| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
३. सतिपट्ठानसंयुत्तं
3. Satipaṭṭhānasaṃyuttaṃ
१. अम्बपालिवग्गो
1. Ambapālivaggo
१. अम्बपालिसुत्तवण्णना
1. Ambapālisuttavaṇṇanā
३६७. एकायन्वायन्ति सन्धिवसेन वुत्तं ओ-कारस्स व-कारं अ-कारस्स दीघं कत्वा। अयं किर संयुत्ताभिलापो, तत्थ अयन-सद्दो मग्गपरियायो। न केवलं अयमेव, अथ खो अञ्ञेपि मग्गपरियायाति पदुद्धारं करोन्तो ‘‘मग्गस्स ही’’तिआदिं वत्वा यदि मग्गपरियायो आयन-सद्दो, कस्मा पुन मग्गोति वुत्तन्ति चोदनं सन्धायाह ‘‘तस्मा’’तिआदि। तत्थ एकमग्गोति एकोव मग्गो। न हि निब्बानगामिमग्गो अञ्ञो अत्थीति। ननु सतिपट्ठानं इध मग्गोति अधिप्पेतं, तदञ्ञेपि बहू मग्गधम्मा अत्थीति? सच्चं अत्थि, ते पन सतिपट्ठानग्गहणेनेव गहिता तदविनाभावतो। तथा हि ञाणवीरियादयो निद्देसे गहिता, उद्देसे सतिया एव गहणं वेनेय्यज्झासयवसेनाति दट्ठब्बं, सतिया मग्गभावदस्सनत्थञ्च। न द्वेधापथभूतोति इमिना इमस्स द्वयभावाभावं विय अनिब्बानगामिभावाभावञ्च दस्सेति। निब्बानगमनट्ठेनाति निब्बानं गच्छति एतेनाति निब्बानगमनं, सो एव अविपरीतभावनाय अत्थो, तेन निब्बानगमनट्ठेन, निब्बानाधिगमूपायतायाति अत्थो। मग्गनीयट्ठेनाति गवेसितब्बताय।
367.Ekāyanvāyanti sandhivasena vuttaṃ o-kārassa va-kāraṃ a-kārassa dīghaṃ katvā. Ayaṃ kira saṃyuttābhilāpo, tattha ayana-saddo maggapariyāyo. Na kevalaṃ ayameva, atha kho aññepi maggapariyāyāti paduddhāraṃ karonto ‘‘maggassa hī’’tiādiṃ vatvā yadi maggapariyāyo āyana-saddo, kasmā puna maggoti vuttanti codanaṃ sandhāyāha ‘‘tasmā’’tiādi. Tattha ekamaggoti ekova maggo. Na hi nibbānagāmimaggo añño atthīti. Nanu satipaṭṭhānaṃ idha maggoti adhippetaṃ, tadaññepi bahū maggadhammā atthīti? Saccaṃ atthi, te pana satipaṭṭhānaggahaṇeneva gahitā tadavinābhāvato. Tathā hi ñāṇavīriyādayo niddese gahitā, uddese satiyā eva gahaṇaṃ veneyyajjhāsayavasenāti daṭṭhabbaṃ, satiyā maggabhāvadassanatthañca. Na dvedhāpathabhūtoti iminā imassa dvayabhāvābhāvaṃ viya anibbānagāmibhāvābhāvañca dasseti. Nibbānagamanaṭṭhenāti nibbānaṃ gacchati etenāti nibbānagamanaṃ, so eva aviparītabhāvanāya attho, tena nibbānagamanaṭṭhena, nibbānādhigamūpāyatāyāti attho. Magganīyaṭṭhenāti gavesitabbatāya.
रागादीहीति ‘‘रागो मलं, दोसो मलं, मोहो मल’’न्ति (विभ॰ ९२४) एवं वुत्तेहि रागादीहि मलेहि। सा पनायं संकिलिट्ठचित्तानं विसुद्धि सिज्झमाना यस्मा सोकादीनं अनुप्पादाय संवत्तति, तस्मा वुत्तं ‘‘सोकपरिदेवानं समतिक्कमाया’’तिआदि। तत्थ सोचनं ञातिब्यसनादिनिमित्तं चेतसो सन्तापो अन्तोनिज्झानं सोको। ञातिब्यसनादिनिमित्तमेव सोकाधिकताजनितो ‘‘कहं एकपुत्तका’’तिआदिना परिदेवनवसेन वाचाविप्पलापो परिदेवनं परिदेवो। तस्स आयतिं अनुप्पज्जनं इध समतिक्कमोति आह ‘‘पहानाया’’ति। दुक्खदोमनस्सानन्ति एत्थ चेतसिकदुक्खताय दोमनस्सस्सपि दुक्खसद्देनेव गहणे सिद्धे सद्देन अनिवत्तनतो सामञ्ञजोतनाय विसेसवचनं सेट्ठन्ति ‘‘दोमनस्सान’’न्तेव वुत्तं। चेतसिकदोमनस्सस्साति भूतकथनं दट्ठब्बं। ञायति एतेन याथावतो पटिविज्झीयति चतुसच्चन्ति ञायो वुच्चति अरियमग्गो। ननु अयम्पि मग्गो, किं मग्गो एव मग्गस्स अधिगमाय होतीति चोदनं सन्धायाह – ‘‘अयं ही’’तिआदि। तण्हाव कम्मकिलेसविपाकानं विननट्ठेन संसिब्बनट्ठेन वानं। तेन तण्हावानेन विरहितत्ता तस्स अभावाति अत्थो। अत्तपच्चक्खायाति अत्तपच्चक्खत्थाय।
Rāgādīhīti ‘‘rāgo malaṃ, doso malaṃ, moho mala’’nti (vibha. 924) evaṃ vuttehi rāgādīhi malehi. Sā panāyaṃ saṃkiliṭṭhacittānaṃ visuddhi sijjhamānā yasmā sokādīnaṃ anuppādāya saṃvattati, tasmā vuttaṃ ‘‘sokaparidevānaṃ samatikkamāyā’’tiādi. Tattha socanaṃ ñātibyasanādinimittaṃ cetaso santāpo antonijjhānaṃ soko. Ñātibyasanādinimittameva sokādhikatājanito ‘‘kahaṃ ekaputtakā’’tiādinā paridevanavasena vācāvippalāpo paridevanaṃ paridevo. Tassa āyatiṃ anuppajjanaṃ idha samatikkamoti āha ‘‘pahānāyā’’ti. Dukkhadomanassānanti ettha cetasikadukkhatāya domanassassapi dukkhasaddeneva gahaṇe siddhe saddena anivattanato sāmaññajotanāya visesavacanaṃ seṭṭhanti ‘‘domanassāna’’nteva vuttaṃ. Cetasikadomanassassāti bhūtakathanaṃ daṭṭhabbaṃ. Ñāyati etena yāthāvato paṭivijjhīyati catusaccanti ñāyo vuccati ariyamaggo. Nanu ayampi maggo, kiṃ maggo eva maggassa adhigamāya hotīti codanaṃ sandhāyāha – ‘‘ayaṃ hī’’tiādi. Taṇhāva kammakilesavipākānaṃ vinanaṭṭhena saṃsibbanaṭṭhena vānaṃ. Tena taṇhāvānena virahitattā tassa abhāvāti attho. Attapaccakkhāyāti attapaccakkhatthāya.
वण्णभासनन्ति पसंसावचनं। विसुद्धिन्ति विसुज्झनं किलेसप्पहानं। उग्गहेतब्बन्ति एत्थ वाचुग्गतकरणं उग्गहो। परिचयकरणं परिपुच्छामूलकत्ता तग्गहणेनेव गहितन्ति दट्ठब्बं।
Vaṇṇabhāsananti pasaṃsāvacanaṃ. Visuddhinti visujjhanaṃ kilesappahānaṃ. Uggahetabbanti ettha vācuggatakaraṇaṃ uggaho. Paricayakaraṇaṃ paripucchāmūlakattā taggahaṇeneva gahitanti daṭṭhabbaṃ.
न ततो हेट्ठाति इध अधिप्पेतकायादीनं वेदनादिसभावत्ताभावा कायवेदनाचित्तविमुत्तस्स तेभूमकधम्मस्स विसुं विपल्लासवत्थन्तरभावेन गहितत्ता च हेट्ठा गहणेसु विपल्लासवत्थूनं अनिट्ठानं सन्धाय वुत्तं। पञ्चमस्स पन विपल्लासवत्थुनो अभावेन ‘‘न उद्ध’’न्ति आह। आरम्मणविभागेन हेत्थ सतिपट्ठानविभागोति। तयो सतिपट्ठानाति सतिपट्ठानसद्दस्स अत्थुद्धारदस्सनं, न इध पाळियं वुत्तस्स सतिपट्ठानसद्दस्स अत्थदस्सनं। आदीसु हीति एत्थ आदि-सद्देन ‘‘फस्ससमुदया वेदनानं समुदयो, नामरूपसमुदया चित्तस्स समुदयो, मनसिकारसमुदया धम्मानं समुदयो’’ति (सं॰ नि॰ ५.४०८) सतिपट्ठानाति वुत्तानं सतिगोचरानं पकासके सुत्तपदेसे सङ्गण्हाति। एवं पटिसम्भिदामग्गपाळियम्पि अवसेसपाळिपदेसदस्सनत्थो आदि-सद्दो दट्ठब्बो। सतिया पट्ठानन्ति सतिया पतिट्ठातब्बट्ठानं।
Na tato heṭṭhāti idha adhippetakāyādīnaṃ vedanādisabhāvattābhāvā kāyavedanācittavimuttassa tebhūmakadhammassa visuṃ vipallāsavatthantarabhāvena gahitattā ca heṭṭhā gahaṇesu vipallāsavatthūnaṃ aniṭṭhānaṃ sandhāya vuttaṃ. Pañcamassa pana vipallāsavatthuno abhāvena ‘‘na uddha’’nti āha. Ārammaṇavibhāgena hettha satipaṭṭhānavibhāgoti. Tayo satipaṭṭhānāti satipaṭṭhānasaddassa atthuddhāradassanaṃ, na idha pāḷiyaṃ vuttassa satipaṭṭhānasaddassa atthadassanaṃ. Ādīsu hīti ettha ādi-saddena ‘‘phassasamudayā vedanānaṃ samudayo, nāmarūpasamudayā cittassa samudayo, manasikārasamudayā dhammānaṃ samudayo’’ti (saṃ. ni. 5.408) satipaṭṭhānāti vuttānaṃ satigocarānaṃ pakāsake suttapadese saṅgaṇhāti. Evaṃ paṭisambhidāmaggapāḷiyampi avasesapāḷipadesadassanattho ādi-saddo daṭṭhabbo. Satiyā paṭṭhānanti satiyā patiṭṭhātabbaṭṭhānaṃ.
अरियोति आरकत्तादिना अरियं सम्मासम्बुद्धमाह। एत्थाति एतस्मिं सळायतनविभङ्गसुत्ते (म॰ नि॰ ३.३११)। तत्थ हि –
Ariyoti ārakattādinā ariyaṃ sammāsambuddhamāha. Etthāti etasmiṃ saḷāyatanavibhaṅgasutte (ma. ni. 3.311). Tattha hi –
‘‘तयो सतिपट्ठाना यदरियो…पे॰… मरहतीति इति खो पनेतं वुत्तं, किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं। इध, भिक्खवे, सत्था सावकानं धम्मं देसेति अनुकम्पको हितेसी अनुकम्पं उपादाय – ‘इदं वो हिताय इदं वो सुखाया’ति। तस्स सावका न सुस्सूसन्ति, न सोतं ओदहन्ति, न अञ्ञा चित्तं उपट्ठपेन्ति, वोक्कम्म च सत्थुसासना वत्तन्ति। तत्र, भिक्खवे, तथागतो न चेव अनत्तमनो होति, न च अनत्तमनतं पटिसंवेदेति, अनवस्सुतो च विहरति सतो सम्पजानो। इदं, भिक्खवे, पठमं सतिपट्ठानं। यदरियो सेवति…पे॰.. मरहति। पुन चपरं, भिक्खवे, सत्था …पे॰… इदं वो सुखायाति। तस्स एकच्चे सावका न सुस्सूसन्ति…पे॰… एकच्चे सावका सुस्सूसन्ति…पे॰… न च वोक्कम्म सत्थुसासना वत्तन्ति। तत्र, भिक्खवे, तथागतो न चेव अनत्तमनो होति, न च अनत्तमनतं पटिसंवेदेति, न चेव अत्तमनो होति, न च अत्तमनतं पटिसंवेदेति। अनत्तमनतञ्च अत्तमनतञ्च तदुभयं अभिनिवज्जेत्वा उपेक्खको विहरति सतो सम्पजानो। इदं, भिक्खवे, दुतियं सतिपट्ठानं…पे॰… मरहति। पुन चपरं, भिक्खवे,…पे॰… सुखायाति, तस्स सावका सुस्सूसन्ति…पे॰… वत्तन्ति। तत्र, भिक्खवे, तथागतो अत्तमनो चेव होति, अत्तमनतञ्च पटिसंवेदेति, अनवस्सुतो च विहरति सतो सम्पजानो। इदं, भिक्खवे, ततियं सतिपट्ठान’’न्ति –
‘‘Tayo satipaṭṭhānā yadariyo…pe… marahatīti iti kho panetaṃ vuttaṃ, kiñcetaṃ paṭicca vuttaṃ. Idha, bhikkhave, satthā sāvakānaṃ dhammaṃ deseti anukampako hitesī anukampaṃ upādāya – ‘idaṃ vo hitāya idaṃ vo sukhāyā’ti. Tassa sāvakā na sussūsanti, na sotaṃ odahanti, na aññā cittaṃ upaṭṭhapenti, vokkamma ca satthusāsanā vattanti. Tatra, bhikkhave, tathāgato na ceva anattamano hoti, na ca anattamanataṃ paṭisaṃvedeti, anavassuto ca viharati sato sampajāno. Idaṃ, bhikkhave, paṭhamaṃ satipaṭṭhānaṃ. Yadariyo sevati…pe... marahati. Puna caparaṃ, bhikkhave, satthā …pe… idaṃ vo sukhāyāti. Tassa ekacce sāvakā na sussūsanti…pe… ekacce sāvakā sussūsanti…pe… na ca vokkamma satthusāsanā vattanti. Tatra, bhikkhave, tathāgato na ceva anattamano hoti, na ca anattamanataṃ paṭisaṃvedeti, na ceva attamano hoti, na ca attamanataṃ paṭisaṃvedeti. Anattamanatañca attamanatañca tadubhayaṃ abhinivajjetvā upekkhako viharati sato sampajāno. Idaṃ, bhikkhave, dutiyaṃ satipaṭṭhānaṃ…pe… marahati. Puna caparaṃ, bhikkhave,…pe… sukhāyāti, tassa sāvakā sussūsanti…pe… vattanti. Tatra, bhikkhave, tathāgato attamano ceva hoti, attamanatañca paṭisaṃvedeti, anavassuto ca viharati sato sampajāno. Idaṃ, bhikkhave, tatiyaṃ satipaṭṭhāna’’nti –
एवं पटिघानुनयेहि अनवस्सुतता निच्चं उपट्ठितस्सतिताय तदुभयवीतिवत्तता ‘‘सतिपट्ठान’’न्ति वुत्ता। बुद्धानंयेव हि निच्चं उपट्ठितस्सतिता होति आवेणिकधम्मभावतो, न पच्चेकबुद्धादीनं। प-सद्दो आरम्भं जोतेति, आरम्भो च पवत्तीति कत्वा आह ‘‘पवत्तयितब्बतोति अत्थो’’ति। सतिया करणभूताय पट्ठानं पट्ठपेतब्बं सतिपट्ठानं। अन-सद्दो हि बहुलवचनेन कम्मत्थोपि होतीति।
Evaṃ paṭighānunayehi anavassutatā niccaṃ upaṭṭhitassatitāya tadubhayavītivattatā ‘‘satipaṭṭhāna’’nti vuttā. Buddhānaṃyeva hi niccaṃ upaṭṭhitassatitā hoti āveṇikadhammabhāvato, na paccekabuddhādīnaṃ. Pa-saddo ārambhaṃ joteti, ārambho ca pavattīti katvā āha ‘‘pavattayitabbatoti attho’’ti. Satiyā karaṇabhūtāya paṭṭhānaṃ paṭṭhapetabbaṃ satipaṭṭhānaṃ. Ana-saddo hi bahulavacanena kammatthopi hotīti.
तथास्स कत्तुअत्थोपि लब्भतीति ‘‘पतिट्ठातीति पट्ठान’’न्ति वुत्तं। उपट्ठातीति एत्थ उप-सद्दो भुसत्थविसिट्ठं पक्खन्दनं दीपेतीति ‘‘ओक्कन्दित्वा पक्खन्दित्वा पवत्ततीति अत्थो’’ति वुत्तं। पुन भावत्थं सतिसद्दं पट्ठानसद्दञ्च वण्णेन्तो ‘‘अथ वा’’तिआदिमाह। तेन पुरिमविकप्पे सति-सद्दो पट्ठान-सद्दो च कत्तुअत्थोति विञ्ञायति। सरणट्ठेनाति चिरकतस्स चिरभासितस्स च अनुस्सरणट्ठेन। इदन्ति यं ‘‘सतियेव सतिपट्ठान’’न्ति वुत्तं, इदं इध इमस्मिं सुत्तपदेसे अधिप्पेतं।
Tathāssa kattuatthopi labbhatīti ‘‘patiṭṭhātīti paṭṭhāna’’nti vuttaṃ. Upaṭṭhātīti ettha upa-saddo bhusatthavisiṭṭhaṃ pakkhandanaṃ dīpetīti ‘‘okkanditvā pakkhanditvā pavattatīti attho’’ti vuttaṃ. Puna bhāvatthaṃ satisaddaṃ paṭṭhānasaddañca vaṇṇento ‘‘atha vā’’tiādimāha. Tena purimavikappe sati-saddo paṭṭhāna-saddo ca kattuatthoti viññāyati. Saraṇaṭṭhenāti cirakatassa cirabhāsitassa ca anussaraṇaṭṭhena. Idanti yaṃ ‘‘satiyeva satipaṭṭhāna’’nti vuttaṃ, idaṃ idha imasmiṃ suttapadese adhippetaṃ.
यदि एवन्ति यदि सति एव सतिपट्ठानं, सति नाम एको धम्मो, एवं सन्ते कस्मा सतिपट्ठानाति बहुवचनन्ति आह ‘‘सतीनं बहुत्ता’’तिआदि। यदि बहुका ता सतियो, अथ कस्मा मग्गोति एकवचनन्ति योजना। मग्गनट्ठेनाति निय्यानट्ठेन। निय्यानिको हि मग्गधम्मो, तेनेव निय्यानिकभावेन एकत्तुपगतो एकन्ततो निब्बानं गच्छति, अत्थिकेहि च तदत्थं मग्गीयतीति आह ‘‘वुत्तञ्हेत’’न्तिआदि। तत्थ चतस्सोपि चेताति कायानुपस्सनादिवसेन चतुब्बिधापि च एता सतियो। अपरभागेति अरियमग्गक्खणे। किच्चं साधयमानाति पुब्बभागे कायादीसु आरम्मणेसु सुभसञ्ञादिविधमनवसेन विसुं विसुं पवत्तित्वा मग्गक्खणे सकिंयेव तत्थ चतुब्बिधस्सपि विपल्लासस्स समुच्छेदवसेन पहानकिच्चं साधयमाना आरम्मणकरणवसेन निब्बानं गच्छन्ति, तमेवस्स चतुकिच्चसाधनतं उपादाय बहुवचननिद्देसो, तथापि अत्थतो भेदाभावतो मग्गोति एकवचनेन वुच्चति। तेनाह – ‘‘तस्मा चतस्सोपि एको मग्गोति वुत्ता’’ति।
Yadievanti yadi sati eva satipaṭṭhānaṃ, sati nāma eko dhammo, evaṃ sante kasmā satipaṭṭhānāti bahuvacananti āha ‘‘satīnaṃ bahuttā’’tiādi. Yadi bahukā tā satiyo, atha kasmā maggoti ekavacananti yojanā. Magganaṭṭhenāti niyyānaṭṭhena. Niyyāniko hi maggadhammo, teneva niyyānikabhāvena ekattupagato ekantato nibbānaṃ gacchati, atthikehi ca tadatthaṃ maggīyatīti āha ‘‘vuttañheta’’ntiādi. Tattha catassopi cetāti kāyānupassanādivasena catubbidhāpi ca etā satiyo. Aparabhāgeti ariyamaggakkhaṇe. Kiccaṃ sādhayamānāti pubbabhāge kāyādīsu ārammaṇesu subhasaññādividhamanavasena visuṃ visuṃ pavattitvā maggakkhaṇe sakiṃyeva tattha catubbidhassapi vipallāsassa samucchedavasena pahānakiccaṃ sādhayamānā ārammaṇakaraṇavasena nibbānaṃ gacchanti, tamevassa catukiccasādhanataṃ upādāya bahuvacananiddeso, tathāpi atthato bhedābhāvato maggoti ekavacanena vuccati. Tenāha – ‘‘tasmā catassopi eko maggoti vuttā’’ti.
कथेतुकम्यतापुच्छा इतरासं पुच्छानं इध असम्भवतो निद्देसादिवसेन देसेतुकामताय च तथा वुत्तत्ता। ‘‘अयञ्चेव कायो बहिद्धा च नामरूप’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२७१, २८७, २९७; पारा॰ ११) खन्धपञ्चकं, ‘‘सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेती’’तिआदीसु वेदनादयो तयो अरूपक्खन्धा, ‘‘या तस्मिं समये कायस्स पस्सद्धि पटिप्पस्सद्धी’’तिआदीसु (ध॰ स॰ ४०) वेदनादयो तयो चेतसिका खन्धा ‘‘कायो’’ति वुच्चन्ति, ततो विसेसनत्थं ‘‘कायेति रूपकाये’’ति आह। कायानुपस्सीति एत्थ तस्सीलत्थं दस्सेन्तो ‘‘कायं अनुपस्सनसीलो’’ति आह। अनिच्चतो अनुपस्सतीति चतुसमुट्ठानिककायं ‘‘अनिच्च’’न्ति अनुपस्सति, एवं पस्सन्तो एव चस्स अनिच्चाकारम्पि अनुपस्सतीति वुच्चति, तथाभूतस्स चस्स निच्चगाहस्स विसेसोपि न होतीति वुत्तं ‘‘नो निच्चतो’’ति। तथा हेस ‘‘निच्चसञ्ञं पजहती’’ति (पटि॰ म॰ १.२८) वुत्तो। एत्थ च अनिच्चतो एव अनुपस्सतीति एवकारो लुत्तनिद्दिट्ठोति तेन निवत्तितमत्थं दस्सेतुं ‘‘नो निच्चतो’’ति वुत्तं। न चेत्थ दुक्खानुपस्सनादिनिवत्तनमासङ्कितब्बं पटियोगिनिवत्तनपरत्ता एव-कारस्स, उपरि देसनाआरुळ्हत्ता च तासं। दुक्खतो अनुपस्सतीतिआदीसुपि एसेव नयो। अयं पन विसेसो – अनिच्चस्स दुक्खत्ता तमेव कायं दुक्खतो अनुपस्सति, दुक्खस्स अनत्तत्ता अनत्ततो अनुपस्सतीति।
Kathetukamyatāpucchā itarāsaṃ pucchānaṃ idha asambhavato niddesādivasena desetukāmatāya ca tathā vuttattā. ‘‘Ayañceva kāyo bahiddhā ca nāmarūpa’’ntiādīsu (ma. ni. 1.271, 287, 297; pārā. 11) khandhapañcakaṃ, ‘‘sukhañca kāyena paṭisaṃvedetī’’tiādīsu vedanādayo tayo arūpakkhandhā, ‘‘yā tasmiṃ samaye kāyassa passaddhi paṭippassaddhī’’tiādīsu (dha. sa. 40) vedanādayo tayo cetasikā khandhā ‘‘kāyo’’ti vuccanti, tato visesanatthaṃ ‘‘kāyeti rūpakāye’’ti āha. Kāyānupassīti ettha tassīlatthaṃ dassento ‘‘kāyaṃ anupassanasīlo’’ti āha. Aniccato anupassatīti catusamuṭṭhānikakāyaṃ ‘‘anicca’’nti anupassati, evaṃ passanto eva cassa aniccākārampi anupassatīti vuccati, tathābhūtassa cassa niccagāhassa visesopi na hotīti vuttaṃ ‘‘no niccato’’ti. Tathā hesa ‘‘niccasaññaṃ pajahatī’’ti (paṭi. ma. 1.28) vutto. Ettha ca aniccato eva anupassatīti evakāro luttaniddiṭṭhoti tena nivattitamatthaṃ dassetuṃ ‘‘no niccato’’ti vuttaṃ. Na cettha dukkhānupassanādinivattanamāsaṅkitabbaṃ paṭiyoginivattanaparattā eva-kārassa, upari desanāāruḷhattā ca tāsaṃ. Dukkhato anupassatītiādīsupi eseva nayo. Ayaṃ pana viseso – aniccassa dukkhattā tameva kāyaṃ dukkhato anupassati, dukkhassa anattattā anattato anupassatīti.
यस्मा पन यं अनिच्चं दुक्खं अनत्ता, न तं अभिनन्दितब्बं, यञ्च न अभिनन्दितब्बं, न तत्थ रज्जितब्बं, तस्मा वुत्तं ‘‘अनिच्चतो अनुपस्सति, नो निच्चतो, दुक्खतो अनुपस्सति, नो सुखतो, अनत्ततो अनुपस्सति, नो अत्ततो, निब्बिन्दति, नो नन्दति, विरज्जति, नो रज्जती’’ति। सो एवं अरज्जन्तो रागं निरोधेति, नो समुदेति, समुदयं न करोतीति अत्थो। एवं पटिपन्नो च पटिनिस्सज्जति, नो आदियति। अयञ्हि अनिच्चादिअनुपस्सना तदङ्गवसेन सद्धिं कायतन्निस्सयखन्धाभिसङ्खारेहि किलेसानं परिच्चजनतो सङ्खतदोसदस्सनेन तब्बिपरीते निब्बाने तन्निन्नताय पक्खन्दनतो ‘‘परिच्चागपटिनिस्सग्गो चेव पक्खन्दनपटिनिस्सग्गो चा’’ति वुच्चति। तस्मा ताय समन्नागतो भिक्खु वुत्तनयेन किलेसे च परिच्चजति, निब्बाने च पक्खन्दति, तथाभूतो च परिच्चजनवसेन किलेसे न आदियति, नापि अदोसदस्सितावसेन सङ्खतारम्मणं। तेन वुत्तं ‘‘पटिनिस्सज्जति, नो आदियती’’ति। इदानि निस्सिताहि अनुपस्सनाहि येसं धम्मानं पहानं होति, तं दस्सेतुं ‘‘अनिच्चतो अनुपस्सन्तो निच्चसञ्ञं पजहती’’तिआदि वुत्तं। तत्थ निच्चसञ्ञन्ति सङ्खारा निच्चाति एवं पवत्तं विपरीतसञ्ञं। दिट्ठिचित्तविपल्लासपहानमुखेनेव सञ्ञाविपल्लासप्पहानन्ति सञ्ञागहणं, सञ्ञासीसेन वा तेसम्पि गहणं दट्ठब्बं। नन्दिन्ति सप्पीतिकतण्हं। सेसं वुत्तनयमेव।
Yasmā pana yaṃ aniccaṃ dukkhaṃ anattā, na taṃ abhinanditabbaṃ, yañca na abhinanditabbaṃ, na tattha rajjitabbaṃ, tasmā vuttaṃ ‘‘aniccato anupassati, no niccato, dukkhato anupassati, no sukhato, anattato anupassati, no attato, nibbindati, no nandati, virajjati, no rajjatī’’ti. So evaṃ arajjanto rāgaṃ nirodheti, no samudeti, samudayaṃ na karotīti attho. Evaṃ paṭipanno ca paṭinissajjati, no ādiyati. Ayañhi aniccādianupassanā tadaṅgavasena saddhiṃ kāyatannissayakhandhābhisaṅkhārehi kilesānaṃ pariccajanato saṅkhatadosadassanena tabbiparīte nibbāne tanninnatāya pakkhandanato ‘‘pariccāgapaṭinissaggo ceva pakkhandanapaṭinissaggo cā’’ti vuccati. Tasmā tāya samannāgato bhikkhu vuttanayena kilese ca pariccajati, nibbāne ca pakkhandati, tathābhūto ca pariccajanavasena kilese na ādiyati, nāpi adosadassitāvasena saṅkhatārammaṇaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘paṭinissajjati, no ādiyatī’’ti. Idāni nissitāhi anupassanāhi yesaṃ dhammānaṃ pahānaṃ hoti, taṃ dassetuṃ ‘‘aniccato anupassanto niccasaññaṃ pajahatī’’tiādi vuttaṃ. Tattha niccasaññanti saṅkhārā niccāti evaṃ pavattaṃ viparītasaññaṃ. Diṭṭhicittavipallāsapahānamukheneva saññāvipallāsappahānanti saññāgahaṇaṃ, saññāsīsena vā tesampi gahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Nandinti sappītikataṇhaṃ. Sesaṃ vuttanayameva.
विहरतीति इमिना कायानुपस्सनासमङ्गिनो इरियापथविहारो वुत्तोति आह – ‘‘इरियती’’ति, इरियापथं पवत्तेतीति अत्थो। आरम्मणकरणवसेन अभिब्यापनतो ‘‘तीसु भवेसू’’ति वुत्तं, उप्पज्जनवसेन पन किलेसा परित्तभूमका एवाति। यदिपि किलेसानं पहानं आतापनन्ति तं सम्मादिट्ठिआदीनम्पि अत्थेव, आतप्प-सद्दोविय पन आताप-सद्दोपि वीरिये एव निरुळ्होति वुत्तं ‘‘वीरियस्सेतं नाम’’न्ति। अथ वा पटिपक्खप्पहाने सम्पयुत्तधम्मानं अब्भुस्सहनवसेन पवत्तमानस्स वीरियस्स सातिसयं तदातापनन्ति वीरियमेव तथा वुच्चति, न अञ्ञे धम्मा।
Viharatīti iminā kāyānupassanāsamaṅgino iriyāpathavihāro vuttoti āha – ‘‘iriyatī’’ti, iriyāpathaṃ pavattetīti attho. Ārammaṇakaraṇavasena abhibyāpanato ‘‘tīsu bhavesū’’ti vuttaṃ, uppajjanavasena pana kilesā parittabhūmakā evāti. Yadipi kilesānaṃ pahānaṃ ātāpananti taṃ sammādiṭṭhiādīnampi attheva, ātappa-saddoviya pana ātāpa-saddopi vīriye eva niruḷhoti vuttaṃ ‘‘vīriyassetaṃ nāma’’nti. Atha vā paṭipakkhappahāne sampayuttadhammānaṃ abbhussahanavasena pavattamānassa vīriyassa sātisayaṃ tadātāpananti vīriyameva tathā vuccati, na aññe dhammā.
आतापीति चायमीकारो पसंसाय, अतिसयस्स वा दीपकोति आतापीगहणेन सम्मप्पधानसमङ्गितं दस्सेति। सम्मा समन्ततो सामञ्च पजानन्तो सम्पजानो, असम्मिस्सतो ववत्थाने अञ्ञधम्मानुपस्सिताभावेन सम्मा अविपरीतं, सब्बाकारपजाननेन समन्ततो, उपरूपरि विसेसावहभावेन पवत्तिया सामं पजानन्तोति अत्थो। यदि पञ्ञाय अनुपस्सति, कथं सतिपट्ठानताति आह ‘‘न ही’’तिआदि। तस्मा सतिया लद्धुपकाराय एव पञ्ञाय एत्थ यथावुत्ते काये कम्मट्ठानिको भिक्खु अनुपस्सको, तस्मा ‘‘कायानुपस्सी’’ति वुच्चति। अन्तोसङ्खेपो अन्तोलीनता, कोसज्जन्ति अत्थो। उपायपरिग्गहोति एत्थ सीलविसोधनादि गणनादि उग्गहकोसल्लादि च उपायो, तब्बिपरियायतो अनुपायो वेदितब्बो। यस्मा च उपट्ठितस्सती यथावुत्तं उपायं न परिच्चजति, अनुपायञ्च न उपादियति, तस्मा वुत्तं ‘‘मुट्ठस्सति…पे॰… असमत्थो होती’’ति। तेनाति उपायानुपायानं परिग्गहपरिवज्जनेसु अपरिच्चागापरिग्गहेसु च असमत्थभावेन। अस्स योगिनो।
Ātāpīti cāyamīkāro pasaṃsāya, atisayassa vā dīpakoti ātāpīgahaṇena sammappadhānasamaṅgitaṃ dasseti. Sammā samantato sāmañca pajānanto sampajāno, asammissato vavatthāne aññadhammānupassitābhāvena sammā aviparītaṃ, sabbākārapajānanena samantato, uparūpari visesāvahabhāvena pavattiyā sāmaṃ pajānantoti attho. Yadi paññāya anupassati, kathaṃ satipaṭṭhānatāti āha ‘‘na hī’’tiādi. Tasmā satiyā laddhupakārāya eva paññāya ettha yathāvutte kāye kammaṭṭhāniko bhikkhu anupassako, tasmā ‘‘kāyānupassī’’ti vuccati. Antosaṅkhepo antolīnatā, kosajjanti attho. Upāyapariggahoti ettha sīlavisodhanādi gaṇanādi uggahakosallādi ca upāyo, tabbipariyāyato anupāyo veditabbo. Yasmā ca upaṭṭhitassatī yathāvuttaṃ upāyaṃ na pariccajati, anupāyañca na upādiyati, tasmā vuttaṃ ‘‘muṭṭhassati…pe… asamattho hotī’’ti. Tenāti upāyānupāyānaṃ pariggahaparivajjanesu apariccāgāpariggahesu ca asamatthabhāvena. Assa yogino.
यस्मा सतियेवेत्थ सतिपट्ठानं वुत्ता, तस्मास्स सम्पयुत्तधम्मा वीरियादयो अङ्गन्ति आह – ‘‘सम्पयोगङ्गञ्चस्स दस्सेत्वा’’ति। अङ्ग-सद्दो चेत्थ कारणपरियायो दट्ठब्बो। सतिग्गहणेनेवेत्थ सम्मासमाधिस्सपि गहणं दट्ठब्बं तस्सा समाधिक्खन्धे सङ्गहितत्ता। यस्मा वा सतिसीसेनायं देसना। न हि केवलाय सतिया किलेसप्पहानं सम्भवति, निब्बानाधिगमो वा, नापि केवला सति पवत्तति, तस्मास्स झानदेसनायं सवितक्कादिवचनस्स विय सम्पयोगङ्गदस्सनताति अङ्ग-सद्दस्स अवयवपरियायता दट्ठब्बा। पहानङ्गन्ति ‘‘विविच्चेव कामेही’’तिआदीसु विय पहातब्बङ्गं दस्सेतुं। यस्मा एत्थ पुब्बभागमग्गो अधिप्पेतो, न लोकुत्तरमग्गो, तस्मा पुब्बभागियमेव विनयं दस्सेन्तो ‘‘तदङ्गविनयेन वा विक्खम्भनविनयेन वा’’ति आह। अस्साति योगिनो। तेसं धम्मानन्ति वेदनादिधम्मानं। तेसञ्हि तत्थ अनधिप्पेतत्ता ‘‘अत्थुद्धारनयेनेतं वुत्त’’न्ति आह। यं पनाति विभङ्गे, विभङ्गपकरणेति अधिप्पायो। एत्थाति ‘‘लोके’’ति एतस्मिं पदे, ता च लोकिया एव अनुपस्सना नाम सम्मसनन्ति कत्वा।
Yasmā satiyevettha satipaṭṭhānaṃ vuttā, tasmāssa sampayuttadhammā vīriyādayo aṅganti āha – ‘‘sampayogaṅgañcassa dassetvā’’ti. Aṅga-saddo cettha kāraṇapariyāyo daṭṭhabbo. Satiggahaṇenevettha sammāsamādhissapi gahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ tassā samādhikkhandhe saṅgahitattā. Yasmā vā satisīsenāyaṃ desanā. Na hi kevalāya satiyā kilesappahānaṃ sambhavati, nibbānādhigamo vā, nāpi kevalā sati pavattati, tasmāssa jhānadesanāyaṃ savitakkādivacanassa viya sampayogaṅgadassanatāti aṅga-saddassa avayavapariyāyatā daṭṭhabbā. Pahānaṅganti ‘‘vivicceva kāmehī’’tiādīsu viya pahātabbaṅgaṃ dassetuṃ. Yasmā ettha pubbabhāgamaggo adhippeto, na lokuttaramaggo, tasmā pubbabhāgiyameva vinayaṃ dassento ‘‘tadaṅgavinayena vā vikkhambhanavinayena vā’’ti āha. Assāti yogino. Tesaṃ dhammānanti vedanādidhammānaṃ. Tesañhi tattha anadhippetattā ‘‘atthuddhāranayenetaṃ vutta’’nti āha. Yaṃ panāti vibhaṅge, vibhaṅgapakaraṇeti adhippāyo. Etthāti ‘‘loke’’ti etasmiṃ pade, tā ca lokiyā eva anupassanā nāma sammasananti katvā.
दुक्खतोति विपरिणामसङ्खारदुक्खताहि दुक्खसभावतो, दुक्खाति अनुपस्सितब्बाति अत्थो। सेसपदद्वयेपि एसेव नयो। यो सुखं दुक्खतो अद्दाति यो भिक्खु सुखं वेदनं विपरिणामदुक्खताय दुक्खन्ति पञ्ञाचक्खुना अद्दक्खि। दुक्खमद्दक्खि सल्लतोति दुक्खवेदनं पीळाजननतो अन्तोतुदनतो दुन्नीहरणतो च सल्लन्ति अद्दक्खि पस्सि। अदुक्खमसुखन्ति उपेक्खावेदनं। सन्तन्ति सुखदुक्खानं विय अनोळारिकताय पच्चयवसेन वूपसन्तसभावत्ता च सन्तं। अनिच्चतोति हुत्वा अभावतो उदयब्बयवन्ततो तावकालिकतो निच्चपटिक्खेपतो च अनिच्चन्ति यो अद्दक्खि। स वे सम्मद्दसो भिक्खूति सो भिक्खु एकंसेन, परिब्यत्तं वा वेदनाय सम्मा पस्सनकोति अत्थो।
Dukkhatoti vipariṇāmasaṅkhāradukkhatāhi dukkhasabhāvato, dukkhāti anupassitabbāti attho. Sesapadadvayepi eseva nayo. Yo sukhaṃdukkhato addāti yo bhikkhu sukhaṃ vedanaṃ vipariṇāmadukkhatāya dukkhanti paññācakkhunā addakkhi. Dukkhamaddakkhi sallatoti dukkhavedanaṃ pīḷājananato antotudanato dunnīharaṇato ca sallanti addakkhi passi. Adukkhamasukhanti upekkhāvedanaṃ. Santanti sukhadukkhānaṃ viya anoḷārikatāya paccayavasena vūpasantasabhāvattā ca santaṃ. Aniccatoti hutvā abhāvato udayabbayavantato tāvakālikato niccapaṭikkhepato ca aniccanti yo addakkhi. Sa ve sammaddaso bhikkhūti so bhikkhu ekaṃsena, paribyattaṃ vā vedanāya sammā passanakoti attho.
दुक्खातिपीति सङ्खारदुक्खताय दुक्खा इतिपि। सब्बं तं वेदयितं दुक्खस्मिं अन्तोगधं परियापन्नन्ति वदामि सङ्खारदुक्खन्ति वत्तब्बतो। सुखदुक्खतोपि चाति सुखादीनं ठितिविपरिणामञाणसुखताय च विपरिणामट्ठितिअञ्ञाणदुक्खताय च वुत्तत्ता तिस्सोपि सुखतो तिस्सोपि च दुक्खतो अनुपस्सितब्बाति अत्थो। सत्त अनुपस्सना हेट्ठा पकासिता एव।
Dukkhātipīti saṅkhāradukkhatāya dukkhā itipi. Sabbaṃ taṃ vedayitaṃ dukkhasmiṃ antogadhaṃ pariyāpannanti vadāmi saṅkhāradukkhanti vattabbato. Sukhadukkhatopi cāti sukhādīnaṃ ṭhitivipariṇāmañāṇasukhatāya ca vipariṇāmaṭṭhitiaññāṇadukkhatāya ca vuttattā tissopi sukhato tissopi ca dukkhato anupassitabbāti attho. Satta anupassanā heṭṭhā pakāsitā eva.
आरम्मणा…पे॰… भेदानन्ति रूपादिआरम्मणनानत्तस्स नीलादितब्भेदस्स, छन्दादिअधिपतिनानत्तस्स हीनादितब्भेदस्स, ञाणझानादिसहजातनानत्तस्स ससङ्खारिकासङ्खारिक-सवितक्क-सविचारादितब्भेदस्स, कामावचरादिभूमिनानत्तस्स, उक्कट्ठमज्झिमादितब्भेदस्स, कुसलादिकम्मनानत्तस्स, देवगतिसंवत्तनियतादितब्भेदस्स, कण्हसुक्कविपाकनानत्तस्स, दिट्ठधम्मवेदनीयतादितब्भेदस्स, परित्तभूमकादिकिरियानानत्तस्स, तिहेतुकादितब्भेदस्स वसेन अनुपस्सितब्बन्ति योजना। आदि-सद्देन सवत्थुकावत्थुकादिनानत्तस्स पुग्गलत्तयसाधारणादितब्भेदस्स च सङ्गहो दट्ठब्बो। सरागादीनन्ति महासतिपट्ठानसुत्ते (दी॰ नि॰ २.३८१; म॰ नि॰ १.११४) आगतानं सरागवीतरागादिभेदानं। सलक्खण-सामञ्ञलक्खणानन्ति फुसनादितंतंसलक्खणानञ्चेव अनिच्चतादिसामञ्ञलक्खणानञ्च वसेनाति योजना।
Ārammaṇā…pe… bhedānanti rūpādiārammaṇanānattassa nīlāditabbhedassa, chandādiadhipatinānattassa hīnāditabbhedassa, ñāṇajhānādisahajātanānattassa sasaṅkhārikāsaṅkhārika-savitakka-savicārāditabbhedassa, kāmāvacarādibhūminānattassa, ukkaṭṭhamajjhimāditabbhedassa, kusalādikammanānattassa, devagatisaṃvattaniyatāditabbhedassa, kaṇhasukkavipākanānattassa, diṭṭhadhammavedanīyatāditabbhedassa, parittabhūmakādikiriyānānattassa, tihetukāditabbhedassa vasena anupassitabbanti yojanā. Ādi-saddena savatthukāvatthukādinānattassa puggalattayasādhāraṇāditabbhedassa ca saṅgaho daṭṭhabbo. Sarāgādīnanti mahāsatipaṭṭhānasutte (dī. ni. 2.381; ma. ni. 1.114) āgatānaṃ sarāgavītarāgādibhedānaṃ. Salakkhaṇa-sāmaññalakkhaṇānanti phusanāditaṃtaṃsalakkhaṇānañceva aniccatādisāmaññalakkhaṇānañca vasenāti yojanā.
सुञ्ञतधम्मस्साति अनत्ततासङ्खातसुञ्ञतसभावस्स। ‘‘सलक्खण-सामञ्ञलक्खणान’’न्ति हि इमिना यो इतो बाहिरकेहि सामिनिवासीकारकवेदकअधिट्ठायकभावेन परिकप्पितो अत्ता, तस्स सङ्खारेसु निच्चता सुखता विय कत्थचिपि अभावो विभावितो। नत्थि एतेसं अत्ताति अनत्ता, यस्मा पन सङ्खारेसु एकधम्मोपि अत्ता न होति, तस्मा ते न अत्तातिपि अनत्ताति अयं तेसं सुञ्ञतधम्मो। तस्स सुञ्ञतधम्मस्स, यं विभावेतुं अभिधम्मे (ध॰ स॰ १२१) ‘‘तस्मिं खो पन समये धम्मा होन्ती’’तिआदिना सुञ्ञतवारदेसना वुत्ता। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
Suññatadhammassāti anattatāsaṅkhātasuññatasabhāvassa. ‘‘Salakkhaṇa-sāmaññalakkhaṇāna’’nti hi iminā yo ito bāhirakehi sāminivāsīkārakavedakaadhiṭṭhāyakabhāvena parikappito attā, tassa saṅkhāresu niccatā sukhatā viya katthacipi abhāvo vibhāvito. Natthi etesaṃ attāti anattā, yasmā pana saṅkhāresu ekadhammopi attā na hoti, tasmā te na attātipi anattāti ayaṃ tesaṃ suññatadhammo. Tassa suññatadhammassa, yaṃ vibhāvetuṃ abhidhamme (dha. sa. 121) ‘‘tasmiṃ kho pana samaye dhammā hontī’’tiādinā suññatavāradesanā vuttā. Sesaṃ suviññeyyameva.
अम्बपालिसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Ambapālisuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / १. अम्बपालिसुत्तं • 1. Ambapālisuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / १. अम्बपालिसुत्तवण्णना • 1. Ambapālisuttavaṇṇanā
