| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरीगाथा-अट्ठकथा • Therīgāthā-aṭṭhakathā |
१३. वीसतिनिपातो
13. Vīsatinipāto
१. अम्बपालीथेरीगाथावण्णना
1. Ambapālītherīgāthāvaṇṇanā
वीसतिनिपाते काळका भमरवण्णसादिसातिआदिका अम्बपालिया थेरिया गाथा। अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारा तत्थ तत्थ भवे विवट्टूपनिस्सयं कुसलं उपचिनन्ती सिखिस्स भगवतो सासने पब्बजित्वा उपसम्पन्ना हुत्वा भिक्खुनिसिक्खापदं समादाय विहरन्ती, एकदिवसं सम्बहुलाहि भिक्खुनीहि सद्धिं चेतियं वन्दित्वा पदक्खिणं करोन्ती पुरेतरं गच्छन्तिया खीणासवत्थेरिया खिपन्तिया सहसा खेळपिण्डं चेतियङ्गणे पतितं, खीणासवत्थेरिया अपस्सित्वा गताय अयं पच्छतो गच्छन्ती तं खेळपिण्डं दिस्वा ‘‘का नाम गणिका इमस्मिं ठाने खेळपिण्डं पातेसी’’ति अक्कोसि। सा भिक्खुनिकाले सीलं रक्खन्ती गब्भवासं जिगुच्छित्वा ओपपातिकत्तभावे चित्तं ठपेसि। तेन चरिमत्तभावे वेसालियं राजुय्याने अम्बरुक्खमूले ओपपातिका हुत्वा निब्बत्ति। तं दिस्वा उय्यानपालो नगरं उपनेसि। अम्बरुक्खमूले निब्बत्तताय सा अम्बपालीत्वेव वोहरीयित्थ। अथ नं अभिरूपं दस्सनीयं पासादिकं विलासकन्ततादिगुणविसेससमुदितं दिस्वा सम्बहुला राजकुमारा अत्तनो अत्तनो परिग्गहं कातुकामा अञ्ञमञ्ञं कलहं अकंसु। तेसं कलहवूपसमत्थं तस्सा कम्मसञ्चोदिता वोहारिका ‘‘सब्बेसं होतू’’ति गणिकाट्ठाने ठपेसुं। सा सत्थरि पटिलद्धसद्धा अत्तनो उय्याने विहारं कत्वा बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स निय्यादेत्वा पच्छा अत्तनो पुत्तस्स विमलकोण्डञ्ञत्थेरस्स सन्तिके धम्मं सुत्वा पब्बजित्वा विपस्सनाय कम्मं करोन्ती अत्तनो सरीरस्स जराजिण्णभावं निस्साय संवेगजाता सङ्खारानं अनिच्चतं विभावेन्ती –
Vīsatinipāte kāḷakā bhamaravaṇṇasādisātiādikā ambapāliyā theriyā gāthā. Ayampi purimabuddhesu katādhikārā tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ upacinantī sikhissa bhagavato sāsane pabbajitvā upasampannā hutvā bhikkhunisikkhāpadaṃ samādāya viharantī, ekadivasaṃ sambahulāhi bhikkhunīhi saddhiṃ cetiyaṃ vanditvā padakkhiṇaṃ karontī puretaraṃ gacchantiyā khīṇāsavattheriyā khipantiyā sahasā kheḷapiṇḍaṃ cetiyaṅgaṇe patitaṃ, khīṇāsavattheriyā apassitvā gatāya ayaṃ pacchato gacchantī taṃ kheḷapiṇḍaṃ disvā ‘‘kā nāma gaṇikā imasmiṃ ṭhāne kheḷapiṇḍaṃ pātesī’’ti akkosi. Sā bhikkhunikāle sīlaṃ rakkhantī gabbhavāsaṃ jigucchitvā opapātikattabhāve cittaṃ ṭhapesi. Tena carimattabhāve vesāliyaṃ rājuyyāne ambarukkhamūle opapātikā hutvā nibbatti. Taṃ disvā uyyānapālo nagaraṃ upanesi. Ambarukkhamūle nibbattatāya sā ambapālītveva voharīyittha. Atha naṃ abhirūpaṃ dassanīyaṃ pāsādikaṃ vilāsakantatādiguṇavisesasamuditaṃ disvā sambahulā rājakumārā attano attano pariggahaṃ kātukāmā aññamaññaṃ kalahaṃ akaṃsu. Tesaṃ kalahavūpasamatthaṃ tassā kammasañcoditā vohārikā ‘‘sabbesaṃ hotū’’ti gaṇikāṭṭhāne ṭhapesuṃ. Sā satthari paṭiladdhasaddhā attano uyyāne vihāraṃ katvā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa niyyādetvā pacchā attano puttassa vimalakoṇḍaññattherassa santike dhammaṃ sutvā pabbajitvā vipassanāya kammaṃ karontī attano sarīrassa jarājiṇṇabhāvaṃ nissāya saṃvegajātā saṅkhārānaṃ aniccataṃ vibhāventī –
२५२.
252.
‘‘काळका भमरवण्णसादिसा, वेल्लितग्गा मम मुद्धजा अहुं।
‘‘Kāḷakā bhamaravaṇṇasādisā, vellitaggā mama muddhajā ahuṃ;
ते जराय साणवाकसादिसा, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा॥
Te jarāya sāṇavākasādisā, saccavādivacanaṃ anaññathā.
२५३.
253.
‘‘वासितोव सुरभी करण्डको, पुप्फपूर मम उत्तमङ्गजो।
‘‘Vāsitova surabhī karaṇḍako, pupphapūra mama uttamaṅgajo;
तं जरायथ सलोमगन्धिकं, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा॥
Taṃ jarāyatha salomagandhikaṃ, saccavādivacanaṃ anaññathā.
२५४.
254.
‘‘काननंव सहितं सुरोपितं, कोच्छसूचिविचितग्गसोभितं।
‘‘Kānanaṃva sahitaṃ suropitaṃ, kocchasūcivicitaggasobhitaṃ;
तं जराय विरलं तहिं तहिं, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा॥
Taṃ jarāya viralaṃ tahiṃ tahiṃ, saccavādivacanaṃ anaññathā.
२५५.
255.
‘‘कण्हखन्धकसुवण्णमण्डितं, सोभते सुवेणीहिलङ्कतं।
‘‘Kaṇhakhandhakasuvaṇṇamaṇḍitaṃ, sobhate suveṇīhilaṅkataṃ;
तं जराय खलितं सिरं कतं, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा॥
Taṃ jarāya khalitaṃ siraṃ kataṃ, saccavādivacanaṃ anaññathā.
२५६.
256.
‘‘चित्तकारसुकताव लेखिका, सोभरे सु भमुका पुरे मम।
‘‘Cittakārasukatāva lekhikā, sobhare su bhamukā pure mama;
ता जराय वलिभिप्पलम्बिता, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा॥
Tā jarāya valibhippalambitā, saccavādivacanaṃ anaññathā.
२५७.
257.
‘‘भस्सरा सुरुचिरा यथा मणी, नेत्तहेसुमभिनीलमायता।
‘‘Bhassarā surucirā yathā maṇī, nettahesumabhinīlamāyatā;
ते जरायभिहता न सोभरे, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा॥
Te jarāyabhihatā na sobhare, saccavādivacanaṃ anaññathā.
२५८.
258.
‘‘सण्हतुङ्गसदिसी च नासिका, सोभते सु अभियोब्बनं पति।
‘‘Saṇhatuṅgasadisī ca nāsikā, sobhate su abhiyobbanaṃ pati;
सा जराय उपकूलिता विय, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा॥
Sā jarāya upakūlitā viya, saccavādivacanaṃ anaññathā.
२५९.
259.
‘‘कङ्कणंव सुकतं सुनिट्ठितं, सोभरे सु मम कण्णपाळियो।
‘‘Kaṅkaṇaṃva sukataṃ suniṭṭhitaṃ, sobhare su mama kaṇṇapāḷiyo;
ता जराय वलिभिप्पलम्बिता, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा॥
Tā jarāya valibhippalambitā, saccavādivacanaṃ anaññathā.
२६०.
260.
‘‘पत्तलीमकुलवण्णसादिसा , सोभरे सु दन्ता पुरे मम।
‘‘Pattalīmakulavaṇṇasādisā , sobhare su dantā pure mama;
ते जराय खण्डिता चासिता, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा॥
Te jarāya khaṇḍitā cāsitā, saccavādivacanaṃ anaññathā.
२६१.
261.
‘‘काननम्हि वनसण्डचारिनी, कोकिलाव मधुरं निकूजिहं।
‘‘Kānanamhi vanasaṇḍacārinī, kokilāva madhuraṃ nikūjihaṃ;
तं जराय खलितं तहिं तहिं, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा॥
Taṃ jarāya khalitaṃ tahiṃ tahiṃ, saccavādivacanaṃ anaññathā.
२६२.
262.
‘‘सण्हकम्बुरिव सुप्पमज्जिता, सोभते सु गीवा पुरे मम।
‘‘Saṇhakamburiva suppamajjitā, sobhate su gīvā pure mama;
सा जराय भग्गा विनामिता, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा॥
Sā jarāya bhaggā vināmitā, saccavādivacanaṃ anaññathā.
२६३.
263.
‘‘वट्टपलिघसदिसोपमा उभो, सोभरे सु बाहा पुरे मम।
‘‘Vaṭṭapalighasadisopamā ubho, sobhare su bāhā pure mama;
ता जराय यथा पाटलिब्बलिता, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा॥
Tā jarāya yathā pāṭalibbalitā, saccavādivacanaṃ anaññathā.
२६४.
264.
‘‘सण्हमुद्दिकसुवण्णमण्डिता , सोभरे सु हत्था पुरे मम।
‘‘Saṇhamuddikasuvaṇṇamaṇḍitā , sobhare su hatthā pure mama;
ते जराय यथा मूलमूलिका, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा॥
Te jarāya yathā mūlamūlikā, saccavādivacanaṃ anaññathā.
२६५.
265.
‘‘पीनवट्टसहिभुग्गता उभो, सोभरे सु थनका पुरे मम।
‘‘Pīnavaṭṭasahibhuggatā ubho, sobhare su thanakā pure mama;
थेविकीव लम्बन्ति नोदका, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा॥
Thevikīva lambanti nodakā, saccavādivacanaṃ anaññathā.
२६६.
266.
‘‘कञ्चनस्स फलकंव सम्मट्ठं, सोभते सु कायो पुरे मम।
‘‘Kañcanassa phalakaṃva sammaṭṭhaṃ, sobhate su kāyo pure mama;
सो वलीहि सुखुमाहि ओततो, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा॥
So valīhi sukhumāhi otato, saccavādivacanaṃ anaññathā.
२६७.
267.
‘‘नागभोगसदिसोपमा उभो, सोभरे सु ऊरू पुरे मम।
‘‘Nāgabhogasadisopamā ubho, sobhare su ūrū pure mama;
ते जराय यथा वेळुनाळियो, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा॥
Te jarāya yathā veḷunāḷiyo, saccavādivacanaṃ anaññathā.
२६८.
268.
‘‘सण्हनूपुरसुवण्णमण्डिता, सोभरे सु जङ्घा पुरे मम।
‘‘Saṇhanūpurasuvaṇṇamaṇḍitā, sobhare su jaṅghā pure mama;
ता जराय तिलदण्डकारिव, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा॥
Tā jarāya tiladaṇḍakāriva, saccavādivacanaṃ anaññathā.
२६९.
269.
‘‘तूलपुण्णसदिसोपमा उभो, सोभरे सु पादा पुरे मम।
‘‘Tūlapuṇṇasadisopamā ubho, sobhare su pādā pure mama;
ते जराय फुटिता वलीमता, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा॥
Te jarāya phuṭitā valīmatā, saccavādivacanaṃ anaññathā.
२७०.
270.
‘‘एदिसो अहु अयं समुस्सयो, जज्जरो बहुदुखानमालयो।
‘‘Ediso ahu ayaṃ samussayo, jajjaro bahudukhānamālayo;
सोपलेपपतितो जराघरो, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा’’ति॥ –
Sopalepapatito jarāgharo, saccavādivacanaṃ anaññathā’’ti. –
इमा गाथायो अभासि।
Imā gāthāyo abhāsi.
तत्थ काळकाति काळकवण्णा। भमरवण्णसादिसाति काळका होन्तापि भमरसदिसवण्णा, सिनिद्धनीलाति अत्थो। वेल्लितग्गाति कुञ्चितग्गा, मूलतो पट्ठाय याव अग्गा कुञ्चिता वेल्लिताति अत्थो। मुद्धजाति केसा। जरायाति जराहेतु जराय उपहतसोभा। साणवाकसादिसाति साणसदिसा वाकसदिसा च, साणवाकसदिसा चेव मकचिवाकसदिसा चातिपि अत्थो। सच्चवादिवचनं अनञ्ञथाति सच्चवादिनो अवितथवादिनो सम्मासम्बुद्धस्स ‘‘सब्बं रूपं अनिच्चं जराभिभूत’’न्तिआदिवचनं अनञ्ञथा यथाभूतमेव, न तत्थ वितथं अत्थीति।
Tattha kāḷakāti kāḷakavaṇṇā. Bhamaravaṇṇasādisāti kāḷakā hontāpi bhamarasadisavaṇṇā, siniddhanīlāti attho. Vellitaggāti kuñcitaggā, mūlato paṭṭhāya yāva aggā kuñcitā vellitāti attho. Muddhajāti kesā. Jarāyāti jarāhetu jarāya upahatasobhā. Sāṇavākasādisāti sāṇasadisā vākasadisā ca, sāṇavākasadisā ceva makacivākasadisā cātipi attho. Saccavādivacanaṃ anaññathāti saccavādino avitathavādino sammāsambuddhassa ‘‘sabbaṃ rūpaṃ aniccaṃ jarābhibhūta’’ntiādivacanaṃ anaññathā yathābhūtameva, na tattha vitathaṃ atthīti.
वासितोव सुरभी करण्डकोति पुप्फगन्धवासचुण्णादीहि वासितो वासं गाहापितो पसाधनसमुग्गो विय सुगन्धि। पुप्फपूर मम उत्तमङ्गजोति चम्पकसुमनमल्लिकादीहि पुप्फेहि पूरितो पुब्बे मम केसकलापो निम्मलोति अत्थो। तन्ति उत्तमङ्गजं। अथ पच्छा एतरहि सलोमगन्धिकं पाकतिकलोमगन्धमेव जातं। अथ वा सलोमगन्धिकन्ति मेण्डकलोमेहि समानगन्धं। ‘‘एळकलोमगन्ध’’न्तिपि वदन्ति।
Vāsitova surabhī karaṇḍakoti pupphagandhavāsacuṇṇādīhi vāsito vāsaṃ gāhāpito pasādhanasamuggo viya sugandhi. Pupphapūra mama uttamaṅgajoti campakasumanamallikādīhi pupphehi pūrito pubbe mama kesakalāpo nimmaloti attho. Tanti uttamaṅgajaṃ. Atha pacchā etarahi salomagandhikaṃ pākatikalomagandhameva jātaṃ. Atha vā salomagandhikanti meṇḍakalomehi samānagandhaṃ. ‘‘Eḷakalomagandha’’ntipi vadanti.
काननंव सहितं सुरोपितन्ति सुट्ठु रोपितं सहितं घनसन्निवेसं उद्धमेव उट्ठितं उजुकदीघसाखं उपवनं विय। कोच्छसूचिविचितग्गसोभितन्ति पुब्बे कोच्छेन सुवण्णसूचिया च केसजटाविजटनेन विचितग्गं हुत्वा सोभितं, घनभावेन वा कोच्छसदिसं हुत्वा पणदन्तसूचीहि विचितग्गताय सोभितं। तन्ति उत्तमङ्गजं। विरलं तहिं तहिन्ति तत्थ तत्थ विरलं विलूनकेसं।
Kānanaṃva sahitaṃ suropitanti suṭṭhu ropitaṃ sahitaṃ ghanasannivesaṃ uddhameva uṭṭhitaṃ ujukadīghasākhaṃ upavanaṃ viya. Kocchasūcivicitaggasobhitanti pubbe kocchena suvaṇṇasūciyā ca kesajaṭāvijaṭanena vicitaggaṃ hutvā sobhitaṃ, ghanabhāvena vā kocchasadisaṃ hutvā paṇadantasūcīhi vicitaggatāya sobhitaṃ. Tanti uttamaṅgajaṃ. Viralaṃ tahiṃ tahinti tattha tattha viralaṃ vilūnakesaṃ.
कण्हखन्धकसुवण्णमण्डितन्ति सुवण्णवजिरादीहि विभूसितं कण्हकेसपुञ्जकं। ये पन ‘‘सण्हकण्डकसुवण्णमण्डित’’न्ति पठन्ति, तेसं सण्हाहि सुवण्णसूचीहि जटाविजटनेन मण्डितन्ति अत्थो। सोभते सुवेणीहिलङ्कतन्ति सुन्दरेहि राजरुक्खमाला सदिसेहि केसवेणीहि अलङ्कतं हुत्वा पुब्बे विराजते। तं जराय खलितं सिरं कतन्ति तं तथा सोभितं सिरं इदानि जराय खलितं खण्डिताखण्डितं विलूनकेसं कतं।
Kaṇhakhandhakasuvaṇṇamaṇḍitanti suvaṇṇavajirādīhi vibhūsitaṃ kaṇhakesapuñjakaṃ. Ye pana ‘‘saṇhakaṇḍakasuvaṇṇamaṇḍita’’nti paṭhanti, tesaṃ saṇhāhi suvaṇṇasūcīhi jaṭāvijaṭanena maṇḍitanti attho. Sobhate suveṇīhilaṅkatanti sundarehi rājarukkhamālā sadisehi kesaveṇīhi alaṅkataṃ hutvā pubbe virājate. Taṃ jarāya khalitaṃ siraṃ katanti taṃ tathā sobhitaṃ siraṃ idāni jarāya khalitaṃ khaṇḍitākhaṇḍitaṃ vilūnakesaṃ kataṃ.
चित्तकारसुकताव लेखिकाति चित्तकारेन सिप्पिना नीलाय वण्णधातुया सुट्ठु कता लेखा विय सोभते। सु भमुका पुरे ममाति सुन्दरा भमुका पुब्बे मम सोभनं गता। वलिभिप्पलम्बिताति नलाटन्ते उप्पन्नाहि वलीहि पलम्बन्ता ठिता।
Cittakārasukatāva lekhikāti cittakārena sippinā nīlāya vaṇṇadhātuyā suṭṭhu katā lekhā viya sobhate. Su bhamukā pure mamāti sundarā bhamukā pubbe mama sobhanaṃ gatā. Valibhippalambitāti nalāṭante uppannāhi valīhi palambantā ṭhitā.
भस्सराति भासुरा। सुरुचिराति सुट्ठु रुचिरा। यथा मणीति मणिमुद्दिका विय। नेत्तहेसुन्ति सुनेत्ता अहेसुं। अभिनीलमायताति अभिनीला हुत्वा आयता। तेति नेत्ता। जरायभिहताति जराय अभिहता।
Bhassarāti bhāsurā. Surucirāti suṭṭhu rucirā. Yathā maṇīti maṇimuddikā viya. Nettahesunti sunettā ahesuṃ. Abhinīlamāyatāti abhinīlā hutvā āyatā. Teti nettā. Jarāyabhihatāti jarāya abhihatā.
सण्हतुङ्गसदिसी चाति सण्हा तुङ्गा सेसमुखावयवानं अनुरूपा च। सोभतेति वट्टेत्वा ठपितहरितालवट्टि विय मम नासिका सोभते। सु अभियोब्बनं पतीति सुन्दरे अभिनवयोब्बनकाले सा नासिका इदानि जराय निवारितसोभताय परिसेदिता विय वरत्ता विय च जाता।
Saṇhatuṅgasadisīcāti saṇhā tuṅgā sesamukhāvayavānaṃ anurūpā ca. Sobhateti vaṭṭetvā ṭhapitaharitālavaṭṭi viya mama nāsikā sobhate. Su abhiyobbanaṃ patīti sundare abhinavayobbanakāle sā nāsikā idāni jarāya nivāritasobhatāya pariseditā viya varattā viya ca jātā.
कङ्कणंव सुकतं सुनिट्ठितन्ति सुपरिकम्मकतं सुवण्णकङ्कणं विय वट्टुलभावं सन्धाय वदति। सोभरेति सोभन्ते। ‘‘सोभन्ते’’ति वा पाठो। सुइति निपातमत्तं। कण्णपाळियोति कण्णगन्धा। वलिभिप्पलम्बिताति तहिं तहिं उप्पन्नवलीहि वलिता हुत्वा वट्टनिया पणामितवत्थखन्धा विय भस्सन्ता ओलम्बन्ति।
Kaṅkaṇaṃvasukataṃ suniṭṭhitanti suparikammakataṃ suvaṇṇakaṅkaṇaṃ viya vaṭṭulabhāvaṃ sandhāya vadati. Sobhareti sobhante. ‘‘Sobhante’’ti vā pāṭho. Suiti nipātamattaṃ. Kaṇṇapāḷiyoti kaṇṇagandhā. Valibhippalambitāti tahiṃ tahiṃ uppannavalīhi valitā hutvā vaṭṭaniyā paṇāmitavatthakhandhā viya bhassantā olambanti.
पत्तलीमकुलवण्णसादिसाति कदलिमकुलसदिसवण्णसण्ठाना। खण्डिताति भेदनपतनेहि खण्डिता खण्डभावं गता। असिताति वण्णभेदेन असितभावं गता।
Pattalīmakulavaṇṇasādisāti kadalimakulasadisavaṇṇasaṇṭhānā. Khaṇḍitāti bhedanapatanehi khaṇḍitā khaṇḍabhāvaṃ gatā. Asitāti vaṇṇabhedena asitabhāvaṃ gatā.
काननम्हि वनसण्डचारिनी, कोकिलाव मधुरं निकूजिहन्ति वनसण्डे गोचरचरणेन वनसण्डचारिनी कानने अनुसंगीतनिवासिनी कोकिला विय मधुरालापं निकूजिहं। तन्ति निकूजितं आलापं। खलितं तहिं तहिन्ति खण्डदन्तादिभावेन तत्थ तत्थ पक्खलितं जातं।
Kānanamhi vanasaṇḍacārinī, kokilāva madhuraṃ nikūjihanti vanasaṇḍe gocaracaraṇena vanasaṇḍacārinī kānane anusaṃgītanivāsinī kokilā viya madhurālāpaṃ nikūjihaṃ. Tanti nikūjitaṃ ālāpaṃ. Khalitaṃ tahiṃ tahinti khaṇḍadantādibhāvena tattha tattha pakkhalitaṃ jātaṃ.
सण्हकम्बुरिव सुप्पमज्जिताति सुट्ठु पमज्जिता सण्हा सुवण्णसङ्खा विय। भग्गा विनामिताति मंसपरिक्खयेन विभूतसिराजालताय भग्गा हुत्वा विनता।
Saṇhakamburiva suppamajjitāti suṭṭhu pamajjitā saṇhā suvaṇṇasaṅkhā viya. Bhaggā vināmitāti maṃsaparikkhayena vibhūtasirājālatāya bhaggā hutvā vinatā.
वट्टपलिघसदिसोपमाति वट्टेन पलिघदण्डेन समसमा। ताति ता उभोपि बाहायो। यथा पाटलिब्बलिताति जज्जरभावेन पलितपाटलिसाखासदिसा।
Vaṭṭapalighasadisopamāti vaṭṭena palighadaṇḍena samasamā. Tāti tā ubhopi bāhāyo. Yathā pāṭalibbalitāti jajjarabhāvena palitapāṭalisākhāsadisā.
सण्हमुद्दिकसुवण्णमण्डिताति सुवण्णमयाहि मट्ठभासुराहि मुद्दिकाहि विभूसिता। यथा मूलमूलिकाति मूलककण्डसदिसा।
Saṇhamuddikasuvaṇṇamaṇḍitāti suvaṇṇamayāhi maṭṭhabhāsurāhi muddikāhi vibhūsitā. Yathā mūlamūlikāti mūlakakaṇḍasadisā.
पीनवट्टसहितुग्गताति पीना वट्टा अञ्ञमञ्ञं सहिताव हुत्वा उग्गता उद्धमुखा। सोभते सु थनका पुरे ममाति मम उभोपि थना यथावुत्तरूपा हुत्वा सुवण्णकलसियो विय सोभिंसु। पुथुत्ते हि इदं एकवचनं, अतीतत्थे च वत्तमानवचनं। थेविकीव लम्बन्ति नोदकाति ते उभोपि मे थना नोदका गलितजला वेणुदण्डके ठपितउदकभस्मा विय लम्बन्ति।
Pīnavaṭṭasahituggatāti pīnā vaṭṭā aññamaññaṃ sahitāva hutvā uggatā uddhamukhā. Sobhate su thanakā pure mamāti mama ubhopi thanā yathāvuttarūpā hutvā suvaṇṇakalasiyo viya sobhiṃsu. Puthutte hi idaṃ ekavacanaṃ, atītatthe ca vattamānavacanaṃ. Thevikīva lambanti nodakāti te ubhopi me thanā nodakā galitajalā veṇudaṇḍake ṭhapitaudakabhasmā viya lambanti.
कञ्चनफलकंव सम्मट्ठन्ति जातिहिङ्गुलकेन मक्खित्वा चिरपरिमज्जितसोवण्णफलकं विय सोभते। सो वलीहि सुखुमाहि ओततोति सो मम कायो इदानि सुखुमाहि वलीहि तहिं तहिं विततो वलित्तचतं आपन्नो।
Kañcanaphalakaṃvasammaṭṭhanti jātihiṅgulakena makkhitvā ciraparimajjitasovaṇṇaphalakaṃ viya sobhate. So valīhi sukhumāhi otatoti so mama kāyo idāni sukhumāhi valīhi tahiṃ tahiṃ vitato valittacataṃ āpanno.
नागभोगसदिसोपमाति हत्थिनागस्स हत्थेन समसमा। हत्थो हि इध भुञ्जति एतेनाति भोगोति वुत्तो। तेति ऊरुयो। यथा वेळुनाळियोति इदानि वेळुपब्बसदिसा अहेसुं।
Nāgabhogasadisopamāti hatthināgassa hatthena samasamā. Hattho hi idha bhuñjati etenāti bhogoti vutto. Teti ūruyo. Yathā veḷunāḷiyoti idāni veḷupabbasadisā ahesuṃ.
सण्हनूपुरसुवण्णमण्डिताति सिनिद्धमट्ठेहि सुवण्णनूपुरेहि विभूसिता। जङ्घाति अट्ठिजङ्घायो। ताति ता जङ्घायो। तिलदण्डकारिवाति अप्पमंसलोहितत्ता किसभावेन लूनावसिट्ठविसुक्खतिलदण्डका विय अहेसुं। र-कारो पदसन्धिकरो।
Saṇhanūpurasuvaṇṇamaṇḍitāti siniddhamaṭṭhehi suvaṇṇanūpurehi vibhūsitā. Jaṅghāti aṭṭhijaṅghāyo. Tāti tā jaṅghāyo. Tiladaṇḍakārivāti appamaṃsalohitattā kisabhāvena lūnāvasiṭṭhavisukkhatiladaṇḍakā viya ahesuṃ. Ra-kāro padasandhikaro.
तूलपुण्णसदिसोपमाति मुदुसिनिद्धभावेन सिम्बलितूलपुण्णपलिगुण्ठितउपाहनसदिसा। ते मम पादा इदानि फुटिता फलिता, वलीमता वलिमन्तो जाता।
Tūlapuṇṇasadisopamāti mudusiniddhabhāvena simbalitūlapuṇṇapaliguṇṭhitaupāhanasadisā. Te mama pādā idāni phuṭitā phalitā, valīmatā valimanto jātā.
एदिसोति एवरूपो। अहु अहोसि यथावुत्तप्पकारो। अयं समुस्सयोति अयं मम कायो। जज्जरोति सिथिलाबन्धो । बहुदुखानमालयोति जरादिहेतुकानं बहूनं दुक्खानं आलयभूतो। सोपलेपपतितोति सो अयं समुस्सयो अपलेपपतितो अभिसङ्खारालेपपरिक्खयेन पतितो पाताभिमुखोति अत्थो। सोपि अलेपपतितोति वा पदविभागो, सो एवत्थो। जराघरोति जिण्णघरसदिसो। जराय वा घरभूतो अहोसि। तस्मा सच्चवादिनो धम्मानं यथाभूतं सभावं सम्मदेव ञत्वा कथनतो अवितथवादिनो सम्मासम्बुद्धस्स मम सत्थुवचनं अनञ्ञथा।
Edisoti evarūpo. Ahu ahosi yathāvuttappakāro. Ayaṃ samussayoti ayaṃ mama kāyo. Jajjaroti sithilābandho . Bahudukhānamālayoti jarādihetukānaṃ bahūnaṃ dukkhānaṃ ālayabhūto. Sopalepapatitoti so ayaṃ samussayo apalepapatito abhisaṅkhārālepaparikkhayena patito pātābhimukhoti attho. Sopi alepapatitoti vā padavibhāgo, so evattho. Jarāgharoti jiṇṇagharasadiso. Jarāya vā gharabhūto ahosi. Tasmā saccavādino dhammānaṃ yathābhūtaṃ sabhāvaṃ sammadeva ñatvā kathanato avitathavādino sammāsambuddhassa mama satthuvacanaṃ anaññathā.
एवं अयं थेरी अत्तनो अत्तभावे अनिच्चताय सल्लक्खणमुखेन सब्बेसुपि तेभूमकधम्मेसु अनिच्चतं उपधारेत्वा तदनुसारेन तत्थ दुक्खलक्खणं अनत्तलक्खणञ्च आरोपेत्वा विपस्सनं उस्सुक्कापेन्ती मग्गपटिपाटिया अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेरी २.४.२०४-२१९) –
Evaṃ ayaṃ therī attano attabhāve aniccatāya sallakkhaṇamukhena sabbesupi tebhūmakadhammesu aniccataṃ upadhāretvā tadanusārena tattha dukkhalakkhaṇaṃ anattalakkhaṇañca āropetvā vipassanaṃ ussukkāpentī maggapaṭipāṭiyā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. therī 2.4.204-219) –
‘‘यो रंसिफुसितावेळो, फुस्सो नाम महामुनि।
‘‘Yo raṃsiphusitāveḷo, phusso nāma mahāmuni;
तस्साहं भगिनी आसिं, अजायिं खत्तिये कुले॥
Tassāhaṃ bhaginī āsiṃ, ajāyiṃ khattiye kule.
‘‘तस्स धम्मं सुणित्वाहं, विप्पसन्नेन चेतसा।
‘‘Tassa dhammaṃ suṇitvāhaṃ, vippasannena cetasā;
महादानं ददित्वान, पत्थयिं रूपसम्पदं॥
Mahādānaṃ daditvāna, patthayiṃ rūpasampadaṃ.
‘‘एकतिंसे इतो कप्पे, सिखी लोकग्गनायको।
‘‘Ekatiṃse ito kappe, sikhī lokagganāyako;
उप्पन्नो लोकपज्जोतो, तिलोकसरणो जिनो॥
Uppanno lokapajjoto, tilokasaraṇo jino.
‘‘तदारुणपुरे रम्मे, ब्रह्मञ्ञकुलसम्भवा।
‘‘Tadāruṇapure ramme, brahmaññakulasambhavā;
विमुत्तचित्तं कुपिता, भिक्खुनिं अभिसापयिं॥
Vimuttacittaṃ kupitā, bhikkhuniṃ abhisāpayiṃ.
‘‘वेसिकाव अनाचारा, जिनसासनदूसिका।
‘‘Vesikāva anācārā, jinasāsanadūsikā;
एवं अक्कोसयित्वान, तेन पापेन कम्मुना॥
Evaṃ akkosayitvāna, tena pāpena kammunā.
‘‘दारुणं निरयं गन्त्वा, महादुक्खसमप्पिता।
‘‘Dāruṇaṃ nirayaṃ gantvā, mahādukkhasamappitā;
ततो चुता मनुस्सेसु, उपपन्ना तपस्सिनी॥
Tato cutā manussesu, upapannā tapassinī.
‘‘दसजातिसहस्सानि, गणिकत्तमकारयिं।
‘‘Dasajātisahassāni, gaṇikattamakārayiṃ;
तम्हा पापा न मुच्चिस्सं, भुत्वा दुट्ठविसं यथा॥
Tamhā pāpā na muccissaṃ, bhutvā duṭṭhavisaṃ yathā.
‘‘ब्रह्मचरियमसेविस्सं, कस्सपे जिनसासने।
‘‘Brahmacariyamasevissaṃ, kassape jinasāsane;
तेन कम्मविपाकेन, अजायिं तिदसे पुरे॥
Tena kammavipākena, ajāyiṃ tidase pure.
‘‘पच्छिमे भवे सम्पत्ते, अहोसिं ओपपातिका।
‘‘Pacchime bhave sampatte, ahosiṃ opapātikā;
अम्बसाखन्तरे जाता, अम्बपालीति तेनहं॥
Ambasākhantare jātā, ambapālīti tenahaṃ.
‘‘परिवुता पाणकोटीहि, पब्बजिं जिनसासने।
‘‘Parivutā pāṇakoṭīhi, pabbajiṃ jinasāsane;
पत्ताहं अचलं ठानं, धीता बुद्धस्स ओरसा॥
Pattāhaṃ acalaṃ ṭhānaṃ, dhītā buddhassa orasā.
‘‘इद्धीसु च वसी होमि, सोतधातुविसुद्धिया।
‘‘Iddhīsu ca vasī homi, sotadhātuvisuddhiyā;
चेतोपरियञाणस्स, वसी होमि महामुनि॥
Cetopariyañāṇassa, vasī homi mahāmuni.
‘‘पुब्बेनिवासं जानामि, दिब्बचक्खु विसोधितं।
‘‘Pubbenivāsaṃ jānāmi, dibbacakkhu visodhitaṃ;
सब्बासवपरिक्खीणा, नत्थि दानि पुनब्भवो॥
Sabbāsavaparikkhīṇā, natthi dāni punabbhavo.
‘‘अत्थधम्मनिरुत्तीसु, पटिभाने तथेव च।
‘‘Atthadhammaniruttīsu, paṭibhāne tatheva ca;
ञाणं मे विमलं सुद्धं, बुद्धसेट्ठस्स वाहसा॥
Ñāṇaṃ me vimalaṃ suddhaṃ, buddhaseṭṭhassa vāhasā.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं, भवा सब्बे समूहता।
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ, bhavā sabbe samūhatā;
नागीव बन्धनं छेत्वा, विहरामि अनासवा॥
Nāgīva bandhanaṃ chetvā, viharāmi anāsavā.
‘‘स्वागतं वत मे आसि, बुद्धसेट्ठस्स सन्तिके।
‘‘Svāgataṃ vata me āsi, buddhaseṭṭhassa santike;
तिस्सो विज्जा अनुप्पत्ता, कतं बुद्धस्स सासनं॥
Tisso vijjā anuppattā, kataṃ buddhassa sāsanaṃ.
‘‘पटिसम्भिदा चतस्सो, विमोक्खापि च अट्ठिमे।
‘‘Paṭisambhidā catasso, vimokkhāpi ca aṭṭhime;
छळभिञ्ञा सच्छिकता, कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
Chaḷabhiññā sacchikatā, kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अरहत्तं पन पत्वा अत्तनो पटिपत्तिं पच्चवेक्खित्वा उदानवसेन ता एव गाथा पच्चुदाहासीति।
Arahattaṃ pana patvā attano paṭipattiṃ paccavekkhitvā udānavasena tā eva gāthā paccudāhāsīti.
अम्बपालीथेरीगाथावण्णना निट्ठिता।
Ambapālītherīgāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरीगाथापाळि • Therīgāthāpāḷi / १. अम्बपालीथेरीगाथा • 1. Ambapālītherīgāthā
