| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
१३. तेरसकनिपातो
13. Terasakanipāto
[४७४] १. अम्बजातकवण्णना
[474] 1. Ambajātakavaṇṇanā
अहासि मे अम्बफलानि पुब्बेति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो देवदत्तं आरब्भ कथेसि। देवदत्तो हि ‘‘अहं बुद्धो भविस्सामि, मय्हं समणो गोतमो नेव आचरियो न उपज्झायो’’ति आचरियं पच्चक्खाय झानपरिहीनो सङ्घं भिन्दित्वा अनुपुब्बेन सावत्थिं आगच्छन्तो बहिजेतवने पथविया विवरे दिन्ने अवीचिं पाविसि। तदा भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं ‘‘आवुसो, देवदत्तो आचरियं पच्चक्खाय महाविनासं पत्तो, अवीचिमहानिरये निब्बत्तो’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि देवदत्तो आचरियं पच्चक्खाय महाविनासं पत्तोयेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Ahāsime ambaphalāni pubbeti idaṃ satthā jetavane viharanto devadattaṃ ārabbha kathesi. Devadatto hi ‘‘ahaṃ buddho bhavissāmi, mayhaṃ samaṇo gotamo neva ācariyo na upajjhāyo’’ti ācariyaṃ paccakkhāya jhānaparihīno saṅghaṃ bhinditvā anupubbena sāvatthiṃ āgacchanto bahijetavane pathaviyā vivare dinne avīciṃ pāvisi. Tadā bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, devadatto ācariyaṃ paccakkhāya mahāvināsaṃ patto, avīcimahāniraye nibbatto’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi devadatto ācariyaṃ paccakkhāya mahāvināsaṃ pattoyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते तस्स पुरोहितकुलं अहिवातरोगेन विनस्सि। एकोव पुत्तो भित्तिं भिन्दित्वा पलातो। सो तक्कसिलं गन्त्वा दिसापामोक्खस्साचरियस्स सन्तिके तयो वेदे च अवसेससिप्पानि च उग्गहेत्वा आचरियं वन्दित्वा निक्खन्तो ‘‘देसचारित्तं जानिस्सामी’’ति चरन्तो एकं पच्चन्तनगरं पापुणि। तं निस्साय महाचण्डालगामको अहोसि। तदा बोधिसत्तो तस्मिं गामे पटिवसति, पण्डितो ब्यत्तो अकाले फलं गण्हापनमन्तं जानाति। सो पातोव वुट्ठाय काजं आदाय ततो गामा निक्खिमित्वा अरञ्ञे एकं अम्बरुक्खं उपसङ्कमित्वा सत्तपदमत्थके ठितो तं मन्तं परिवत्तेत्वा अम्बरुक्खं एकेन उदकपसतेन पहरति। रुक्खतो तङ्खणञ्ञेव पुराणपण्णानि पतन्ति, नवानि उट्ठहन्ति, पुप्फानि पुप्फित्वा पतन्ति, अम्बफलानि उट्ठाय मुहुत्तेनेव पच्चित्वा मधुरानि ओजवन्तानि दिब्बरससदिसानि हुत्वा रुक्खतो पतन्ति। महासत्तो तानि उच्चिनित्वा यावदत्थं खादित्वा काजं पूरापेत्वा गेहं गन्त्वा तानि विक्किणित्वा पुत्तदारं पोसेसि।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente tassa purohitakulaṃ ahivātarogena vinassi. Ekova putto bhittiṃ bhinditvā palāto. So takkasilaṃ gantvā disāpāmokkhassācariyassa santike tayo vede ca avasesasippāni ca uggahetvā ācariyaṃ vanditvā nikkhanto ‘‘desacārittaṃ jānissāmī’’ti caranto ekaṃ paccantanagaraṃ pāpuṇi. Taṃ nissāya mahācaṇḍālagāmako ahosi. Tadā bodhisatto tasmiṃ gāme paṭivasati, paṇḍito byatto akāle phalaṃ gaṇhāpanamantaṃ jānāti. So pātova vuṭṭhāya kājaṃ ādāya tato gāmā nikkhimitvā araññe ekaṃ ambarukkhaṃ upasaṅkamitvā sattapadamatthake ṭhito taṃ mantaṃ parivattetvā ambarukkhaṃ ekena udakapasatena paharati. Rukkhato taṅkhaṇaññeva purāṇapaṇṇāni patanti, navāni uṭṭhahanti, pupphāni pupphitvā patanti, ambaphalāni uṭṭhāya muhutteneva paccitvā madhurāni ojavantāni dibbarasasadisāni hutvā rukkhato patanti. Mahāsatto tāni uccinitvā yāvadatthaṃ khāditvā kājaṃ pūrāpetvā gehaṃ gantvā tāni vikkiṇitvā puttadāraṃ posesi.
सो ब्राह्मणकुमारो महासत्तं अकाले अम्बपक्कानि आहरित्वा विक्किणन्तं दिस्वा ‘‘निस्संसयेन तेहि मन्तबलेन उप्पन्नेहि भवितब्बं, इमं पुरिसं निस्साय इदं अनग्घमन्तं लभिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा महासत्तस्स अम्बानि आहरणनियामं परिग्गण्हन्तो तथतो ञत्वा तस्मिं अरञ्ञतो अनागतेयेव तस्स गेहं गन्त्वा अजानन्तो विय हुत्वा तस्स भरियं ‘‘कुहिं अय्यो, आचरियो’’ति पुच्छित्वा ‘‘अरञ्ञं गतो’’ति वुत्ते तं आगतं आगमयमानोव ठत्वा आगच्छन्तं दिस्वा हत्थतो पच्छिं गहेत्वा आहरित्वा गेहे ठपेसि। महासत्तो तं ओलोकेत्वा भरियं आह – ‘‘भद्दे, अयं माणवो मन्तत्थाय आगतो, तस्स हत्थे मन्तो नस्सति, असप्पुरिसो एसो’’ति। माणवोपि ‘‘अहं इमं मन्तं आचरियस्स उपकारको हुत्वा लभिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा ततो पट्ठाय तस्स गेहे सब्बकिच्चानि करोति। दारूनि आहरति, वीहिं कोट्टेति, भत्तं पचति, दन्तकट्ठमुखधोवनादीनि देति, पादं धोवति।
So brāhmaṇakumāro mahāsattaṃ akāle ambapakkāni āharitvā vikkiṇantaṃ disvā ‘‘nissaṃsayena tehi mantabalena uppannehi bhavitabbaṃ, imaṃ purisaṃ nissāya idaṃ anagghamantaṃ labhissāmī’’ti cintetvā mahāsattassa ambāni āharaṇaniyāmaṃ pariggaṇhanto tathato ñatvā tasmiṃ araññato anāgateyeva tassa gehaṃ gantvā ajānanto viya hutvā tassa bhariyaṃ ‘‘kuhiṃ ayyo, ācariyo’’ti pucchitvā ‘‘araññaṃ gato’’ti vutte taṃ āgataṃ āgamayamānova ṭhatvā āgacchantaṃ disvā hatthato pacchiṃ gahetvā āharitvā gehe ṭhapesi. Mahāsatto taṃ oloketvā bhariyaṃ āha – ‘‘bhadde, ayaṃ māṇavo mantatthāya āgato, tassa hatthe manto nassati, asappuriso eso’’ti. Māṇavopi ‘‘ahaṃ imaṃ mantaṃ ācariyassa upakārako hutvā labhissāmī’’ti cintetvā tato paṭṭhāya tassa gehe sabbakiccāni karoti. Dārūni āharati, vīhiṃ koṭṭeti, bhattaṃ pacati, dantakaṭṭhamukhadhovanādīni deti, pādaṃ dhovati.
एकदिवसं महासत्तेन ‘‘तात माणव, मञ्चपादानं मे उपधानं देही’’ति वुत्ते अञ्ञं अपस्सित्वा सब्बरत्तिं ऊरुम्हि ठपेत्वा निसीदि। अपरभागे महासत्तस्स भरिया पुत्तं विजायि। तस्सा पसूतिकाले परिकम्मं सब्बमकासि। सा एकदिवसं महासत्तं आह ‘‘सामि, अयं माणवो जातिसम्पन्नो हुत्वा मन्तत्थाय अम्हाकं वेय्यावच्चं करोति, एतस्स हत्थे मन्तो तिट्ठतु वा मा वा, देथ तस्स मन्त’’न्ति। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा तस्स मन्तं दत्वा एवमाह – ‘‘तात, अनग्घोयं मन्तो, तव इमं निस्साय महालाभसक्कारो भविस्सति, रञ्ञा वा राजमहामत्तेन वा ‘को ते आचरियो’ति पुट्ठकाले मा मं निगूहित्थो, सचे हि ‘चण्डालस्स मे सन्तिका मन्तो गहितो’ति लज्जन्तो ‘ब्राह्मणमहासालो मे आचरियो’ति कथेस्ससि, इमस्स मन्तस्स फलं न लभिस्ससी’’ति। सो ‘‘किं कारणा तं निगूहिस्सामि, केनचि पुट्ठकाले तुम्हेयेव कथेस्सामी’’ति वत्वा तं वन्दित्वा चण्डालगामतो निक्खमित्वा मन्तं वीमंसित्वा अनुपुब्बेन बाराणसिं पत्वा अम्बानि विक्किणित्वा बहुं धनं लभि।
Ekadivasaṃ mahāsattena ‘‘tāta māṇava, mañcapādānaṃ me upadhānaṃ dehī’’ti vutte aññaṃ apassitvā sabbarattiṃ ūrumhi ṭhapetvā nisīdi. Aparabhāge mahāsattassa bhariyā puttaṃ vijāyi. Tassā pasūtikāle parikammaṃ sabbamakāsi. Sā ekadivasaṃ mahāsattaṃ āha ‘‘sāmi, ayaṃ māṇavo jātisampanno hutvā mantatthāya amhākaṃ veyyāvaccaṃ karoti, etassa hatthe manto tiṭṭhatu vā mā vā, detha tassa manta’’nti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tassa mantaṃ datvā evamāha – ‘‘tāta, anagghoyaṃ manto, tava imaṃ nissāya mahālābhasakkāro bhavissati, raññā vā rājamahāmattena vā ‘ko te ācariyo’ti puṭṭhakāle mā maṃ nigūhittho, sace hi ‘caṇḍālassa me santikā manto gahito’ti lajjanto ‘brāhmaṇamahāsālo me ācariyo’ti kathessasi, imassa mantassa phalaṃ na labhissasī’’ti. So ‘‘kiṃ kāraṇā taṃ nigūhissāmi, kenaci puṭṭhakāle tumheyeva kathessāmī’’ti vatvā taṃ vanditvā caṇḍālagāmato nikkhamitvā mantaṃ vīmaṃsitvā anupubbena bārāṇasiṃ patvā ambāni vikkiṇitvā bahuṃ dhanaṃ labhi.
अथेकदिवसं उय्यानपालो तस्स हत्थतो अम्बं किणित्वा रञ्ञो अदासि। राजा तं परिभुञ्जित्वा ‘‘कुतो सम्म, तया एवरूपं अम्बं लद्ध’’न्ति पुच्छि। देव, एको माणवो अकालअम्बफलानि आनेत्वा विक्किणाति, ततो मे गहितन्ति। तेन हि ‘‘इतो पट्ठाय इधेव अम्बानि आहरतू’’ति नं वदेहीति। सो तथा अकासि। माणवोपि ततो पट्ठाय अम्बानि राजकुलं हरति। अथ रञ्ञा ‘‘उपट्ठह म’’न्ति वुत्ते राजानं उपट्ठहन्तो बहुं धनं लभित्वा अनुक्कमेन विस्सासिको जातो। अथ नं एकदिवसं राजा पुच्छि ‘‘माणव, कुतो अकाले एवं वण्णगन्धरससम्पन्नानि अम्बानि लभसि, किं ते नागो वा सुपण्णो वा देवो वा कोचि देति, उदाहु मन्तबलं एत’’न्ति? ‘‘न मे महाराज, कोचि देति, अनग्घो पन मे मन्तो अत्थि, तस्सेव बल’’न्ति। ‘‘तेन हि मयम्पि ते एकदिवसं मन्तबलं दट्ठुकामा’’ति। ‘‘साधु, देव, दस्सेस्सामी’’ति। राजा पुनदिवसे तेन सद्धिं उय्यानं गन्त्वा ‘‘दस्सेही’’ति आह। सो ‘‘साधू’’ति अम्बरुक्खं उपगन्त्वा सत्तपदमत्थके ठितो मन्तं परिवत्तेत्वा रुक्खं उदकेन पहरि। तङ्खणञ्ञेव अम्बरुक्खो हेट्ठा वुत्तनियामेनेव फलं गहेत्वा महामेघो विय अम्बवस्सं वस्सि। महाजनो साधुकारं अदासि, चेलुक्खेपा पवत्तिंसु।
Athekadivasaṃ uyyānapālo tassa hatthato ambaṃ kiṇitvā rañño adāsi. Rājā taṃ paribhuñjitvā ‘‘kuto samma, tayā evarūpaṃ ambaṃ laddha’’nti pucchi. Deva, eko māṇavo akālaambaphalāni ānetvā vikkiṇāti, tato me gahitanti. Tena hi ‘‘ito paṭṭhāya idheva ambāni āharatū’’ti naṃ vadehīti. So tathā akāsi. Māṇavopi tato paṭṭhāya ambāni rājakulaṃ harati. Atha raññā ‘‘upaṭṭhaha ma’’nti vutte rājānaṃ upaṭṭhahanto bahuṃ dhanaṃ labhitvā anukkamena vissāsiko jāto. Atha naṃ ekadivasaṃ rājā pucchi ‘‘māṇava, kuto akāle evaṃ vaṇṇagandharasasampannāni ambāni labhasi, kiṃ te nāgo vā supaṇṇo vā devo vā koci deti, udāhu mantabalaṃ eta’’nti? ‘‘Na me mahārāja, koci deti, anaggho pana me manto atthi, tasseva bala’’nti. ‘‘Tena hi mayampi te ekadivasaṃ mantabalaṃ daṭṭhukāmā’’ti. ‘‘Sādhu, deva, dassessāmī’’ti. Rājā punadivase tena saddhiṃ uyyānaṃ gantvā ‘‘dassehī’’ti āha. So ‘‘sādhū’’ti ambarukkhaṃ upagantvā sattapadamatthake ṭhito mantaṃ parivattetvā rukkhaṃ udakena pahari. Taṅkhaṇaññeva ambarukkho heṭṭhā vuttaniyāmeneva phalaṃ gahetvā mahāmegho viya ambavassaṃ vassi. Mahājano sādhukāraṃ adāsi, celukkhepā pavattiṃsu.
राजा अम्बफलानि खादित्वा तस्स बहुं धनं दत्वा ‘‘माणवक, एवरूपो ते अच्छरियमन्तो कस्स सन्तिके गहितो’’ति पुच्छि। माणवो ‘‘सचाहं ‘चण्डालस्स सन्तिके’ति वक्खामि, लज्जितब्बकं भविस्सति, मञ्च गरहिस्सन्ति, मन्तो खो पन मे पगुणो, इदानि न नस्सिस्सति, दिसापामोक्खं आचरियं अपदिसामी’’ति चिन्तेत्वा मुसावादं कत्वा ‘‘तक्कसिलायं दिसापामोक्खाचरियस्स सन्तिके गहितो मे’’ति वदन्तो आचरियं पच्चक्खासि। तङ्खणञ्ञेव मन्तो अन्तरधायि। राजा सोमनस्सजातो तं आदाय नगरं पविसित्वा पुनदिवसे ‘‘अम्बानि खादिस्सामी’’ति उय्यानं गन्त्वा मङ्गलसिलापट्टे निसीदित्वा माणव, अम्बानि आहराति आह। सो ‘‘साधू’’ति अम्बं उपगन्त्वा सत्तपदमत्थके ठितो ‘‘मन्तं परिवत्तेस्सामी’’ति मन्ते अनुपट्ठहन्ते अन्तरहितभावं ञत्वा लज्जितो अट्ठासि। राजा ‘‘अयं पुब्बे परिसमज्झेयेव अम्बानि आहरित्वा अम्हाकं देति, घनमेघवस्सं विय अम्बवस्सं वस्सापेति, इदानि थद्धो विय ठितो, किं नु खो कारण’’न्ति चिन्तेत्वा तं पुच्छन्तो पठमं गाथमाह –
Rājā ambaphalāni khāditvā tassa bahuṃ dhanaṃ datvā ‘‘māṇavaka, evarūpo te acchariyamanto kassa santike gahito’’ti pucchi. Māṇavo ‘‘sacāhaṃ ‘caṇḍālassa santike’ti vakkhāmi, lajjitabbakaṃ bhavissati, mañca garahissanti, manto kho pana me paguṇo, idāni na nassissati, disāpāmokkhaṃ ācariyaṃ apadisāmī’’ti cintetvā musāvādaṃ katvā ‘‘takkasilāyaṃ disāpāmokkhācariyassa santike gahito me’’ti vadanto ācariyaṃ paccakkhāsi. Taṅkhaṇaññeva manto antaradhāyi. Rājā somanassajāto taṃ ādāya nagaraṃ pavisitvā punadivase ‘‘ambāni khādissāmī’’ti uyyānaṃ gantvā maṅgalasilāpaṭṭe nisīditvā māṇava, ambāni āharāti āha. So ‘‘sādhū’’ti ambaṃ upagantvā sattapadamatthake ṭhito ‘‘mantaṃ parivattessāmī’’ti mante anupaṭṭhahante antarahitabhāvaṃ ñatvā lajjito aṭṭhāsi. Rājā ‘‘ayaṃ pubbe parisamajjheyeva ambāni āharitvā amhākaṃ deti, ghanameghavassaṃ viya ambavassaṃ vassāpeti, idāni thaddho viya ṭhito, kiṃ nu kho kāraṇa’’nti cintetvā taṃ pucchanto paṭhamaṃ gāthamāha –
१.
1.
‘‘अहासि मे अम्बफलानि पुब्बे, अणूनि थूलानि च ब्रह्मचारि।
‘‘Ahāsi me ambaphalāni pubbe, aṇūni thūlāni ca brahmacāri;
तेहेव मन्तेहि न दानि तुय्हं, दुमप्फला पातुभवन्ति ब्रह्मे’’ति॥
Teheva mantehi na dāni tuyhaṃ, dumapphalā pātubhavanti brahme’’ti.
तत्थ अहासीति आहरि। दुमप्फलाति रुक्खफलानि।
Tattha ahāsīti āhari. Dumapphalāti rukkhaphalāni.
तं सुत्वा माणवो ‘‘सचे ‘अज्ज अम्बफलं न गण्हामी’ति वक्खामि, राजा मे कुज्झिस्सति, मुसावादेन नं वञ्चेस्सामी’’ति दुतियं गाथमाह –
Taṃ sutvā māṇavo ‘‘sace ‘ajja ambaphalaṃ na gaṇhāmī’ti vakkhāmi, rājā me kujjhissati, musāvādena naṃ vañcessāmī’’ti dutiyaṃ gāthamāha –
२.
2.
‘‘नक्खत्तयोगं पटिमानयामि, खणं मुहुत्तञ्च मन्ते न पस्सं।
‘‘Nakkhattayogaṃ paṭimānayāmi, khaṇaṃ muhuttañca mante na passaṃ;
नक्खत्तयोगञ्च खणञ्च लद्धा, अद्धा हरिस्सम्बफलं पहूत’’न्ति॥
Nakkhattayogañca khaṇañca laddhā, addhā harissambaphalaṃ pahūta’’nti.
तत्थ अद्धाहरिस्सम्बफलन्ति अद्धा अम्बफलं आहरिस्सामि।
Tattha addhāharissambaphalanti addhā ambaphalaṃ āharissāmi.
राजा ‘‘अयं अञ्ञदा नक्खत्तयोगं न वदति, किं नु खो एत’’न्ति पुच्छन्तो द्वे गाथा अभासि –
Rājā ‘‘ayaṃ aññadā nakkhattayogaṃ na vadati, kiṃ nu kho eta’’nti pucchanto dve gāthā abhāsi –
३.
3.
‘‘नक्खत्तयोगं न पुरे अभाणि, खणं मुहुत्तं न पुरे असंसि।
‘‘Nakkhattayogaṃ na pure abhāṇi, khaṇaṃ muhuttaṃ na pure asaṃsi;
सयं हरी अम्बफलं पहूतं, वण्णेन गन्धेन रसेनुपेतं॥
Sayaṃ harī ambaphalaṃ pahūtaṃ, vaṇṇena gandhena rasenupetaṃ.
४.
4.
‘‘मन्ताभिजप्पेन पुरे हि तुय्हं, दुमप्फला पातुभवन्ति ब्रह्मे।
‘‘Mantābhijappena pure hi tuyhaṃ, dumapphalā pātubhavanti brahme;
स्वाज्ज न पारेसि जप्पम्पि मन्तं, अयं सो को नाम तवज्ज धम्मो’’ति॥
Svājja na pāresi jappampi mantaṃ, ayaṃ so ko nāma tavajja dhammo’’ti.
तत्थ न पारेसीति न सक्कोसि। जप्पम्पीति जप्पन्तोपि परिवत्तेन्तोपि। अयं सोति अयमेव सो तव सभावो अज्ज को नाम जातोति।
Tattha na pāresīti na sakkosi. Jappampīti jappantopi parivattentopi. Ayaṃ soti ayameva so tava sabhāvo ajja ko nāma jātoti.
तं सुत्वा माणवो ‘‘न सक्का राजानं मुसावादेन वञ्चेतुं, सचेपि मे सभावे कथिते आणं करेय्य, करोतु, सभावमेव कथेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा द्वे गाथा अभासि –
Taṃ sutvā māṇavo ‘‘na sakkā rājānaṃ musāvādena vañcetuṃ, sacepi me sabhāve kathite āṇaṃ kareyya, karotu, sabhāvameva kathessāmī’’ti cintetvā dve gāthā abhāsi –
५.
5.
‘‘चण्डालपुत्तो मम सम्पदासि, धम्मेन मन्ते पकतिञ्च संसि।
‘‘Caṇḍālaputto mama sampadāsi, dhammena mante pakatiñca saṃsi;
मा चस्सु मे पुच्छितो नामगोत्तं, गुय्हित्थो अत्थं विजहेय्य मन्तो॥
Mā cassu me pucchito nāmagottaṃ, guyhittho atthaṃ vijaheyya manto.
६.
6.
‘‘सोहं जनिन्देन जनम्हि पुट्ठो, मक्खाभिभूतो अलिकं अभाणिं।
‘‘Sohaṃ janindena janamhi puṭṭho, makkhābhibhūto alikaṃ abhāṇiṃ;
‘मन्ता इमे ब्राह्मणस्सा’ति मिच्छा, पहीनमन्तो कपणो रुदामी’’ति॥
‘Mantā ime brāhmaṇassā’ti micchā, pahīnamanto kapaṇo rudāmī’’ti.
तत्थ धम्मेनाति समेन कारणेन अप्पटिच्छादेत्वाव अदासि। पकतिञ्च संसीति ‘‘मा मे पुच्छितो नामगोत्तं गुय्हित्थो, सचे गूहसि , मन्ता ते नस्सिस्सन्ती’’ति तेसं नस्सनपकतिञ्च मय्हं संसि। ब्राह्मणस्साति मिच्छाति ‘‘ब्राह्मणस्स सन्तिके मया इमे मन्ता गहिता’’ति मिच्छाय अभणिं, तेन मे ते मन्ता नट्ठा, स्वाहं पहीनमन्तो इदानि कपणो रुदामीति।
Tattha dhammenāti samena kāraṇena appaṭicchādetvāva adāsi. Pakatiñca saṃsīti ‘‘mā me pucchito nāmagottaṃ guyhittho, sace gūhasi , mantā te nassissantī’’ti tesaṃ nassanapakatiñca mayhaṃ saṃsi. Brāhmaṇassāti micchāti ‘‘brāhmaṇassa santike mayā ime mantā gahitā’’ti micchāya abhaṇiṃ, tena me te mantā naṭṭhā, svāhaṃ pahīnamanto idāni kapaṇo rudāmīti.
तं सुत्वा राजा ‘‘अयं पापधम्मो एवरूपं रतनमन्तं न ओलोकेसि, एवरूपस्मिञ्हि उत्तमरतनमन्ते लद्धे जाति किं करिस्सती’’ति कुज्झित्वा तस्स गरहन्तो –
Taṃ sutvā rājā ‘‘ayaṃ pāpadhammo evarūpaṃ ratanamantaṃ na olokesi, evarūpasmiñhi uttamaratanamante laddhe jāti kiṃ karissatī’’ti kujjhitvā tassa garahanto –
७.
7.
‘‘एरण्डा पुचिमन्दा वा, अथ वा पालिभद्दका।
‘‘Eraṇḍā pucimandā vā, atha vā pālibhaddakā;
मधुं मधुत्थिको विन्दे, सो हि तस्स दुमुत्तमो॥
Madhuṃ madhutthiko vinde, so hi tassa dumuttamo.
८.
8.
‘‘खत्तिया ब्राह्मणा वेस्सा, सुद्दा चण्डालपुक्कुसा।
‘‘Khattiyā brāhmaṇā vessā, suddā caṇḍālapukkusā;
यम्हा धम्मं विजानेय्य, सो हि तस्स नरुत्तमो॥
Yamhā dhammaṃ vijāneyya, so hi tassa naruttamo.
९.
9.
‘‘इमस्स दण्डञ्च वधञ्च दत्वा, गले गहेत्वा खलयाथ जम्मं।
‘‘Imassa daṇḍañca vadhañca datvā, gale gahetvā khalayātha jammaṃ;
यो उत्तमत्थं कसिरेन लद्धं, मानातिमानेन विनासयित्था’’ति॥ –
Yo uttamatthaṃ kasirena laddhaṃ, mānātimānena vināsayitthā’’ti. –
इमा गाथा आह।
Imā gāthā āha.
तत्थ मधुत्थिकोति मधुअत्थिको पुरिसो अरञ्ञे मधुं ओलोकेन्तो एतेसं रुक्खानं यतो मधुं लभति, सोव दुमो तस्स दुमुत्तमो नाम। तथेव खत्तियादीसु यम्हा पुरिसा धम्मं कारणं युत्तं अत्थं विजानेय्य, सोव तस्स उत्तमो नरो नाम। इमस्स दण्डञ्चाति इमस्स पापधम्मस्स सब्बस्सहरणदण्डञ्च वेळुपेसिकादीहि पिट्ठिचम्मं उप्पाटेत्वा वधञ्च दत्वा इमं जम्मं गले गहेत्वा खलयाथ, खलिकारत्तं पापेत्वा निद्धमथ निक्कड्ढथ, किं इमिना इध वसन्तेनाति।
Tattha madhutthikoti madhuatthiko puriso araññe madhuṃ olokento etesaṃ rukkhānaṃ yato madhuṃ labhati, sova dumo tassa dumuttamo nāma. Tatheva khattiyādīsu yamhā purisā dhammaṃ kāraṇaṃ yuttaṃ atthaṃ vijāneyya, sova tassa uttamo naro nāma. Imassa daṇḍañcāti imassa pāpadhammassa sabbassaharaṇadaṇḍañca veḷupesikādīhi piṭṭhicammaṃ uppāṭetvā vadhañca datvā imaṃ jammaṃ gale gahetvā khalayātha, khalikārattaṃ pāpetvā niddhamatha nikkaḍḍhatha, kiṃ iminā idha vasantenāti.
राजपुरिसा तथा कत्वा ‘‘तवाचरियस्स सन्तिकं गन्त्वा तं आराधेत्वाव सचे पुन मन्ते लभिस्ससि, इध आगच्छेय्यासि, नो चे, इमं दिसं मा ओलोकेय्यासी’’ति तं निब्बिसयमकंसु। सो अनाथो हुत्वा ‘‘ठपेत्वा आचरियं न मे अञ्ञं पटिसरणं अत्थि, तस्सेव सन्तिकं गन्त्वा तं आराधेत्वा पुन मन्तं याचिस्सामी’’ति रोदन्तो तं गामं अगमासि। अथ नं आगच्छन्तं दिस्वा महासत्तो भरियं आमन्तेत्वा ‘‘भद्दे, पस्स तं पापधम्मं परिहीनमन्तं पुन आगच्छन्त’’न्ति आह। सो महासत्तं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा एकमन्तं निसिन्नो ‘‘किंकारणा आगतोसी’’ति पुट्ठो ‘‘आचरिय, मुसावादं कत्वा आचरियं पच्चक्खित्वा महाविनासं पत्तोम्ही’’ति वत्वा अच्चयं दस्सेत्वा पुन मन्ते याचन्तो –
Rājapurisā tathā katvā ‘‘tavācariyassa santikaṃ gantvā taṃ ārādhetvāva sace puna mante labhissasi, idha āgaccheyyāsi, no ce, imaṃ disaṃ mā olokeyyāsī’’ti taṃ nibbisayamakaṃsu. So anātho hutvā ‘‘ṭhapetvā ācariyaṃ na me aññaṃ paṭisaraṇaṃ atthi, tasseva santikaṃ gantvā taṃ ārādhetvā puna mantaṃ yācissāmī’’ti rodanto taṃ gāmaṃ agamāsi. Atha naṃ āgacchantaṃ disvā mahāsatto bhariyaṃ āmantetvā ‘‘bhadde, passa taṃ pāpadhammaṃ parihīnamantaṃ puna āgacchanta’’nti āha. So mahāsattaṃ upasaṅkamitvā vanditvā ekamantaṃ nisinno ‘‘kiṃkāraṇā āgatosī’’ti puṭṭho ‘‘ācariya, musāvādaṃ katvā ācariyaṃ paccakkhitvā mahāvināsaṃ pattomhī’’ti vatvā accayaṃ dassetvā puna mante yācanto –
१०.
10.
‘‘यथा समं मञ्ञमानो पतेय्य, सोब्भं गुहं नरकं पूतिपादं।
‘‘Yathā samaṃ maññamāno pateyya, sobbhaṃ guhaṃ narakaṃ pūtipādaṃ;
रज्जूति वा अक्कमे कण्हसप्पं, अन्धो यथा जोतिमधिट्ठहेय्य।
Rajjūti vā akkame kaṇhasappaṃ, andho yathā jotimadhiṭṭhaheyya;
एवम्पि मं तं खलितं सपञ्ञ, पहीनमन्तस्स पुनप्पदाही’’ति॥ – गाथमाह।
Evampi maṃ taṃ khalitaṃ sapañña, pahīnamantassa punappadāhī’’ti. – gāthamāha;
तत्थ यथा समन्ति यथा पुरिसो इदं समं ठानन्ति मञ्ञमानो सोब्भं वा गुहं वा भूमिया फलितट्ठानसङ्खातं नरकं वा पूतिपादं वा पतेय्य। पूतिपादोति हिमवन्तपदेसे महारुक्खे सुस्सित्वा मते तस्स मूलेसु पूतिकेसु जातेसु तस्मिं ठाने महाआवाटो होति, तस्स नामं। जोतिमधिट्ठहेय्याति अग्गिं अक्कमेय्य। एवम्पीति एवं अहम्पि पञ्ञाचक्खुनो अभावा अन्धो तुम्हाकं विसेसं अजानन्तो तुम्हेसु खलितो, तं मं खलितं विदित्वा सपञ्ञ ञाणसम्पन्न पहीनमन्तस्स मम पुनपि देथाति।
Tattha yathā samanti yathā puriso idaṃ samaṃ ṭhānanti maññamāno sobbhaṃ vā guhaṃ vā bhūmiyā phalitaṭṭhānasaṅkhātaṃ narakaṃ vā pūtipādaṃ vā pateyya. Pūtipādoti himavantapadese mahārukkhe sussitvā mate tassa mūlesu pūtikesu jātesu tasmiṃ ṭhāne mahāāvāṭo hoti, tassa nāmaṃ. Jotimadhiṭṭhaheyyāti aggiṃ akkameyya. Evampīti evaṃ ahampi paññācakkhuno abhāvā andho tumhākaṃ visesaṃ ajānanto tumhesu khalito, taṃ maṃ khalitaṃ viditvā sapañña ñāṇasampanna pahīnamantassa mama punapi dethāti.
अथ नं आचरियो ‘‘तात, किं कथेसि, अन्धो हि सञ्ञाय दिन्नाय सोब्भादीनि परिहरति, मया पठममेव तव कथितं, इदानि किमत्थं मम सन्तिकं आगतोसी’’ति वत्वा –
Atha naṃ ācariyo ‘‘tāta, kiṃ kathesi, andho hi saññāya dinnāya sobbhādīni pariharati, mayā paṭhamameva tava kathitaṃ, idāni kimatthaṃ mama santikaṃ āgatosī’’ti vatvā –
११.
11.
‘‘धम्मेन मन्तं तव सम्पदासिं, तुवम्पि धम्मेन पटिग्गहेसि।
‘‘Dhammena mantaṃ tava sampadāsiṃ, tuvampi dhammena paṭiggahesi;
पकतिम्पि ते अत्तमनो असंसिं, धम्मे ठितं तं न जहेय्य मन्तो॥
Pakatimpi te attamano asaṃsiṃ, dhamme ṭhitaṃ taṃ na jaheyya manto.
१२.
12.
‘‘यो बाल-मन्तं कसिरेन लद्धं, यं दुल्लभं अज्ज मनुस्सलोके।
‘‘Yo bāla-mantaṃ kasirena laddhaṃ, yaṃ dullabhaṃ ajja manussaloke;
किञ्चापि लद्धा जीवितुं अप्पपञ्ञो, विनासयी अलिकं भासमानो॥
Kiñcāpi laddhā jīvituṃ appapañño, vināsayī alikaṃ bhāsamāno.
१३.
13.
‘‘बालस्स मूळ्हस्स अकतञ्ञुनो च, मुसा भणन्तस्स असञ्ञतस्स।
‘‘Bālassa mūḷhassa akataññuno ca, musā bhaṇantassa asaññatassa;
मन्ते मयं तादिसके न देम, कुतो मन्ता गच्छ न मय्हं रुच्चसी’’ति॥ –
Mante mayaṃ tādisake na dema, kuto mantā gaccha na mayhaṃ ruccasī’’ti. –
इमा गाथा आह।
Imā gāthā āha.
तत्थ धम्मेनाति अहम्पि तव आचरियभागं हिरञ्ञं वा सुवण्णं वा अग्गहेत्वा धम्मेनेव मन्तं सम्पदासिं, त्वम्पि किञ्चि अदत्वा धम्मेन समेनेव पटिग्गहेसि। धम्मे ठितन्ति आचरियपूजकधम्मे ठितं। तादिसकेति तथारूपे अकालफलगण्हापके मन्ते न देम, गच्छ न मे रुच्चसीति।
Tattha dhammenāti ahampi tava ācariyabhāgaṃ hiraññaṃ vā suvaṇṇaṃ vā aggahetvā dhammeneva mantaṃ sampadāsiṃ, tvampi kiñci adatvā dhammena sameneva paṭiggahesi. Dhamme ṭhitanti ācariyapūjakadhamme ṭhitaṃ. Tādisaketi tathārūpe akālaphalagaṇhāpake mante na dema, gaccha na me ruccasīti.
सो एवं आचरियेन उय्योजितो ‘‘किं मय्हं जीवितेना’’ति अरञ्ञं पविसित्वा अनाथमरणं मरि।
So evaṃ ācariyena uyyojito ‘‘kiṃ mayhaṃ jīvitenā’’ti araññaṃ pavisitvā anāthamaraṇaṃ mari.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि देवदत्तो आचरियं पच्चक्खाय महाविनासं पत्तो’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा अकतञ्ञू माणवो देवदत्तो अहोसि, राजा आनन्दो, चण्डालपुत्तो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi devadatto ācariyaṃ paccakkhāya mahāvināsaṃ patto’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā akataññū māṇavo devadatto ahosi, rājā ānando, caṇḍālaputto pana ahameva ahosi’’nti.
अम्बजातकवण्णना पठमा।
Ambajātakavaṇṇanā paṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४७४. अम्बजातकं • 474. Ambajātakaṃ
