| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
१२. आळवकसुत्तवण्णना
12. Āḷavakasuttavaṇṇanā
२४६. आळवियन्ति इत्थिलिङ्गवसेन तं रट्ठम्पि नगरम्पि वुच्चति। रट्ठे अधिप्पेतेपि न एत्थ बहुवचनं तथारुळ्हिया अभावतो। तञ्च भवनन्ति तञ्च आळवकस्स यक्खस्स भवनं। तत्थाति आळवकस्स भवने। ‘‘अथ खो आळवको यक्खो येन भगवा तेनुपसङ्कमी’’ति एत्थ तस्मिं पाठपदेसे। अयमनुपुब्बिकथाति अयं इदानि वुच्चमाना अनुपुब्बतो आगता कथा। आळविया इस्सरोति आळवो, आळवकोति च राजा वुत्तो। कदाचि चोरपटिबाहनत्थं, कदाचि उस्साहसत्तिविभावनवसेन पटिराजनिसेधनत्थं, कदाचि लक्खयोग्यविनियोगवसेन ब्यायामकरणत्थञ्च। मिगानं वननतो वसनतो वानतो वा ‘‘मिगवा’’ति लद्धसमञ्ञं मिगवं। तस्सेवाति रञ्ञो एव। मिगोति एको एणिमिगो। तियोजनन्ति अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं। उदकं विय पविसित्वा ठितन्ति यथा परिस्समप्पत्तो उदकं पविसित्वा ठितो निरस्सासो होति, एवं विय ठितं। मूलन्ति समीपं। यक्खं दिस्वाव रञ्ञो भयं छम्भितत्तं ऊरुत्थम्भं अहोसि, तस्मा राजा पलायितुं नासक्खि। तेन वुत्तं ‘‘खादितुं उपगतो’’ति। अथ राजा द्विधा छिन्नं मिगं दत्वा अत्तानं मोचेतुकामो अहोसि। यक्खो ‘‘ननु मम हत्थगतकालतो पट्ठाय मिगोपि मम सन्तको, तत्थ किन्नाम ते केराटियमिदं दत्वा अत्तनो मोचन’’न्ति राजानं न मुञ्चि। अथ राजा तस्स तादिसं पटिञ्ञातं अकासि। तेन वुत्तं ‘‘राजा तेन सद्धि’’न्तिआदि। भवनं अनुपगतन्ति इदं मम भवनं अनुपगतं। अननुञ्ञातन्ति उपगतेन सामिभूतेन अननुञ्ञातञ्च। एतेन उपगतं तं, इदानि तादिसेन अनुञ्ञातञ्च खादितुं लभामीति दस्सेति।
246.Āḷaviyanti itthiliṅgavasena taṃ raṭṭhampi nagarampi vuccati. Raṭṭhe adhippetepi na ettha bahuvacanaṃ tathāruḷhiyā abhāvato. Tañca bhavananti tañca āḷavakassa yakkhassa bhavanaṃ. Tatthāti āḷavakassa bhavane. ‘‘Atha kho āḷavako yakkho yena bhagavā tenupasaṅkamī’’ti ettha tasmiṃ pāṭhapadese. Ayamanupubbikathāti ayaṃ idāni vuccamānā anupubbato āgatā kathā. Āḷaviyā issaroti āḷavo, āḷavakoti ca rājā vutto. Kadāci corapaṭibāhanatthaṃ, kadāci ussāhasattivibhāvanavasena paṭirājanisedhanatthaṃ, kadāci lakkhayogyaviniyogavasena byāyāmakaraṇatthañca. Migānaṃ vananato vasanato vānato vā ‘‘migavā’’ti laddhasamaññaṃ migavaṃ. Tassevāti rañño eva. Migoti eko eṇimigo. Tiyojananti accantasaṃyoge upayogavacanaṃ. Udakaṃ viya pavisitvā ṭhitanti yathā parissamappatto udakaṃ pavisitvā ṭhito nirassāso hoti, evaṃ viya ṭhitaṃ. Mūlanti samīpaṃ. Yakkhaṃ disvāva rañño bhayaṃ chambhitattaṃ ūrutthambhaṃ ahosi, tasmā rājā palāyituṃ nāsakkhi. Tena vuttaṃ ‘‘khādituṃ upagato’’ti. Atha rājā dvidhā chinnaṃ migaṃ datvā attānaṃ mocetukāmo ahosi. Yakkho ‘‘nanu mama hatthagatakālato paṭṭhāya migopi mama santako, tattha kinnāma te kerāṭiyamidaṃ datvā attano mocana’’nti rājānaṃ na muñci. Atha rājā tassa tādisaṃ paṭiññātaṃ akāsi. Tena vuttaṃ ‘‘rājā tena saddhi’’ntiādi. Bhavanaṃ anupagatanti idaṃ mama bhavanaṃ anupagataṃ. Ananuññātanti upagatena sāmibhūtena ananuññātañca. Etena upagataṃ taṃ, idāni tādisena anuññātañca khādituṃ labhāmīti dasseti.
मच्चुपथेति मच्चुगोचरे। आसन्नमरणताय एवमाहंसु।
Maccupatheti maccugocare. Āsannamaraṇatāya evamāhaṃsu.
तं आळवककुमारं आदाय पक्कमिंसूति योजना। तस्स रञ्ञो महेसी आळवककुमारस्स माताति वुत्ता। देविसहस्सानं विप्पलपन्तीनन्ति वचनं परिणामेतब्बं।
Taṃ āḷavakakumāraṃ ādāya pakkamiṃsūti yojanā. Tassa rañño mahesī āḷavakakumārassa mātāti vuttā. Devisahassānaṃ vippalapantīnanti vacanaṃ pariṇāmetabbaṃ.
देसनापरियोसानेति यक्खं दमेत्वा पच्चागन्त्वा नगरद्वारसमीपे रुक्खमूले निसिन्नेन भगवता सराजिकाय महतिया परिसाय देसितदेसनाय परियोसाने। सोति भगवा। भवने एवाति विमाने एव। भगवापि पस्सति पकतिचक्खुनाव निग्रोधस्स उपरि निब्बत्तत्ता।
Desanāpariyosāneti yakkhaṃ dametvā paccāgantvā nagaradvārasamīpe rukkhamūle nisinnena bhagavatā sarājikāya mahatiyā parisāya desitadesanāya pariyosāne. Soti bhagavā. Bhavane evāti vimāne eva. Bhagavāpi passati pakaticakkhunāva nigrodhassa upari nibbattattā.
तत्राति तस्मिं ‘‘रोसेतुकामताया’’ति वचने। तेसन्ति सातागिरिहेमवतानं। कालदीपदेसकुलजनेत्तिआयुप्पमाणविसयं पञ्चमहाविलोकितं। ‘‘सीतं ब्यपगतं होति, उण्हञ्च उपसम्मती’’तिआदिना (बु॰ वं॰ २.८३) आगतानि द्वत्तिंस पुब्बनिमित्तानि। कटिप्पदेसवत्थिकोसकण्णतो तिधा। सद्दोति आळवकस्स उग्घोसितसद्दो।
Tatrāti tasmiṃ ‘‘rosetukāmatāyā’’ti vacane. Tesanti sātāgirihemavatānaṃ. Kāladīpadesakulajanettiāyuppamāṇavisayaṃ pañcamahāvilokitaṃ. ‘‘Sītaṃ byapagataṃ hoti, uṇhañca upasammatī’’tiādinā (bu. vaṃ. 2.83) āgatāni dvattiṃsa pubbanimittāni. Kaṭippadesavatthikosakaṇṇato tidhā. Saddoti āḷavakassa ugghositasaddo.
इमिना पसङ्गेन सकलजम्बुदीपं ब्यापेत्वा पवत्ते अपरेपि तयो सद्दे यथा एते, एवं आळवकस्स उग्घोसितसद्दोपीति दस्सेतुं ‘‘चत्तारो’’तिआदि वुत्तं। ओसक्कन्तेति परिहायमाने।
Iminā pasaṅgena sakalajambudīpaṃ byāpetvā pavatte aparepi tayo sadde yathā ete, evaṃ āḷavakassa ugghositasaddopīti dassetuṃ ‘‘cattāro’’tiādi vuttaṃ. Osakkanteti parihāyamāne.
चुण्णेन्ताति चुण्णेतुं समत्थतं सन्धाय वुत्तं, न पन चुण्णनवसेन वुत्तं। तेनाह ‘‘मा कस्सची’’तिआदि। उस्सावबिन्दुमत्तम्पीति उस्सावपतनमत्तम्पि। खुरप्पं सल्लं।
Cuṇṇentāti cuṇṇetuṃ samatthataṃ sandhāya vuttaṃ, na pana cuṇṇanavasena vuttaṃ. Tenāha ‘‘mā kassacī’’tiādi. Ussāvabindumattampīti ussāvapatanamattampi. Khurappaṃ sallaṃ.
सेट्ठानीति अजेय्येन अप्पटिहतभावेन उत्तमानि। दुस्सावुधन्ति आवुधकिच्चकरं उत्तरियं दुस्सं। इमानि किर सक्कादीनं पुञ्ञानुभावेन निब्बत्तानि अप्पटिहतप्पभावानि पटिपक्खविधमनयुत्तानि अवज्झानि आवुधानि। तेनाह ‘‘यदि ही’’तिआदि।
Seṭṭhānīti ajeyyena appaṭihatabhāvena uttamāni. Dussāvudhanti āvudhakiccakaraṃ uttariyaṃ dussaṃ. Imāni kira sakkādīnaṃ puññānubhāvena nibbattāni appaṭihatappabhāvāni paṭipakkhavidhamanayuttāni avajjhāni āvudhāni. Tenāha ‘‘yadi hī’’tiādi.
असनिविचक्कं वियाति असनिमण्डलं विय।
Asanivicakkaṃ viyāti asanimaṇḍalaṃ viya.
पित्तन्ति अलगद्दपित्तं। भिन्देय्याति आसिञ्चेय्य। सुखन्ति सुकरं। मुदुभूतचित्तववत्थानकरणत्थन्ति मुदुभूतं अत्तनो चित्ते ववत्थानस्स करणत्थं।
Pittanti alagaddapittaṃ. Bhindeyyāti āsiñceyya. Sukhanti sukaraṃ. Mudubhūtacittavavatthānakaraṇatthanti mudubhūtaṃ attano citte vavatthānassa karaṇatthaṃ.
एवं वुत्तेति ‘‘न ख्वाह’’न्ति एवं वुत्ते। भगवतो सासने ठिते पयिरुपासित्वा उग्गहितं भगवन्तं पयिरूपासित्वा उग्गहितमेव नामाति आह ‘‘कस्सपं…पे॰.. उग्गहेसु’’न्ति। पुट्ठपञ्हाति सम्मासम्बुद्धेन पुट्ठपञ्हा। यस्मा बुद्धविसये पुट्ठपञ्हा, तस्मा बुद्धविसयाव होन्ति।
Evaṃ vutteti ‘‘na khvāha’’nti evaṃ vutte. Bhagavato sāsane ṭhite payirupāsitvā uggahitaṃ bhagavantaṃ payirūpāsitvā uggahitameva nāmāti āha ‘‘kassapaṃ…pe... uggahesu’’nti. Puṭṭhapañhāti sammāsambuddhena puṭṭhapañhā. Yasmā buddhavisaye puṭṭhapañhā, tasmā buddhavisayāva honti.
पटिसेधेत्वाति वाचाय असक्कुणेय्यभावेनेव पटिसेधेत्वा। ‘‘यदाकङ्खसी’’ति पदसन्धिवसेन निद्देसोति आह ‘‘यदि आकङ्खसी’’ति। तेन तुय्हं पुच्छं ताव सुत्वा विस्सज्जेस्सन्ति दस्सेति। तेनाह ‘‘न मे’’तिआदि। दुतियविकप्पे द-कारो पदसन्धिकरोति आह ‘‘यं आकङ्खसी’’ति। ‘‘पुच्छ, आवुसो, सुत्वा जानिस्सामी’’ति अवत्वा सब्बञ्ञुबुद्धस्स अनियमेत्वा वचनं सब्बविसयं होतीति आह ‘‘सब्बं ते’’तिआदि।
Paṭisedhetvāti vācāya asakkuṇeyyabhāveneva paṭisedhetvā. ‘‘Yadākaṅkhasī’’ti padasandhivasena niddesoti āha ‘‘yadi ākaṅkhasī’’ti. Tena tuyhaṃ pucchaṃ tāva sutvā vissajjessanti dasseti. Tenāha ‘‘na me’’tiādi. Dutiyavikappe da-kāro padasandhikaroti āha ‘‘yaṃ ākaṅkhasī’’ti. ‘‘Puccha, āvuso, sutvā jānissāmī’’ti avatvā sabbaññubuddhassa aniyametvā vacanaṃ sabbavisayaṃ hotīti āha ‘‘sabbaṃ te’’tiādi.
किं सूति एत्थ किन्ति पुच्छायं, सूति संसये, किं नूति अत्थो? इधाति इमस्मिं लोके। तस्मा वित्तन्ति यस्मा वित्तिकरणतो वित्तं। सुकतन्ति सुट्ठु सक्कच्चं कतं। सुखन्ति इट्ठफलं। तत्थ यं पधानं, तं दस्सेतुं ‘‘कायिकचेतसिकं सात’’न्तिआदि वुत्तं। निस्सन्दफलञ्हि तग्गहणेन गहितमेव होति। अप्पेतीति पापेति। अतिसयत्थजोतनो तर-सद्दोति आह ‘‘अतिसयेन सादू’’ति। रससञ्ञिताय इट्ठानं रागादिधम्मानं। केन पकारेनाति कथं-सद्दस्स अत्थमाह। कथंजीविन्ति यदि समासपदमेतं, ‘‘कथ’’न्ति सानुनासिका कताति आह ‘‘गाथाबन्धसुखत्थ’’न्तिआदि।
Kiṃsūti ettha kinti pucchāyaṃ, sūti saṃsaye, kiṃ nūti attho? Idhāti imasmiṃ loke. Tasmā vittanti yasmā vittikaraṇato vittaṃ. Sukatanti suṭṭhu sakkaccaṃ kataṃ. Sukhanti iṭṭhaphalaṃ. Tattha yaṃ padhānaṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘kāyikacetasikaṃ sāta’’ntiādi vuttaṃ. Nissandaphalañhi taggahaṇena gahitameva hoti. Appetīti pāpeti. Atisayatthajotano tara-saddoti āha ‘‘atisayena sādū’’ti. Rasasaññitāya iṭṭhānaṃ rāgādidhammānaṃ. Kena pakārenāti kathaṃ-saddassa atthamāha. Kathaṃjīvinti yadi samāsapadametaṃ, ‘‘katha’’nti sānunāsikā katāti āha ‘‘gāthābandhasukhattha’’ntiādi.
सद्धीध वित्तन्ति एकदेसेन समुदायदस्सनं समुद्दपब्बतनिदस्सनं विय। इति-सद्दो आदिअत्थो दट्ठब्बो। ‘‘वित्तिकरणतो वित्त’’न्ति वुत्तमत्थं सन्धाय हेतूपमाहि योजेत्वा दस्सेतुं ‘‘यथा ही’’तिआदि वुत्तं। तेन सुखावहनतो, दुक्खपटिबाहनतो, दालिद्दियूपसमनतो, रतनपटिलाभहेतुतो, लोकसन्ततिआवहनतो च सद्धा वित्तं यथा तं हिरञ्ञसुवण्णादीनि। तेनाह ‘‘एव’’न्तिआदि। ननु चेतना सम्मादिट्ठिआदयो च सातिसयं विपाकसुखं आवहन्ति, तं कथं सद्धा आवहतीति? सद्धाधुरभावसभावतो। तेनाह ‘‘सद्धाधुरेन पटिपन्नान’’न्ति। तस्स च सेसपदेसुपि योजेतब्बं।
Saddhīdha vittanti ekadesena samudāyadassanaṃ samuddapabbatanidassanaṃ viya. Iti-saddo ādiattho daṭṭhabbo. ‘‘Vittikaraṇato vitta’’nti vuttamatthaṃ sandhāya hetūpamāhi yojetvā dassetuṃ ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ. Tena sukhāvahanato, dukkhapaṭibāhanato, dāliddiyūpasamanato, ratanapaṭilābhahetuto, lokasantatiāvahanato ca saddhā vittaṃ yathā taṃ hiraññasuvaṇṇādīni. Tenāha ‘‘eva’’ntiādi. Nanu cetanā sammādiṭṭhiādayo ca sātisayaṃ vipākasukhaṃ āvahanti, taṃ kathaṃ saddhā āvahatīti? Saddhādhurabhāvasabhāvato. Tenāha ‘‘saddhādhurena paṭipannāna’’nti. Tassa ca sesapadesupi yojetabbaṃ.
इदानि यं हिरञ्ञसुवण्णादि सद्धावित्तस्स ओपम्मं, तं हीनं, सद्धावित्तमेव उत्तमन्ति पाळियं सेट्ठग्गहणं कतन्ति दस्सेतुं ‘‘यस्मा पना’’तिआदि वुत्तं। परलोकं गतं अनुगच्छतीति अनुगामिकं। अञ्ञेहि न साधारणन्ति अनञ्ञसाधारणं। सब्बसम्पत्तिहेतूति सब्बासं सीलसम्पदादीनं लोकियलोकुत्तरानं सम्पत्तीनं हेतु। अनत्थाय होति अनुपायपटिपत्तितो। तस्मा अनुगामिकत्ता। अनञ्ञसाधारणत्ता सब्बसम्पत्तिहेतुभावतो हिरञ्ञादिवित्तनिदानत्ता च सद्धावित्तमेव सेट्ठं। उक्कट्ठपरिच्छेददेसना यथा ‘‘सत्था देवमनुस्सान’’न्ति।
Idāni yaṃ hiraññasuvaṇṇādi saddhāvittassa opammaṃ, taṃ hīnaṃ, saddhāvittameva uttamanti pāḷiyaṃ seṭṭhaggahaṇaṃ katanti dassetuṃ ‘‘yasmā panā’’tiādi vuttaṃ. Paralokaṃ gataṃ anugacchatīti anugāmikaṃ. Aññehi na sādhāraṇanti anaññasādhāraṇaṃ. Sabbasampattihetūti sabbāsaṃ sīlasampadādīnaṃ lokiyalokuttarānaṃ sampattīnaṃ hetu. Anatthāya hoti anupāyapaṭipattito. Tasmā anugāmikattā. Anaññasādhāraṇattā sabbasampattihetubhāvato hiraññādivittanidānattā ca saddhāvittameva seṭṭhaṃ. Ukkaṭṭhaparicchedadesanā yathā ‘‘satthā devamanussāna’’nti.
‘‘दसकुसलधम्मो’’ति इमिना एकच्चानंयेव दानादिधम्मानं सङ्गहो, न सब्बेसन्ति असङ्गहितसङ्गण्हनत्थं ‘‘दानसीलभावनाधम्मो वा’’ति वुत्तं। ‘‘सुख’’न्ति तिविधस्सपि सुखस्स साधारणग्गहणमेतन्ति तं सविसेसलद्धं पुग्गलवसेन दस्सेन्तो ‘‘सोणसेट्ठि…पे॰… आवहती’’ति आह। यो सो पदुमवतिया देविया पुत्तो महापदुमो नाम राजा दिब्बसुखसदिसं रज्जसुखमनुभवित्वा पच्छा पच्चेकबुद्धो हुत्वा निब्बानसुखमनुभवि, तं निदस्सनभावेन गहेत्वा आह ‘‘महापदुमादीनं विय निब्बानसुखञ्च आवहती’’ति।
‘‘Dasakusaladhammo’’ti iminā ekaccānaṃyeva dānādidhammānaṃ saṅgaho, na sabbesanti asaṅgahitasaṅgaṇhanatthaṃ ‘‘dānasīlabhāvanādhammo vā’’ti vuttaṃ. ‘‘Sukha’’nti tividhassapi sukhassa sādhāraṇaggahaṇametanti taṃ savisesaladdhaṃ puggalavasena dassento ‘‘soṇaseṭṭhi…pe… āvahatī’’ti āha. Yo so padumavatiyā deviyā putto mahāpadumo nāma rājā dibbasukhasadisaṃ rajjasukhamanubhavitvā pacchā paccekabuddho hutvā nibbānasukhamanubhavi, taṃ nidassanabhāvena gahetvā āha ‘‘mahāpadumādīnaṃ viya nibbānasukhañca āvahatī’’ti.
अत्थुद्धारनयेन सच्चसद्दं संवण्णेन्तो ‘‘अनेकेसु अत्थेसु दिस्सती’’ति आह। वाचासच्चे दिस्सति सच्चसद्दो ‘‘भणे’’ति वुत्तत्ताति अधिप्पायो। विरतिसच्चे दिस्सति। वेरमणीसु हि पतिट्ठिता समणब्राह्मणा ‘‘सच्चे ठिता’’ति वुच्चन्ति। अत्ताकारम्पि वत्थुं इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति पवत्तियाकारं उपादाय दिट्ठि एव सच्चन्ति दिट्ठिसच्चं, तस्मिं दिट्ठिसच्चे दिस्सतीति योजना। ब्राह्मणसच्चानीति परमत्थब्रह्मानं सच्चानि, यानि ‘‘सब्बे पाणा अवज्झा, सब्बे कामा अनिच्चा, सब्बे भवा अनिच्चा, नाहं क्वचनि कस्सचि किञ्चनतस्मि’’न्तिआदिना (अ॰ नि॰ ४.१८५) चतुक्कनिपाते आगतानि। परमत्थभूतं सच्चं निब्बानं। अब्भन्तरं कत्वाति अन्तोगधमेव कत्वा, तेहि सद्धिन्ति अत्थो परमत्थसच्चानम्पि सादुतरत्ता। यस्सानुभावेनाति यस्स वाचासच्चस्स आनुभावेन।
Atthuddhāranayena saccasaddaṃ saṃvaṇṇento ‘‘anekesu atthesu dissatī’’ti āha. Vācāsacce dissati saccasaddo ‘‘bhaṇe’’ti vuttattāti adhippāyo. Viratisacce dissati. Veramaṇīsu hi patiṭṭhitā samaṇabrāhmaṇā ‘‘sacce ṭhitā’’ti vuccanti. Attākārampi vatthuṃ idameva saccaṃ moghamaññanti pavattiyākāraṃ upādāya diṭṭhi eva saccanti diṭṭhisaccaṃ, tasmiṃ diṭṭhisacce dissatīti yojanā. Brāhmaṇasaccānīti paramatthabrahmānaṃ saccāni, yāni ‘‘sabbe pāṇā avajjhā, sabbe kāmā aniccā, sabbe bhavā aniccā, nāhaṃ kvacani kassaci kiñcanatasmi’’ntiādinā (a. ni. 4.185) catukkanipāte āgatāni. Paramatthabhūtaṃ saccaṃ nibbānaṃ. Abbhantaraṃ katvāti antogadhameva katvā, tehi saddhinti attho paramatthasaccānampi sādutarattā. Yassānubhāvenāti yassa vācāsaccassa ānubhāvena.
उदकम्हि धावतीति उदकपिट्ठियं अभिज्जमानायं पथविया विय धावति गच्छति महाकप्पिनराजा विय। विसम्पि सच्चेन हनन्ति पण्डिताति कण्हदीपायनादयो विय। सच्चेनाति मच्छजातके बोधिसत्तस्स विय सच्चेन देवो थनयं पवस्सति। सच्चे ठिताति विरतिसच्चे वाचासच्चे च ठिता तयोपि बोधिसत्ता। निब्बुतिन्ति निब्बानं पत्थयन्ति। सादुतरन्ति साततरं इट्ठतरविपाकदानतो।
Udakamhi dhāvatīti udakapiṭṭhiyaṃ abhijjamānāyaṃ pathaviyā viya dhāvati gacchati mahākappinarājā viya. Visampi saccena hananti paṇḍitāti kaṇhadīpāyanādayo viya. Saccenāti macchajātake bodhisattassa viya saccena devo thanayaṃ pavassati. Sacce ṭhitāti viratisacce vācāsacce ca ṭhitā tayopi bodhisattā. Nibbutinti nibbānaṃ patthayanti. Sādutaranti sātataraṃ iṭṭhataravipākadānato.
रसानन्ति निद्धारणत्थे सामिवचनं। निद्धारणञ्च कोचि कुतोचि केनचि इमन्ति कस्सचि वचनं न साधेतीति दस्सेन्तो ‘‘ये इमे’’तिआदिमाह। तेन हि निब्बानं रससमुदायतो सादुतरताविसेसेन निद्धारीयति। तत्थ ये इमे वुच्चन्तीति योजना। सायनीयधम्माति जिव्हाय सायितब्बा धम्मा। रसायतनं रसोति आह ‘‘मूलरसो खन्धरसो’’तिआदि। फलरसन्ति फलस्स रसं, फलं पीळेत्वा तापेत्वा गहेतब्बरसन्ति अत्थो। अरसरूपोति आचाररहितसभावो। रूपस्स अस्सादनवसेन उप्पज्जनकसुखधम्मा रूपरसा। एस नयो सद्दरसादीसु। सद्दरसोति ब्यञ्जनसम्भूतो रसो। विमुत्तिरसोति विमुत्तिसम्पत्तिको रसो। अत्थरसोति अत्थस्स पटिविज्झनवसेन उप्पज्जनकसुखं अत्थरसो, तथा धम्मरसो वेदितब्बो। रूपाचारातिआदीसु रसग्गहणेन फलरसं वदति। सो हि फलस्स रूपो च, रसितब्बतो आसादेतब्बतो रसो चाति ‘‘रूपरसो’’ति वुच्चति। आचारो पन सामग्गीरसहेतुताय ‘‘रसो’’ति वुत्तो। सच्चं हवेति एत्थ हवेति एकंसत्थे निपातो, एकंसत्थो च अवधारणमेवाति आह ‘‘सच्चमेव सादुतर’’न्तिआदि। सरीरमुपब्रूहेन्ति, न चित्तं। ननु च सुखुप्पत्तिपयोजनत्ता चित्तम्पि उपब्रूहेन्तीति? न, सुखस्स सरीरब्रूहनं पटिच्च उप्पन्नत्ता। विरतिसच्चवाचाति सच्चविसेसेन सम्पज्जनं वदति। चित्तमुपब्रूहेति पदालिकाय विरतिवाचाय सच्चरसे सति समथविपस्सनादीहि चित्तपरिब्रूहनस्स सम्भवतो मग्गफलानिसंसं गण्हाति। असंकिलेसिकञ्च सुखमावहति विवट्टसन्निस्सितत्ता। विमुत्तिरसोति फलसुखं वदति निब्बानसुखम्पि वा। परमत्थसच्चरसो नाम निब्बानरसो। तथा हि तं ‘‘अच्चुतिरसं अस्सासकरणरस’’न्तिपि वुच्चति। तेन परिभावितत्ताति विमुत्तिरसस्स सादुतरभावदस्सनत्थं। एवं सन्तेपि ‘‘विमुत्तिरसपरिभावितत्ता’’ति एतेन कामं विमुत्तिरसो वा परमत्थसच्चरसो वा सादुतररसाति दस्सेति। तदधिगमूपायभूतन्ति तस्स परमत्थसच्चस्स अधिगमूपायभूतं। अत्थञ्च धम्मञ्चाति फलञ्च कारणञ्च निस्साय पवत्तितो अत्थरसा धम्मरसा च सादू, ततोपि परमत्थसच्चमेव सादुरसन्ति अधिप्पायो।
Rasānanti niddhāraṇatthe sāmivacanaṃ. Niddhāraṇañca koci kutoci kenaci imanti kassaci vacanaṃ na sādhetīti dassento ‘‘ye ime’’tiādimāha. Tena hi nibbānaṃ rasasamudāyato sādutaratāvisesena niddhārīyati. Tattha ye ime vuccantīti yojanā. Sāyanīyadhammāti jivhāya sāyitabbā dhammā. Rasāyatanaṃ rasoti āha ‘‘mūlaraso khandharaso’’tiādi. Phalarasanti phalassa rasaṃ, phalaṃ pīḷetvā tāpetvā gahetabbarasanti attho. Arasarūpoti ācārarahitasabhāvo. Rūpassa assādanavasena uppajjanakasukhadhammā rūparasā. Esa nayo saddarasādīsu. Saddarasoti byañjanasambhūto raso. Vimuttirasoti vimuttisampattiko raso. Attharasoti atthassa paṭivijjhanavasena uppajjanakasukhaṃ attharaso, tathā dhammaraso veditabbo. Rūpācārātiādīsu rasaggahaṇena phalarasaṃ vadati. So hi phalassa rūpo ca, rasitabbato āsādetabbato raso cāti ‘‘rūparaso’’ti vuccati. Ācāro pana sāmaggīrasahetutāya ‘‘raso’’ti vutto. Saccaṃ haveti ettha haveti ekaṃsatthe nipāto, ekaṃsattho ca avadhāraṇamevāti āha ‘‘saccameva sādutara’’ntiādi. Sarīramupabrūhenti, na cittaṃ. Nanu ca sukhuppattipayojanattā cittampi upabrūhentīti? Na, sukhassa sarīrabrūhanaṃ paṭicca uppannattā. Viratisaccavācāti saccavisesena sampajjanaṃ vadati. Cittamupabrūheti padālikāya virativācāya saccarase sati samathavipassanādīhi cittaparibrūhanassa sambhavato maggaphalānisaṃsaṃ gaṇhāti. Asaṃkilesikañca sukhamāvahati vivaṭṭasannissitattā. Vimuttirasoti phalasukhaṃ vadati nibbānasukhampi vā. Paramatthasaccaraso nāma nibbānaraso. Tathā hi taṃ ‘‘accutirasaṃ assāsakaraṇarasa’’ntipi vuccati. Tena paribhāvitattāti vimuttirasassa sādutarabhāvadassanatthaṃ. Evaṃ santepi ‘‘vimuttirasaparibhāvitattā’’ti etena kāmaṃ vimuttiraso vā paramatthasaccaraso vā sādutararasāti dasseti. Tadadhigamūpāyabhūtanti tassa paramatthasaccassa adhigamūpāyabhūtaṃ. Atthañca dhammañcāti phalañca kāraṇañca nissāya pavattito attharasā dhammarasā ca sādū, tatopi paramatthasaccameva sādurasanti adhippāyo.
लोकुत्तरं लोकियञ्च अत्थं अजानन्तो अन्धो, लोकियत्थमेव जानन्तो एकचक्खु, उभयं जानन्तो द्विचक्खु। परहितं अत्तहितञ्च अजानन्तो अन्धो, अत्तहितमेव जानन्तो एकचक्खु, उभयत्थं जानन्तो द्विचक्खु। सो द्विचक्खुपुग्गलो पञ्ञाजीवी। तं पन गहट्ठपब्बजितवसेन विभजित्वा दस्सेतुं ‘‘गहट्ठो वा’’तिआदि वुत्तं। गहट्ठपटिपदं आराधेत्वा चाति योजना। आराधेत्वाति च साधेत्वाति अत्थो।
Lokuttaraṃ lokiyañca atthaṃ ajānanto andho, lokiyatthameva jānanto ekacakkhu, ubhayaṃ jānanto dvicakkhu. Parahitaṃ attahitañca ajānanto andho, attahitameva jānanto ekacakkhu, ubhayatthaṃ jānanto dvicakkhu. So dvicakkhupuggalo paññājīvī. Taṃ pana gahaṭṭhapabbajitavasena vibhajitvā dassetuṃ ‘‘gahaṭṭho vā’’tiādi vuttaṃ. Gahaṭṭhapaṭipadaṃ ārādhetvā cāti yojanā. Ārādhetvāti ca sādhetvāti attho.
पुरिमनयेनेवाति कस्सपसम्मासम्बुद्धविस्सज्जितनयेनेव। किञ्चापीति अनुजाननसन्दस्सनत्थे निपातो। किं अनुजानातीति? गाथाय चतूहि पदेहि वुत्तेसु अत्थेसु एकस्स अत्थस्स सिद्धियं इतरेसम्पि सिद्धिं अनुजानाति। तेनाह ‘‘यो चतुब्बिधमोघं…पे॰… परिसुज्झती’’ति। किं सन्दस्सेतीति? येसं पापधम्मानं बलवभावेन ओघतरणादि न सिज्झति, तेसं पटिपक्खानं निस्सन्देहवसेन सन्दस्सनं। तेनाह ‘‘एवं सन्तेपी’’तिआदि। ओघतरणन्ति ओघतरणपटिपत्तिं। असद्दहन्तोति एवं पटिपज्जन्तो इमाय पटिपत्तिया ओघं तरतीति न सद्दहन्तो। न पक्खन्दतीति पक्खन्दनलक्खणाय सद्धाय न उग्घाटीयतीति न ओतरति। चित्तवोस्सग्गेनाति यथाकामाचारवसेन चित्तस्स वोस्सज्जनेन। पमत्तो पमादं आपन्नो। तत्थेवाति कामेसु एव। विसत्तत्ता लग्गत्ता। वोकिण्णोति विसेवितो। तस्माति वुत्तस्स चतुब्बिधस्सपि अत्थस्स हेतुभावेन पच्चामसनं। तप्पटिपक्खन्ति अस्सद्धियादीनं पटिपक्खं सद्धादीनं ओकासत्ता।
Purimanayenevāti kassapasammāsambuddhavissajjitanayeneva. Kiñcāpīti anujānanasandassanatthe nipāto. Kiṃ anujānātīti? Gāthāya catūhi padehi vuttesu atthesu ekassa atthassa siddhiyaṃ itaresampi siddhiṃ anujānāti. Tenāha ‘‘yo catubbidhamoghaṃ…pe… parisujjhatī’’ti. Kiṃ sandassetīti? Yesaṃ pāpadhammānaṃ balavabhāvena oghataraṇādi na sijjhati, tesaṃ paṭipakkhānaṃ nissandehavasena sandassanaṃ. Tenāha ‘‘evaṃ santepī’’tiādi. Oghataraṇanti oghataraṇapaṭipattiṃ. Asaddahantoti evaṃ paṭipajjanto imāya paṭipattiyā oghaṃ taratīti na saddahanto. Na pakkhandatīti pakkhandanalakkhaṇāya saddhāya na ugghāṭīyatīti na otarati. Cittavossaggenāti yathākāmācāravasena cittassa vossajjanena. Pamatto pamādaṃ āpanno. Tatthevāti kāmesu eva. Visattattā laggattā. Vokiṇṇoti visevito. Tasmāti vuttassa catubbidhassapi atthassa hetubhāvena paccāmasanaṃ. Tappaṭipakkhanti assaddhiyādīnaṃ paṭipakkhaṃ saddhādīnaṃ okāsattā.
एतायाति गाथायं इमिना पदेनाति सम्बन्धो। सप्पुरिससंसेवो सद्धम्मस्सवनं योनिसोमनसिकारो धम्मानुधम्मपटिपत्तीति इमेसं सोतापत्तिमग्गाधिगमस्स अङ्गानं आसन्नकारणं सद्धिन्द्रियन्ति आह ‘‘सोतापत्तियङ्गपदट्ठानं सद्धिन्द्रिय’’न्ति। वुत्तञ्हेतं – ‘‘सद्धाजातो उपसङ्कमति , उपसङ्कमन्तो पयिरुपासति, पयिरुपासन्तो सोतं ओदहति, ओहितसोतो धम्मं सुणाती’’तिआदि (म॰ नि॰ २.१८३, ४३२)। दिट्ठोघं तरति एतेनाति दिट्ठोघतरणं, दिट्ठोघस्स तरणं। कामञ्चेत्थ ‘‘तरति ओघ’’न्ति वुत्तं, वत्तमानसमीपेपि पन वत्तमानं विय वोहरणं युत्तं दिट्ठोघस्स तिण्णभावस्स एकन्तिकत्ताति ‘‘सोतापन्नञ्च पकासेती’’ति वुत्तं। एस नयो सेसेसुपि। दिट्ठिविचिकिच्छादिपटिपत्तन्तरायकरानं पापधम्मानं समुच्छिन्नत्ता सोतापन्नो…पे॰… अप्पमादेन समन्नागतो। ‘‘सोतापत्ति…पे॰… तरती’’ति एत्तके वुत्ते सकिदेव इमस्स लोकस्स आगमनम्पि गहितं सियाति तन्निवत्तनत्थं ‘‘आराधेत्वा…पे॰… अवसेस’’न्ति वुत्तं। ननु ‘‘अवसेस’’न्ति वुत्तत्ता सोतापत्तिमग्गेन अतिण्णं अनवसेसं भवोघवत्थु गहितमेव सियाति? न, उपरि द्वीहि मग्गेहि तरितब्बानं तेसं परतो द्विन्नं पहानवसेन वुच्चमानत्ता। अपवादविसयम्पि परिहरति – ‘‘एवं एसा चोदना अत्तनो विसये न पतिट्ठाती’’ति। अनादिकालभावत्ता कामसञ्ञाय कामोघतरणं महता एव वीरियेन साधेतब्बन्ति आह ‘‘वीरियेना’’ति। ततियं मग्गं आराधेत्वा। कामोघस्स वत्थु कामोघवत्थु, कामगुणेहि सद्धिं सब्बो कामभवो। कामोघसञ्ञितन्ति कामोघसङ्खातं। कामनट्ठेन कामो च सो दुक्खो चाति कामदुक्खं। अस्सादनट्ठेन कामो एव सञ्ञाति कामसञ्ञा, सब्बसो समुच्छिन्नत्ता विगता कामसञ्ञा एतिस्साति विगतकामसञ्ञा । सब्बेसं रागादिमलानं मूलभूतत्ता सत्तसन्तानस्स विसेसतो मलीनसभावापादनतो परमं उक्कंसगतं मलन्ति परममलं, अविज्जा। तेनाह भगवा – ‘‘अविज्जापरमं मल’’न्ति (ध॰ प॰ २४३)।
Etāyāti gāthāyaṃ iminā padenāti sambandho. Sappurisasaṃsevo saddhammassavanaṃ yonisomanasikāro dhammānudhammapaṭipattīti imesaṃ sotāpattimaggādhigamassa aṅgānaṃ āsannakāraṇaṃ saddhindriyanti āha ‘‘sotāpattiyaṅgapadaṭṭhānaṃ saddhindriya’’nti. Vuttañhetaṃ – ‘‘saddhājāto upasaṅkamati , upasaṅkamanto payirupāsati, payirupāsanto sotaṃ odahati, ohitasoto dhammaṃ suṇātī’’tiādi (ma. ni. 2.183, 432). Diṭṭhoghaṃ tarati etenāti diṭṭhoghataraṇaṃ, diṭṭhoghassa taraṇaṃ. Kāmañcettha ‘‘tarati ogha’’nti vuttaṃ, vattamānasamīpepi pana vattamānaṃ viya voharaṇaṃ yuttaṃ diṭṭhoghassa tiṇṇabhāvassa ekantikattāti ‘‘sotāpannañca pakāsetī’’ti vuttaṃ. Esa nayo sesesupi. Diṭṭhivicikicchādipaṭipattantarāyakarānaṃ pāpadhammānaṃ samucchinnattā sotāpanno…pe… appamādena samannāgato. ‘‘Sotāpatti…pe… taratī’’ti ettake vutte sakideva imassa lokassa āgamanampi gahitaṃ siyāti tannivattanatthaṃ ‘‘ārādhetvā…pe… avasesa’’nti vuttaṃ. Nanu ‘‘avasesa’’nti vuttattā sotāpattimaggena atiṇṇaṃ anavasesaṃ bhavoghavatthu gahitameva siyāti? Na, upari dvīhi maggehi taritabbānaṃ tesaṃ parato dvinnaṃ pahānavasena vuccamānattā. Apavādavisayampi pariharati – ‘‘evaṃ esā codanā attano visaye na patiṭṭhātī’’ti. Anādikālabhāvattā kāmasaññāya kāmoghataraṇaṃ mahatā eva vīriyena sādhetabbanti āha ‘‘vīriyenā’’ti. Tatiyaṃ maggaṃ ārādhetvā. Kāmoghassa vatthu kāmoghavatthu, kāmaguṇehi saddhiṃ sabbo kāmabhavo. Kāmoghasaññitanti kāmoghasaṅkhātaṃ. Kāmanaṭṭhena kāmo ca so dukkho cāti kāmadukkhaṃ. Assādanaṭṭhena kāmo eva saññāti kāmasaññā, sabbaso samucchinnattā vigatā kāmasaññā etissāti vigatakāmasaññā. Sabbesaṃ rāgādimalānaṃ mūlabhūtattā sattasantānassa visesato malīnasabhāvāpādanato paramaṃ ukkaṃsagataṃ malanti paramamalaṃ, avijjā. Tenāha bhagavā – ‘‘avijjāparamaṃ mala’’nti (dha. pa. 243).
पञ्ञापदं गहेत्वाति यथावुत्तं पञ्ञापदं हदये ठपेत्वा। तप्पसङ्गेन अत्तनो पटिभानेन सब्बेहि विय उग्गहितनियामेन। सब्बत्थेवाति पञ्चसुपि ठानेसु। अत्थयुत्तिपुच्छाति पञ्ञादिअत्थसमधिगमस्स युत्तिया कारणस्स पुच्छा। तेनाह ‘‘अयं ही’’तिआदि। पञ्ञादिअत्थं ञत्वाति पञ्ञाधन-कित्ति-मित्त-अभिसम्परायसङ्खातं अत्थं सरूपतो सच्चपटिवेधनिप्फादनेन ञाणेन जानित्वा। ननु एस लोकुत्तरं सोतापत्तिमग्गफलपञ्ञं तदधिगमूपायं लोकियपञ्ञञ्च अभिभवित्वा ठितो, सो कस्मा तत्थ अत्थयुत्तिं पुच्छतीति? सच्चमेतं, उपरि पन समाधिस्स युत्तिं पुच्छितुकामो पञ्ञाय सेट्ठभावतो, तस्स च एकदेसेनेव अधिगतत्ता तमेव आदिं कत्वा पुच्छति। ‘‘काय युत्तिया’’तिआदि अत्थवण्णनं अतिदिस्सति ‘‘एस नयो धनादीसू’’ति। तत्थापि अत्थयुत्तिपुच्छाभावो पन ‘‘सब्बत्थेवा’’ति इमिना विभावितोति।
Paññāpadaṃ gahetvāti yathāvuttaṃ paññāpadaṃ hadaye ṭhapetvā. Tappasaṅgena attano paṭibhānena sabbehi viya uggahitaniyāmena. Sabbatthevāti pañcasupi ṭhānesu. Atthayuttipucchāti paññādiatthasamadhigamassa yuttiyā kāraṇassa pucchā. Tenāha ‘‘ayaṃ hī’’tiādi. Paññādiatthaṃ ñatvāti paññādhana-kitti-mitta-abhisamparāyasaṅkhātaṃ atthaṃ sarūpato saccapaṭivedhanipphādanena ñāṇena jānitvā. Nanu esa lokuttaraṃ sotāpattimaggaphalapaññaṃ tadadhigamūpāyaṃ lokiyapaññañca abhibhavitvā ṭhito, so kasmā tattha atthayuttiṃ pucchatīti? Saccametaṃ, upari pana samādhissa yuttiṃ pucchitukāmo paññāya seṭṭhabhāvato, tassa ca ekadeseneva adhigatattā tameva ādiṃ katvā pucchati. ‘‘Kāya yuttiyā’’tiādi atthavaṇṇanaṃ atidissati ‘‘esa nayo dhanādīsū’’ti. Tatthāpi atthayuttipucchābhāvo pana ‘‘sabbatthevā’’ti iminā vibhāvitoti.
सद्धासुस्सूसाअप्पमादउट्ठानसङ्खातेहि चतूहि कारणेहि। कायसुचरितादिभेदेन आजीवट्ठमकसीलभूतेन। समथविपस्सनाभूतेन निप्परियायेन बोधिपक्खिये एव गण्हन्तो ‘‘अपरभागे’’ति आह। परियायबोधिपक्खिया पन विसेसतो वुट्ठानगामिनिविपस्सनाकालेपि लब्भन्ति। पुब्बभागेति वा तरुणविपस्सनाकालं। ततो पुब्बसाधनञ्च सन्धाय ‘‘अपरभागे’’ति पुनाह, ततो परन्ति अत्थो। धम्मन्ति पटिपत्तिधम्मं। न सद्धामत्तकेनेव पञ्ञं लभतीति योजना। यदि एवं कस्मा ‘‘सद्दहानो’’ति वुत्तन्ति आह ‘‘यस्मा पना’’तिआदि। किं वुत्तं होतीतिआदिना वुत्तमेव अत्थं विवरति। न केवलं सुस्सूसामत्तेन पञ्ञापटिलाभो, अथ खो अप्पमादेन पञ्ञं लभतीति दस्सेतुं पाळियं ‘‘अप्पमत्तो विचक्खणो’’ति वुत्तन्ति तदत्थं दस्सेन्तो ‘‘एव’’न्तिआदिमाह।
Saddhāsussūsāappamādauṭṭhānasaṅkhātehi catūhi kāraṇehi. Kāyasucaritādibhedena ājīvaṭṭhamakasīlabhūtena. Samathavipassanābhūtena nippariyāyena bodhipakkhiye eva gaṇhanto ‘‘aparabhāge’’ti āha. Pariyāyabodhipakkhiyā pana visesato vuṭṭhānagāminivipassanākālepi labbhanti. Pubbabhāgeti vā taruṇavipassanākālaṃ. Tato pubbasādhanañca sandhāya ‘‘aparabhāge’’ti punāha, tato paranti attho. Dhammanti paṭipattidhammaṃ. Na saddhāmattakeneva paññaṃ labhatīti yojanā. Yadi evaṃ kasmā ‘‘saddahāno’’ti vuttanti āha ‘‘yasmā panā’’tiādi. Kiṃ vuttaṃ hotītiādinā vuttameva atthaṃ vivarati. Na kevalaṃ sussūsāmattena paññāpaṭilābho, atha kho appamādena paññaṃ labhatīti dassetuṃ pāḷiyaṃ ‘‘appamatto vicakkhaṇo’’ti vuttanti tadatthaṃ dassento ‘‘eva’’ntiādimāha.
इदानि सद्धादीनं पञ्ञापटिलाभस्स तंतंविसेसपच्चयानि नीहरित्वा दस्सेतुं ‘‘एव’’न्ति वुत्तं। सुस्सूसायाति सोतुकामताय। सा अत्थतो उपसङ्कमनादि। पञ्ञाधिगमूपायन्ति परियत्तिधम्ममाह। तेनाह ‘‘सुणाती’’ति। गहितं न पमुस्सति, सतिअविप्पवासलक्खणो हि अप्पमादोति। न केवलं याथावतो गहणकोसल्लमेव विचक्खणता, अथ खो याथावतो पञ्ञासम्पवेधनञ्चाति आह ‘‘वित्थारिकं करोती’’ति। इदानि पञ्ञापटिलाभहेतुं मत्थकं पापेत्वा दस्सेतुं ‘‘सुस्सूसाय वा’’तिआदि वुत्तं। अत्थमुपपरिक्खतीति सुतकतानं धम्मानं पाळिअत्थूपपरिक्खापुब्बकं रूपारूपविभागं परमत्थं सलक्खणतो सामञ्ञलक्खणतो च उपपरिक्खति वीमंसति। अनुपुब्बेनाति एवं ञातपरिञ्ञं पत्वा तीरणपरिञ्ञाय ततो अनुक्कमेन तीरणपरिञ्ञं पहानपरिञ्ञञ्च मत्थकं पापेन्तो मग्गप्पटिपाटिया परमत्थसच्चभूतं निब्बानं सच्छिकरोति।
Idāni saddhādīnaṃ paññāpaṭilābhassa taṃtaṃvisesapaccayāni nīharitvā dassetuṃ ‘‘eva’’nti vuttaṃ. Sussūsāyāti sotukāmatāya. Sā atthato upasaṅkamanādi. Paññādhigamūpāyanti pariyattidhammamāha. Tenāha ‘‘suṇātī’’ti. Gahitaṃ na pamussati, satiavippavāsalakkhaṇo hi appamādoti. Na kevalaṃ yāthāvato gahaṇakosallameva vicakkhaṇatā, atha kho yāthāvato paññāsampavedhanañcāti āha ‘‘vitthārikaṃ karotī’’ti. Idāni paññāpaṭilābhahetuṃ matthakaṃ pāpetvā dassetuṃ ‘‘sussūsāya vā’’tiādi vuttaṃ. Atthamupaparikkhatīti sutakatānaṃ dhammānaṃ pāḷiatthūpaparikkhāpubbakaṃ rūpārūpavibhāgaṃ paramatthaṃ salakkhaṇato sāmaññalakkhaṇato ca upaparikkhati vīmaṃsati. Anupubbenāti evaṃ ñātapariññaṃ patvā tīraṇapariññāya tato anukkamena tīraṇapariññaṃ pahānapariññañca matthakaṃ pāpento maggappaṭipāṭiyā paramatthasaccabhūtaṃ nibbānaṃ sacchikaroti.
इमानि सद्धादीनि चत्तारि कारणानि मत्थकं पापेत्वा दस्सेन्तो आह ‘‘देसकालादीनि अहापेत्वा’’ति। यस्मिं देसे यस्मिं काले ये च सहायके निस्साय यं किच्चं तिरेतब्बं, तानि देसकालादीनि अनतिक्कमित्वा अत्तनो अभिवुड्ढिं इच्छन्तेन ‘‘अयं नाम देसो, यत्थाहं एतरहि वसामि, अयं कालो, इमे मित्ता, इमे अमित्ता, इमे आयवया, अहञ्च एदिसो जाति-कुल-पदेस-बलभोग-परिवारादीहि, तं किच्चं इदानि आरद्धब्बं, इदानि नारद्धब्ब’’न्ति सब्बं उपपरिक्खित्वा पटिपज्जितब्बं। एवं पटिपज्जन्तो हि लोकियस्स धनस्स पटिरूपाधिगमूपायं करोति नाम। लोकुत्तरस्स पन सीलविसोधनादिवसेन वेदितब्बं। वहितब्बभावेन धुरो वियाति धुरो, भारो। इध पन धुरसम्पग्गहो उत्तरपदलोपेन धुरो, वीरियं। सो सातिसयो एतस्स अत्थीति धुरवा। ‘‘उट्ठाता’’ति पदेन कायिकवीरियस्स वक्खमानत्ता ‘‘चेतसिकवीरियवसेना’’ति विसेसितं। अनिक्खित्तधुरो धोरय्हभावतो। तिणा भिय्यो न मञ्ञतीति तिणं विय परिभवन्तो अतिभुय्य वत्ततीति अत्थो। आदिना नयेनाति एत्थ आदि-सद्देन –
Imāni saddhādīni cattāri kāraṇāni matthakaṃ pāpetvā dassento āha ‘‘desakālādīni ahāpetvā’’ti. Yasmiṃ dese yasmiṃ kāle ye ca sahāyake nissāya yaṃ kiccaṃ tiretabbaṃ, tāni desakālādīni anatikkamitvā attano abhivuḍḍhiṃ icchantena ‘‘ayaṃ nāma deso, yatthāhaṃ etarahi vasāmi, ayaṃ kālo, ime mittā, ime amittā, ime āyavayā, ahañca ediso jāti-kula-padesa-balabhoga-parivārādīhi, taṃ kiccaṃ idāni āraddhabbaṃ, idāni nāraddhabba’’nti sabbaṃ upaparikkhitvā paṭipajjitabbaṃ. Evaṃ paṭipajjanto hi lokiyassa dhanassa paṭirūpādhigamūpāyaṃ karoti nāma. Lokuttarassa pana sīlavisodhanādivasena veditabbaṃ. Vahitabbabhāvena dhuro viyāti dhuro, bhāro. Idha pana dhurasampaggaho uttarapadalopena dhuro, vīriyaṃ. So sātisayo etassa atthīti dhuravā. ‘‘Uṭṭhātā’’ti padena kāyikavīriyassa vakkhamānattā ‘‘cetasikavīriyavasenā’’ti visesitaṃ. Anikkhittadhuro dhorayhabhāvato. Tiṇā bhiyyo na maññatīti tiṇaṃ viya paribhavanto atibhuyya vattatīti attho. Ādinā nayenāti ettha ādi-saddena –
‘‘करं पुरिसकिच्चानि, सो सुखा न विहायति। (दी॰ नि॰ ३.२५३)।
‘‘Karaṃ purisakiccāni, so sukhā na vihāyati; (Dī. ni. 3.253);
‘‘न दिवा सोप्पसीलेन, रत्तिमुट्ठानदेस्सिना।
‘‘Na divā soppasīlena, rattimuṭṭhānadessinā;
निच्चं मत्तेन सोण्डेन, सक्का आवसितुं घर’’न्ति च॥ (दी॰ नि॰ ३.२५३)। –
Niccaṃ mattena soṇḍena, sakkā āvasituṃ ghara’’nti ca. (dī. ni. 3.253); –
एवमादीनं सङ्गहो। असिथिलपरक्कमो अनलसभावतो। एकमूसिकायाति एकाय मतमूसिकाय। नचिरस्सेवाति चतुमासब्भन्तरेयेव। चतुसतसहस्ससङ्खं चूळन्तेवासी वियाति काकणिकड्ढकहापण-सोळस-कहापण-चतुवीसति-कहापण-सतहरणक्कमेन द्वे सतसहस्सानि, चूळकमहासेट्ठिनो धीतुलाभवसेन द्वे सतसहस्सानीति एवं चतुसतसहस्ससङ्खं धनं एकमूलेन यथा चूळन्तेवासी विन्दि, एवं अञ्ञोपि पतिरूपकारी धुरवा उट्ठाता विन्दते धनं। अयञ्च अत्थो चूळकसेट्ठिजातकेन दीपेतब्बो। वुत्तञ्हेतं –
Evamādīnaṃ saṅgaho. Asithilaparakkamo analasabhāvato. Ekamūsikāyāti ekāya matamūsikāya. Nacirassevāti catumāsabbhantareyeva. Catusatasahassasaṅkhaṃ cūḷantevāsī viyāti kākaṇikaḍḍhakahāpaṇa-soḷasa-kahāpaṇa-catuvīsati-kahāpaṇa-sataharaṇakkamena dve satasahassāni, cūḷakamahāseṭṭhino dhītulābhavasena dve satasahassānīti evaṃ catusatasahassasaṅkhaṃ dhanaṃ ekamūlena yathā cūḷantevāsī vindi, evaṃ aññopi patirūpakārī dhuravā uṭṭhātā vindate dhanaṃ. Ayañca attho cūḷakaseṭṭhijātakena dīpetabbo. Vuttañhetaṃ –
‘‘अप्पकेनपि मेधावी, पाभतेन विचक्खणो।
‘‘Appakenapi medhāvī, pābhatena vicakkhaṇo;
समुट्ठापेति अत्तानं, अणुं अग्गिंव सन्धम’’न्ति॥ (जा॰ १.१.४)।
Samuṭṭhāpeti attānaṃ, aṇuṃ aggiṃva sandhama’’nti. (jā. 1.1.4);
वत्तं कत्वाति अधिट्ठानवत्तं कत्वा। ‘‘सच्चवादी भूतवादी’’ति कित्तिं पप्पोतीति योजना। इच्छितपत्थितन्ति येहि मित्तं इच्छति, तेहि इतरं पत्थितं। मित्तानि गन्थतीति मित्तभावं घटेति। दानस्स पियभावकरणतो ‘‘ददं पियो होती’’ति वुत्तं। यं दानं एकन्ततो मित्तभावावहं, तं दस्सेन्तो ‘‘दुद्ददं वा ददं तं गन्थती’’ति आह। ददन्ति च लक्खणवचनमेतन्ति आह ‘‘दानमुखेन वा’’तिआदि।
Vattaṃ katvāti adhiṭṭhānavattaṃ katvā. ‘‘Saccavādī bhūtavādī’’ti kittiṃ pappotīti yojanā. Icchitapatthitanti yehi mittaṃ icchati, tehi itaraṃ patthitaṃ. Mittāni ganthatīti mittabhāvaṃ ghaṭeti. Dānassa piyabhāvakaraṇato ‘‘dadaṃ piyo hotī’’ti vuttaṃ. Yaṃ dānaṃ ekantato mittabhāvāvahaṃ, taṃ dassento ‘‘duddadaṃ vā dadaṃ taṃ ganthatī’’ti āha. Dadanti ca lakkhaṇavacanametanti āha ‘‘dānamukhena vā’’tiādi.
आळवकस्स अज्झासयानुरूपं गहट्ठवसेन विस्सज्जेन्तो। सद्धा एतस्स अत्थीति सद्धो, तस्स सद्धस्स। घरमेसिनोति घरावाससङ्खातं घरं एसन्तस्स। घरावाससन्निस्सितत्ता ‘‘घर’’न्ति कामगुणा वुच्चन्तीति आह ‘‘पञ्च कामगुणे’’ति। ‘‘एते चतुरो धम्मा’’तिआदिना गहिता अनन्तरगाथाय वुत्तधम्मा एवाति दस्सेन्तो ‘‘वुत्तप्पकारं सच्च’’न्तिआदिमाह। तत्थ ‘‘इमे कुसला, इमे अकुसला’’तिआदिना ते अत्थे याथावतो धारणतो उपधारणतो धम्मो। सञ्ञा चित्तचेतसिकानं धारणं, अविच्छेदतो सन्धारणतो कुसलसन्तानं धारेतीति धिति, वीरियं। चजति एतेनाति चागो, दानं। पच्चयवेकल्लतो फलुप्पादनसमत्थतावसेन सन्ति।
Āḷavakassa ajjhāsayānurūpaṃ gahaṭṭhavasena vissajjento. Saddhā etassa atthīti saddho, tassa saddhassa. Gharamesinoti gharāvāsasaṅkhātaṃ gharaṃ esantassa. Gharāvāsasannissitattā ‘‘ghara’’nti kāmaguṇā vuccantīti āha ‘‘pañca kāmaguṇe’’ti. ‘‘Ete caturo dhammā’’tiādinā gahitā anantaragāthāya vuttadhammā evāti dassento ‘‘vuttappakāraṃ sacca’’ntiādimāha. Tattha ‘‘ime kusalā, ime akusalā’’tiādinā te atthe yāthāvato dhāraṇato upadhāraṇato dhammo. Saññā cittacetasikānaṃ dhāraṇaṃ, avicchedato sandhāraṇato kusalasantānaṃ dhāretīti dhiti, vīriyaṃ. Cajati etenāti cāgo, dānaṃ. Paccayavekallato phaluppādanasamatthatāvasena santi.
अञ्ञेपीति इतो यथावुत्तधम्मसमुदायतो अञ्ञेपि धम्मा यदि सन्ति, ते धम्मे पुच्छस्सूति। किलेसे, कायवाचादिके वा दमेतीति दमो , पञ्ञा। उट्ठहति उस्सहति एतेनाति उट्ठानं, वीरियं। एत्थाति एतिस्सा पुच्छाय। सद्धिन्ति सङ्खेपतो भावत्थपदानं बन्धनेन सह। एकमेकं पदन्ति पञ्ञादिकमेकेकं पदं। ‘‘पञ्ञा इमस्मिं ठाने पञ्ञाति धम्मोति च आगता’’तिआदिना पञ्ञादिअत्थस्स उद्धरणं अत्थुद्धारो। तस्स तस्स अत्थस्स ‘‘पञ्ञा पजानना’’तिआदिना (ध॰ स॰ १६) वेवचनपदानं उद्धरणं पदुद्धारो। पजानातीति पञ्ञा, धारेतीति धम्मो, दमेतीति दमोति एवं पदस्स कथनं पदवण्णना।
Aññepīti ito yathāvuttadhammasamudāyato aññepi dhammā yadi santi, te dhamme pucchassūti. Kilese, kāyavācādike vā dametīti damo, paññā. Uṭṭhahati ussahati etenāti uṭṭhānaṃ, vīriyaṃ. Etthāti etissā pucchāya. Saddhinti saṅkhepato bhāvatthapadānaṃ bandhanena saha. Ekamekaṃ padanti paññādikamekekaṃ padaṃ. ‘‘Paññā imasmiṃ ṭhāne paññāti dhammoti ca āgatā’’tiādinā paññādiatthassa uddharaṇaṃ atthuddhāro. Tassa tassa atthassa ‘‘paññā pajānanā’’tiādinā (dha. sa. 16) vevacanapadānaṃ uddharaṇaṃ paduddhāro. Pajānātīti paññā, dhāretīti dhammo, dametīti damoti evaṃ padassa kathanaṃ padavaṇṇanā.
अज्जाति वा एतरहि। यथावुत्तेन पकारेनाति ‘‘सद्दहानो अरहत’’न्तिआदिना वुत्तप्पकारेन। सच्चसम्पटिवेधावगहणं वा यथावुत्तेन पकारेन दिट्ठसच्चताय इधलोकपरलोकत्थं याथावतो जानन्तो। एवञ्च यक्खो सत्थु देसनानुभावसिद्धं पञ्हं पुच्छनेन अत्तनो पटिलाभसम्पत्तिं विभावेन्तो ‘‘कथंसु लभते पञ्ञ’’न्तिआदिमाहाति आचरिया। सम्परायिकोति एत्थ च-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो, तेन ‘‘दिट्ठधम्मिको चा’’ति अयमत्थो वुत्तो एवाति दस्सेन्तो ‘‘यो अत्थो…पे॰… दस्सेती’’ति आह। अरीयति फलं एतस्माति अत्थो, कारणं। विचक्खणे सपयोजनताय।
Ajjāti vā etarahi. Yathāvuttena pakārenāti ‘‘saddahāno arahata’’ntiādinā vuttappakārena. Saccasampaṭivedhāvagahaṇaṃ vā yathāvuttena pakārena diṭṭhasaccatāya idhalokaparalokatthaṃ yāthāvato jānanto. Evañca yakkho satthu desanānubhāvasiddhaṃ pañhaṃ pucchanena attano paṭilābhasampattiṃ vibhāvento ‘‘kathaṃsu labhate pañña’’ntiādimāhāti ācariyā. Samparāyikoti ettha ca-saddo luttaniddiṭṭho, tena ‘‘diṭṭhadhammiko cā’’ti ayamattho vutto evāti dassento ‘‘yo attho…pe… dassetī’’ti āha. Arīyati phalaṃ etasmāti attho, kāraṇaṃ. Vicakkhaṇe sapayojanatāya.
तस्स ञाणस्साति तस्स अत्थस्स आविभावनस्स ञाणस्स। गुणविसेसेहि च सदिसस्सपि अञ्ञस्स अभावतो अग्गदक्खिणेय्यो बुद्धो भगवा। तेनाह –
Tassa ñāṇassāti tassa atthassa āvibhāvanassa ñāṇassa. Guṇavisesehi ca sadisassapi aññassa abhāvato aggadakkhiṇeyyo buddho bhagavā. Tenāha –
‘‘नयिमस्मिं लोके परस्मिं वा पन,
‘‘Nayimasmiṃ loke parasmiṃ vā pana,
बुद्धेन सेट्ठोव समोव विज्जति।
Buddhena seṭṭhova samova vijjati;
आहुनेय्यानं परमाहुतिं गतो,
Āhuneyyānaṃ paramāhutiṃ gato,
पुञ्ञत्थिकानं विपुलफलेसिन’’न्ति॥ (वि॰ व॰ १०४७)।
Puññatthikānaṃ vipulaphalesina’’nti. (vi. va. 1047);
सहितपटिपत्तिन्ति पञ्ञासङ्गाहिकं अत्तनो पटिपत्तिं। सुन्दरा बोधि सुबोधि, बुद्धस्स सुबोधि बुद्धसुबोधि, सा एव बुद्धसुबोधिता। धम्मस्सवनत्थं सन्निपतितदेवताहि सङ्घुट्ठसाधुकारसद्दुट्ठानञ्च।
Sahitapaṭipattinti paññāsaṅgāhikaṃ attano paṭipattiṃ. Sundarā bodhi subodhi, buddhassa subodhi buddhasubodhi, sā eva buddhasubodhitā. Dhammassavanatthaṃ sannipatitadevatāhi saṅghuṭṭhasādhukārasadduṭṭhānañca.
सतपुञ्ञलक्खणन्ति सतसहस्सकप्पे पुञ्ञसम्भारस्स कतत्ता तेसं पुञ्ञानं वसेन सतपुञ्ञलक्खणं अनेकपुञ्ञनिब्बत्तलक्खणं। अभिनन्दियताय सब्बेहि अङ्गेहि समुपेतं समन्नागतं। कतपुञ्ञभावं ब्यञ्जेन्तीति ब्यञ्जनानि , अङ्गपच्चङ्गानि। तेसं परिपुण्णत्ता परिपुण्णब्यञ्जनं। तं यक्खो…पे॰… पूरेसीति गाथापूरणत्थमेव हि भगवा तथारूपानि अकासि। अब्याधिताति अरोगा। ‘‘अब्यथिता’’ति केचि पठन्ति, सयसन्तासरहिताति अत्थो।
Satapuññalakkhaṇanti satasahassakappe puññasambhārassa katattā tesaṃ puññānaṃ vasena satapuññalakkhaṇaṃ anekapuññanibbattalakkhaṇaṃ. Abhinandiyatāya sabbehi aṅgehi samupetaṃ samannāgataṃ. Katapuññabhāvaṃ byañjentīti byañjanāni , aṅgapaccaṅgāni. Tesaṃ paripuṇṇattā paripuṇṇabyañjanaṃ. Taṃ yakkho…pe… pūresīti gāthāpūraṇatthameva hi bhagavā tathārūpāni akāsi. Abyādhitāti arogā. ‘‘Abyathitā’’ti keci paṭhanti, sayasantāsarahitāti attho.
‘‘हत्थयो’’ति वत्तब्बे ‘‘हत्थको’’ति वुत्तं। आळविनगरन्ति आळविनगरवासिनो वदति। भवति हि तत्रट्ठताय तं-सद्दो यथा ‘‘गामो आगतो, मञ्चा उक्कुट्ठिं करोन्ती’’ति। एककोलाहलेन वत्तमानेन।
‘‘Hatthayo’’ti vattabbe ‘‘hatthako’’ti vuttaṃ. Āḷavinagaranti āḷavinagaravāsino vadati. Bhavati hi tatraṭṭhatāya taṃ-saddo yathā ‘‘gāmo āgato, mañcā ukkuṭṭhiṃ karontī’’ti. Ekakolāhalena vattamānena.
सम्पिण्डित्वाति सन्निपतित्वा। कामं सम्भारो तेन कतोति नत्थि, युद्धत्थं पन बहुसो उस्साहस्स कतत्ता ‘‘युद्धमादिं कत्वा’’ति वुत्तं। तमेव आळवकसुत्तं कथेसि तस्सा एव देसनाय सन्निपतितपरिसाय सप्पायत्ता। तेनाह ‘‘कथापरि…पे॰… अहोसी’’ति। चतूहि वत्थूहीति चतूहि सङ्गहवत्थूहि। परिसन्ति अत्तनो परिसं। ‘‘इतरञ्चा’’तिपि वदन्ति।
Sampiṇḍitvāti sannipatitvā. Kāmaṃ sambhāro tena katoti natthi, yuddhatthaṃ pana bahuso ussāhassa katattā ‘‘yuddhamādiṃ katvā’’ti vuttaṃ. Tameva āḷavakasuttaṃ kathesi tassā eva desanāya sannipatitaparisāya sappāyattā. Tenāha ‘‘kathāpari…pe… ahosī’’ti. Catūhi vatthūhīti catūhi saṅgahavatthūhi. Parisanti attano parisaṃ. ‘‘Itarañcā’’tipi vadanti.
आळवकसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Āḷavakasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
सारत्थप्पकासिनिया संयुत्तनिकाय-अट्ठकथाय
Sāratthappakāsiniyā saṃyuttanikāya-aṭṭhakathāya
यक्खसंयुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Yakkhasaṃyuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / १२. आळवकसुत्तं • 12. Āḷavakasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / १२. आळवकसुत्तवण्णना • 12. Āḷavakasuttavaṇṇanā
