तोव दमो। ‘‘धुरवा उट्ठाता’’ति एत्थ धुरनामेन उट्ठाननामेन च वुत्ता धिति। ‘‘ददं मित्तानि गन्थती’’ति एत्थ वुत्तप्पकारो चागो चाति एते चतुरो धम्मा सन्ति। स वे पेच्च न सोचतीति इधलोका परलोकं गन्त्वा स वे न सोचतीति।
Evaṃ gahaṭṭhapabbajitānaṃ sādhāraṇena lokiyalokuttaramissakena nayena cattāro pañhe vissajjetvā idāni ‘‘kathaṃ pecca na socatī’’ti imaṃ pañcamaṃ pañhaṃ gahaṭṭhavasena vissajjento yassetetiādīmāha. Tassattho – yassa ‘‘saddahāno arahata’’nti ettha vuttāya sabbakalyāṇadhammuppādikāya saddhāya samannāgatattā saddhassa, gharamesinoti gharāvāsaṃ pañca vā kāmaguṇe esantassa gavesantassa kāmabhogino gahaṭṭhassa ‘‘saccena kittiṃ pappotī’’ti ettha vuttappakāraṃ saccaṃ. ‘‘Sussūsaṃ labhate pañña’’nti ettha sussūsapaññānāmena vuttova damo. ‘‘Dhuravā uṭṭhātā’’ti ettha dhuranāmena uṭṭhānanāmena ca vuttā dhiti. ‘‘Dadaṃ mittāni ganthatī’’ti ettha vuttappakāro cāgo cāti ete caturo dhammā santi. Sa ve pecca na socatīti idhalokā paralokaṃ gantvā sa ve na socatīti.
एवं भगवा पञ्चमम्पि पञ्हं विस्सज्जेत्वा तं यक्खं चोदेन्तो इङ्घ अञ्ञेपीतिआदिमाह। तत्थ इङ्घाति चोदनत्थे निपातो। अञ्ञेपीति अञ्ञेपि धम्मे पुथू समणब्राह्मणे पुच्छस्सु। अञ्ञेपि वा पूरणादयो सब्बञ्ञुपटिञ्ञे पुथू समणब्राह्मणे पुच्छस्सु। यदि अम्हेहि ‘‘सच्चेन कित्तिं पप्पोती’’ति एत्थ वुत्तप्पकारा सच्चा भिय्यो कित्तिप्पत्तिकारणं वा, ‘‘सुस्सूसं लभते पञ्ञ’’न्ति एत्थ सुस्सूसाति पञ्ञापदेसेन वुत्ता दम्मा भिय्यो लोकियलोकुत्तरपञ्ञापटिलाभकारणं वा, ‘‘ददं मित्तानि गन्थती’’ति एत्थ वुत्तप्पकारा चागा भिय्यो मित्तगन्थनकारणं वा, ‘‘धुरवा उट्ठाता’’ति एत्थ तं तं अत्थवसं पटिच्च धुरनामेन उट्ठाननामेन च वुत्ताय महाभारसहनत्थेन उस्सोळ्हिभावप्पत्ताय वीरियसङ्खाताय खन्त्या भिय्यो लोकियलोकुत्तरधनविन्दनकारणं वा, ‘‘सच्चं दम्मो धिति चागो’’ति एवं वुत्तेहि इमेहेव चतूहि धम्मेहि भिय्यो अस्मा लोका परं लोकं पेच्च असोचनकारणं वा इध विज्जतीति अयमेत्थ सद्धिं सङ्खेपयोजनाय अत्थवण्णना। वित्थारतो पन एकमेकं पदं अत्थुद्धारपदुद्धारपदवण्णनानयेहि विभजित्वा वेदितब्बा।
Evaṃ bhagavā pañcamampi pañhaṃ vissajjetvā taṃ yakkhaṃ codento iṅgha aññepītiādimāha. Tattha iṅghāti codanatthe nipāto. Aññepīti aññepi dhamme puthū samaṇabrāhmaṇe pucchassu. Aññepi vā pūraṇādayo sabbaññupaṭiññe puthū samaṇabrāhmaṇe pucchassu. Yadi amhehi ‘‘saccena kittiṃ pappotī’’ti ettha vuttappakārā saccā bhiyyo kittippattikāraṇaṃ vā, ‘‘sussūsaṃ labhate pañña’’nti ettha sussūsāti paññāpadesena vuttā dammā bhiyyo lokiyalokuttarapaññāpaṭilābhakāraṇaṃ vā, ‘‘dadaṃ mittāni ganthatī’’ti ettha vuttappakārā cāgā bhiyyo mittaganthanakāraṇaṃ vā, ‘‘dhuravā uṭṭhātā’’ti ettha taṃ taṃ atthavasaṃ paṭicca dhuranāmena uṭṭhānanāmena ca vuttāya mahābhārasahanatthena ussoḷhibhāvappattāya vīriyasaṅkhātāya khantyā bhiyyo lokiyalokuttaradhanavindanakāraṇaṃ vā, ‘‘saccaṃ dammo dhiti cāgo’’ti evaṃ vuttehi imeheva catūhi dhammehi bhiyyo asmā lokā paraṃ lokaṃ pecca asocanakāraṇaṃ vā idha vijjatīti ayamettha saddhiṃ saṅkhepayojanāya atthavaṇṇanā. Vitthārato pana ekamekaṃ padaṃ atthuddhārapaduddhārapadavaṇṇanānayehi vibhajitvā veditabbā.
एवं वुत्ते यक्खो येन संसयेन अञ्ञे पुच्छेय्य, तस्स पहीनत्ता कथं नु दानि पुच्छेय्यं, पुथू समणब्राह्मणेति वत्वा येपिस्स अपुच्छनकारणं न जानन्ति, तेपि जानापेन्तो योहं अज्जपजानामि, यो अत्थो सम्परायिकोति आह। तत्थ अज्जाति अज्जादिं कत्वाति अधिप्पायो। पजानामीति यथावुत्तेन पकारेन जानामि। यो अत्थोति एत्तावता ‘‘सुस्सूसं लभते पञ्ञ’’न्तिआदिना नयेन वुत्तं दिट्ठधम्मिकं दस्सेति। सम्परायिकोति इमिना ‘‘यस्सेते चतुरो धम्मा’’ति वुत्तं पेच्च सोकाभावकारणं सम्परायिकं। अत्थोति च कारणस्सेतं अधिवचनं। अयं हि अत्थसद्दो ‘‘सात्थं सब्यञ्जन’’न्ति एवमादीसु (पारा॰ १; दी॰ नि॰ १.२५५) पाठत्थे वत्तति। ‘‘अत्थो मे, गहपति, हिरञ्ञसुवण्णेना’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.२५०; म॰ नि॰ ३.२५८) विचक्खणे। ‘‘होति सीलवतं अत्थो’’तिआदीसु (जा॰ १.१.११) वुड्ढिम्हि। ‘‘बहुजनो भजते अत्थहेतू’’तिआदीसु धने। ‘‘उभिन्नमत्थं चरती’’तिआदीसु (जा॰ १.७.६६; सं॰ नि॰ १.२५०; थेरगा॰ ४४३) हिते । ‘‘अत्थे जाते च पण्डित’’न्तिआदीसु (जा॰ १.१.९२) कारणे। इध पन कारणे। तस्मा यं पञ्ञादिलाभादीनं कारणं दिट्ठधम्मिकं, यञ्च पेच्च सोकाभावस्स कारणं सम्परायिकं, तं योहं अज्ज भगवता वुत्तनयेन सामंयेव पजानामि, सो कथं नु दानि पुच्छेय्यं पुथू समणब्राह्मणेति एवमेत्थ सङ्खेपतो अत्थो वेदितब्बो।
Evaṃ vutte yakkho yena saṃsayena aññe puccheyya, tassa pahīnattā kathaṃ nu dāni puccheyyaṃ, puthū samaṇabrāhmaṇeti vatvā yepissa apucchanakāraṇaṃ na jānanti, tepi jānāpento yohaṃ ajjapajānāmi, yo attho samparāyikoti āha. Tattha ajjāti ajjādiṃ katvāti adhippāyo. Pajānāmīti yathāvuttena pakārena jānāmi. Yo atthoti ettāvatā ‘‘sussūsaṃ labhate pañña’’ntiādinā nayena vuttaṃ diṭṭhadhammikaṃ dasseti. Samparāyikoti iminā ‘‘yassete caturo dhammā’’ti vuttaṃ pecca sokābhāvakāraṇaṃ samparāyikaṃ. Atthoti ca kāraṇassetaṃ adhivacanaṃ. Ayaṃ hi atthasaddo ‘‘sātthaṃ sabyañjana’’nti evamādīsu (pārā. 1; dī. ni. 1.255) pāṭhatthe vattati. ‘‘Attho me, gahapati, hiraññasuvaṇṇenā’’tiādīsu (dī. ni. 2.250; ma. ni. 3.258) vicakkhaṇe. ‘‘Hoti sīlavataṃ attho’’tiādīsu (jā. 1.1.11) vuḍḍhimhi. ‘‘Bahujano bhajate atthahetū’’tiādīsu dhane. ‘‘Ubhinnamatthaṃ caratī’’tiādīsu (jā. 1.7.66; saṃ. ni. 1.250; theragā. 443) hite . ‘‘Atthe jāte ca paṇḍita’’ntiādīsu (jā. 1.1.92) kāraṇe. Idha pana kāraṇe. Tasmā yaṃ paññādilābhādīnaṃ kāraṇaṃ diṭṭhadhammikaṃ, yañca pecca sokābhāvassa kāraṇaṃ samparāyikaṃ, taṃ yohaṃ ajja bhagavatā vuttanayena sāmaṃyeva pajānāmi, so kathaṃ nu dāni puccheyyaṃ puthū samaṇabrāhmaṇeti evamettha saṅkhepato attho veditabbo.
एवं यक्खो ‘‘पजानामि यो अत्थो सम्परायिको’’ति वत्वा तस्स ञाणस्स भगवंमूलकत्तं दस्सेन्तो अत्थाय वत मे बुद्धोति आह। तत्थ अत्थायाति हिताय वुड्ढिया च। यत्थ दिन्नं महप्फलन्ति ‘‘यस्सेते चतुरो धम्मा’’ति एत्थ वुत्तचागेन यत्थ दिन्नं महप्फलं, तं अग्गदक्खिणेय्यं बुद्धं पजानामीति अत्थो। केचि पन ‘‘सङ्घं सन्धाय एवमाहा’’ति भणन्ति।
Evaṃ yakkho ‘‘pajānāmi yo attho samparāyiko’’ti vatvā tassa ñāṇassa bhagavaṃmūlakattaṃ dassento atthāya vata me buddhoti āha. Tattha atthāyāti hitāya vuḍḍhiyā ca. Yattha dinnaṃ mahapphalanti ‘‘yassete caturo dhammā’’ti ettha vuttacāgena yattha dinnaṃ mahapphalaṃ, taṃ aggadakkhiṇeyyaṃ buddhaṃ pajānāmīti attho. Keci pana ‘‘saṅghaṃ sandhāya evamāhā’’ti bhaṇanti.
एवं इमाय गाथाय अत्तनो हिताधिगमं दस्सेत्वा इदानि सहितपटिपत्तिं दीपेन्तो सो अहं विचरिस्सामीतिआदिमाह। तत्थ गामा गामन्ति देवगामा देवगामं। पुरा पुरन्ति देवनगरतो देवनगरं। नमस्समानो सम्बुद्धं, धम्मस्स च सुधम्मतन्ति ‘‘सम्मासम्बुद्धो वत भगवा, स्वाक्खातो वत भगवतो धम्मो’’तिआदिना नयेन बुद्धसुबोधितञ्च धम्मसुधम्मतञ्च च-सद्देन ‘‘सुप्पटिपन्नो वत भगवतो सावकसङ्घो’’तिआदिना सङ्घसुप्पटिपत्तिञ्च अभित्थवित्वा नमस्समानो धम्मघोसको हुत्वा विचरिस्सामीति वुत्तं होति।
Evaṃ imāya gāthāya attano hitādhigamaṃ dassetvā idāni sahitapaṭipattiṃ dīpento so ahaṃ vicarissāmītiādimāha. Tattha gāmā gāmanti devagāmā devagāmaṃ. Purā puranti devanagarato devanagaraṃ. Namassamāno sambuddhaṃ, dhammassa ca sudhammatanti ‘‘sammāsambuddho vata bhagavā, svākkhāto vata bhagavato dhammo’’tiādinā nayena buddhasubodhitañca dhammasudhammatañca ca-saddena ‘‘suppaṭipanno vata bhagavato sāvakasaṅgho’’tiādinā saṅghasuppaṭipattiñca abhitthavitvā namassamāno dhammaghosako hutvā vicarissāmīti vuttaṃ hoti.
एवमिमाय गाथाय परियोसानञ्च रत्तिविभावनञ्च साधुकारसद्दुट्ठानञ्च आळवककुमारस्स यक्खभवनं आनयनञ्च एकक्खणेयेव अहोसि। राजपुरिसा साधुकारसद्दं सुत्वा – ‘‘एवरूपो साधुकारसद्दो ठपेत्वा बुद्धे न अञ्ञेसं अब्भुग्गच्छति, आगतो नु खो भगवा’’ति आवज्जेन्ता भगवतो सरीरप्पभं दिस्वा पुब्बे विय बहि अट्ठत्वा निब्बिसङ्का अन्तोयेव पविसित्वा अद्दसंसु भगवन्तं यक्खस्स भवने निसिन्नं, यक्खञ्च अञ्जलिं पग्गहेत्वा ठितं। दिस्वान यक्खं आहंसु – ‘‘अयं ते, महायक्ख, राजकुमारो बलिकम्माय आनीतो, हन्द नं खाद वा भुञ्ज वा, यथापच्चयं वा करोही’’ति। सो सोतापन्नत्ता लज्जितो विसेसेन च भगवतो पुरतो एवं वुच्चमानो अथ तं कुमारं उभोहि हत्थेहि पटिग्गहेत्वा भगवतो उपनामेसि ‘‘अयं, भन्ते, कुमारो मय्हं पेसितो, इमाहं भगवतो दम्मि, हितानुकम्पका बुद्धा, पटिग्गण्हातु, भन्ते, भगवा इमं दारकं इमस्स हितत्थाय सुखत्थाया’’ति इमञ्च गाथमाह –
Evamimāya gāthāya pariyosānañca rattivibhāvanañca sādhukārasadduṭṭhānañca āḷavakakumārassa yakkhabhavanaṃ ānayanañca ekakkhaṇeyeva ahosi. Rājapurisā sādhukārasaddaṃ sutvā – ‘‘evarūpo sādhukārasaddo ṭhapetvā buddhe na aññesaṃ abbhuggacchati, āgato nu kho bhagavā’’ti āvajjentā bhagavato sarīrappabhaṃ disvā pubbe viya bahi aṭṭhatvā nibbisaṅkā antoyeva pavisitvā addasaṃsu bhagavantaṃ yakkhassa bhavane nisinnaṃ, yakkhañca añjaliṃ paggahetvā ṭhitaṃ. Disvāna yakkhaṃ āhaṃsu – ‘‘ayaṃ te, mahāyakkha, rājakumāro balikammāya ānīto, handa naṃ khāda vā bhuñja vā, yathāpaccayaṃ vā karohī’’ti. So sotāpannattā lajjito visesena ca bhagavato purato evaṃ vuccamāno atha taṃ kumāraṃ ubhohi hatthehi paṭiggahetvā bhagavato upanāmesi ‘‘ayaṃ, bhante, kumāro mayhaṃ pesito, imāhaṃ bhagavato dammi, hitānukampakā buddhā, paṭiggaṇhātu, bhante, bhagavā imaṃ dārakaṃ imassa hitatthāya sukhatthāyā’’ti imañca gāthamāha –
‘‘इमं कुमारं सतपुञ्ञलक्खणं,
‘‘Imaṃ kumāraṃ satapuññalakkhaṇaṃ,
सब्बङ्गुपेतं परिपुण्णब्यञ्जनं।
Sabbaṅgupetaṃ paripuṇṇabyañjanaṃ;
उदग्गचित्तो सुमनो ददामि ते,
Udaggacitto sumano dadāmi te,
पटिग्गह लोकहिताय चक्खुमा’’ति॥
Paṭiggaha lokahitāya cakkhumā’’ti.
पटिग्गहेसि भगवा कुमारं। पटिग्गण्हन्तो च यक्खस्स च कुमारस्स च मङ्गलकरणत्थं पादूनगाथं अभासि। तं यक्खो कुमारं सरणं गमेन्तो तिक्खत्तुं चतुत्थपादेन पूरेसि। सेय्यथिदं –
Paṭiggahesi bhagavā kumāraṃ. Paṭiggaṇhanto ca yakkhassa ca kumārassa ca maṅgalakaraṇatthaṃ pādūnagāthaṃ abhāsi. Taṃ yakkho kumāraṃ saraṇaṃ gamento tikkhattuṃ catutthapādena pūresi. Seyyathidaṃ –
‘‘दीघायुको होतु अयं कुमारो,
‘‘Dīghāyuko hotu ayaṃ kumāro,
तुवञ्च यक्ख सुखितो भवाहि।
Tuvañca yakkha sukhito bhavāhi;
अब्याधिता लोकहिताय तिट्ठथ,
Abyādhitā lokahitāya tiṭṭhatha,
अयं कुमारो सरणमुपेति बुद्धं।
Ayaṃ kumāro saraṇamupeti buddhaṃ;
अयं कुमारो सरणमुपेति धम्मं।
Ayaṃ kumāro saraṇamupeti dhammaṃ;
अयं कुमारो सरणमुपेति सङ्घ’’न्ति॥
Ayaṃ kumāro saraṇamupeti saṅgha’’nti.
अथ भगवा कुमारं राजपुरिसानं अदासि – ‘‘इमं वड्ढेत्वा पुन ममेव देथा’’ति। एवं सो कुमारो राजपुरिसानं हत्थतो यक्खस्स हत्थं, यक्खस्स हत्थतो भगवतो हत्थं, भगवतो हत्थतो पुन राजपुरिसानं हत्थं गतत्ता नामतो ‘‘हत्थको आळवको’’ति जातो। तं आदाय पटिनिवत्ते राजपुरिसे दिस्वा कस्सकवनकम्मिकादयो ‘‘किं यक्खो कुमारं अतिदहरत्ता न इच्छी’’ति? भीता पुच्छिंसु। राजपुरिसा ‘‘मा भायथ। खेमं कतं भगवता’’ति सब्बमारोचेसुं । ततो ‘‘साधु साधू’’ति सकलं आळविनगरं एककोलाहलेन यक्खाभिमुखं अहोसि। यक्खोपि भगवतो भिक्खाचारकाले अनुप्पत्ते पत्तचीवरं गहेत्वा उपड्ढमग्गं अनुगन्त्वा निवत्ति।
Atha bhagavā kumāraṃ rājapurisānaṃ adāsi – ‘‘imaṃ vaḍḍhetvā puna mameva dethā’’ti. Evaṃ so kumāro rājapurisānaṃ hatthato yakkhassa hatthaṃ, yakkhassa hatthato bhagavato hatthaṃ, bhagavato hatthato puna rājapurisānaṃ hatthaṃ gatattā nāmato ‘‘hatthako āḷavako’’ti jāto. Taṃ ādāya paṭinivatte rājapurise disvā kassakavanakammikādayo ‘‘kiṃ yakkho kumāraṃ atidaharattā na icchī’’ti? Bhītā pucchiṃsu. Rājapurisā ‘‘mā bhāyatha. Khemaṃ kataṃ bhagavatā’’ti sabbamārocesuṃ . Tato ‘‘sādhu sādhū’’ti sakalaṃ āḷavinagaraṃ ekakolāhalena yakkhābhimukhaṃ ahosi. Yakkhopi bhagavato bhikkhācārakāle anuppatte pattacīvaraṃ gahetvā upaḍḍhamaggaṃ anugantvā nivatti.
अथ भगवा नगरे पिण्डाय चरित्वा कतभत्तकिच्चो नगरद्वारे अञ्ञतरस्मिं विवित्ते रुक्खमूले पञ्ञत्तबुद्धासने निसीदि। ततो महाजनकायेन सद्धिं राजा च नागरा च एकतो सम्पिण्डित्वा भगवन्तं उपसङ्कम्म वन्दित्वा परिवारेत्वा निसिन्ना – ‘‘कथं, भन्ते, एवं दारुणं यक्खं दमयित्था’’ति पुच्छिंसु। तेसं भगवा युद्धमादिं कत्वा ‘‘एवं नवविधं वस्सं वस्सेत्वा एवं विभिंसनकं अकासि, एवं पञ्हं पुच्छि। तस्साहं एवं विस्सज्जेसि’’न्ति तमेवाळवकसुत्तं कथेसि। कथापरियोसाने चतुरासीतिपाणसहस्सानं धम्माभिसमयो अहोसि। ततो राजा चेव नागरा च वेस्सवणमहाराजस्स भवनसमीपे यक्खस्स भवनं कत्वा पुप्फगन्धादिसक्कारुपेतं निच्चबलिं पवत्तेसुं। तञ्च कुमारं विञ्ञुतं पत्तं ‘‘त्वं भगवन्तं निस्साय जीवितं लभि, गच्छ भगवन्तंयेव पयिरुपासस्सु भिक्खुसङ्घञ्चा’’ति विस्सज्जेसुं। सो भगवन्तञ्च भिक्खुसङ्घञ्च पयिरुपासमानो नचिरस्सेव अनागामिफले पतिट्ठाय सब्बं बुद्धवचनं उग्गहेत्वा पञ्चसतउपासकपरिवारो अहोसि। भगवा च नं एतदग्गे निद्दिसि – ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं उपासकानं चतूहि सङ्गहवत्थूहि परिसं सङ्गण्हन्तानं यदिदं हत्थको आळवको’’ति (अ॰ नि॰ १.२५१)। द्वादसमं।
Atha bhagavā nagare piṇḍāya caritvā katabhattakicco nagaradvāre aññatarasmiṃ vivitte rukkhamūle paññattabuddhāsane nisīdi. Tato mahājanakāyena saddhiṃ rājā ca nāgarā ca ekato sampiṇḍitvā bhagavantaṃ upasaṅkamma vanditvā parivāretvā nisinnā – ‘‘kathaṃ, bhante, evaṃ dāruṇaṃ yakkhaṃ damayitthā’’ti pucchiṃsu. Tesaṃ bhagavā yuddhamādiṃ katvā ‘‘evaṃ navavidhaṃ vassaṃ vassetvā evaṃ vibhiṃsanakaṃ akāsi, evaṃ pañhaṃ pucchi. Tassāhaṃ evaṃ vissajjesi’’nti tamevāḷavakasuttaṃ kathesi. Kathāpariyosāne caturāsītipāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi. Tato rājā ceva nāgarā ca vessavaṇamahārājassa bhavanasamīpe yakkhassa bhavanaṃ katvā pupphagandhādisakkārupetaṃ niccabaliṃ pavattesuṃ. Tañca kumāraṃ viññutaṃ pattaṃ ‘‘tvaṃ bhagavantaṃ nissāya jīvitaṃ labhi, gaccha bhagavantaṃyeva payirupāsassu bhikkhusaṅghañcā’’ti vissajjesuṃ. So bhagavantañca bhikkhusaṅghañca payirupāsamāno nacirasseva anāgāmiphale patiṭṭhāya sabbaṃ buddhavacanaṃ uggahetvā pañcasataupāsakaparivāro ahosi. Bhagavā ca naṃ etadagge niddisi – ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ upāsakānaṃ catūhi saṅgahavatthūhi parisaṃ saṅgaṇhantānaṃ yadidaṃ hatthako āḷavako’’ti (a. ni. 1.251). Dvādasamaṃ.
इति सारत्थप्पकासिनिया
Iti sāratthappakāsiniyā
संयुत्तनिकाय-अट्ठकथाय
Saṃyuttanikāya-aṭṭhakathāya
यक्खसंयुत्तवण्णना निट्ठिता।
Yakkhasaṃyuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / १२. आळवकसुत्तं • 12. Āḷavakasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) / १२. आळवकसुत्तवण्णना • 12. Āḷavakasuttavaṇṇanā
