| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पेतवत्थु-अट्ठकथा • Petavatthu-aṭṭhakathā |
४. महावग्गो
4. Mahāvaggo
१. अम्बसक्करपेतवत्थुवण्णना
1. Ambasakkarapetavatthuvaṇṇanā
वेसाली नाम नगरत्थि वज्जीनन्ति इदं अम्बसक्करपेतवत्थु। तस्स का उप्पत्ति? भगवति जेतवने विहरन्ते अम्बसक्करो नाम लिच्छविराजा मिच्छादिट्ठिको नत्थिकवादो वेसालियं रज्जं कारेसि। तेन च समयेन वेसालिनगरे अञ्ञतरस्स वाणिजस्स आपणसमीपे चिक्खल्लं होति, तत्थ बहू जना उप्पतित्वा अतिक्कमन्ता किलमन्ति, केचि कद्दमेन लिम्पन्ति। तं दिस्वा सो वाणिजो ‘‘मा इमे मनुस्सा कललं अक्कमिंसू’’ति अपगतदुग्गन्धं सङ्खवण्णपटिभागं गोसीसट्ठिं आहरापेत्वा निक्खिपापेसि। पकतिया च सीलवा अहोसि अक्कोधनो सण्हवाचो, परेसञ्च यथाभूतं गुणं कित्तेति।
Vesālīnāma nagaratthi vajjīnanti idaṃ ambasakkarapetavatthu. Tassa kā uppatti? Bhagavati jetavane viharante ambasakkaro nāma licchavirājā micchādiṭṭhiko natthikavādo vesāliyaṃ rajjaṃ kāresi. Tena ca samayena vesālinagare aññatarassa vāṇijassa āpaṇasamīpe cikkhallaṃ hoti, tattha bahū janā uppatitvā atikkamantā kilamanti, keci kaddamena limpanti. Taṃ disvā so vāṇijo ‘‘mā ime manussā kalalaṃ akkamiṃsū’’ti apagataduggandhaṃ saṅkhavaṇṇapaṭibhāgaṃ gosīsaṭṭhiṃ āharāpetvā nikkhipāpesi. Pakatiyā ca sīlavā ahosi akkodhano saṇhavāco, paresañca yathābhūtaṃ guṇaṃ kitteti.
सो एकस्मिं दिवसे अत्तनो सहायस्स न्हायन्तस्स पमादेन अनोलोकेन्तस्स निवासनवत्थं कीळाधिप्पायेन अपनिधाय तं दुक्खापेत्वा अदासि। भागिनेय्यो पनस्स चोरिकाय परगेहतो भण्डं आहरित्वा तस्सेव आपणे निक्खिपि। भण्डसामिका वीमंसन्ता भण्डेन सद्धिं तस्स भागिनेय्यं तञ्च रञ्ञो दस्सेसुं। राजा ‘‘इमस्स सीसं छिन्दथ, भागिनेय्यं पनस्स सूले आरोपेथा’’ति आणापेसि। राजपुरिसा तथा अकंसु। सो कालं कत्वा भुम्मदेवेसु उप्पज्जि। सो गोसीसेन सेतुनो कतत्ता सेतवण्णं दिब्बं मनोजवं अस्साजानीयं पटिलभि, गुणवन्तानं वण्णकथनेन तस्स गत्ततो दिब्बगन्धो वायति, साटकस्स पन अपनिहितत्ता नग्गो अहोसि। सो अत्तना पुब्बे कतकम्मं ओलोकेन्तो तदनुसारेन अत्तनो भागिनेय्यं सूले आरोपितं दिस्वा करुणाय चोदियमानो मनोजवं अस्सं अभिरुहित्वा अड्ढरत्तिसमये तस्स सूला रोपितट्ठानं गन्त्वा अविदूरे ठितो ‘‘जीव, भो, जीवितमेव सेय्यो’’ति दिवसे दिवसे वदति।
So ekasmiṃ divase attano sahāyassa nhāyantassa pamādena anolokentassa nivāsanavatthaṃ kīḷādhippāyena apanidhāya taṃ dukkhāpetvā adāsi. Bhāgineyyo panassa corikāya paragehato bhaṇḍaṃ āharitvā tasseva āpaṇe nikkhipi. Bhaṇḍasāmikā vīmaṃsantā bhaṇḍena saddhiṃ tassa bhāgineyyaṃ tañca rañño dassesuṃ. Rājā ‘‘imassa sīsaṃ chindatha, bhāgineyyaṃ panassa sūle āropethā’’ti āṇāpesi. Rājapurisā tathā akaṃsu. So kālaṃ katvā bhummadevesu uppajji. So gosīsena setuno katattā setavaṇṇaṃ dibbaṃ manojavaṃ assājānīyaṃ paṭilabhi, guṇavantānaṃ vaṇṇakathanena tassa gattato dibbagandho vāyati, sāṭakassa pana apanihitattā naggo ahosi. So attanā pubbe katakammaṃ olokento tadanusārena attano bhāgineyyaṃ sūle āropitaṃ disvā karuṇāya codiyamāno manojavaṃ assaṃ abhiruhitvā aḍḍharattisamaye tassa sūlā ropitaṭṭhānaṃ gantvā avidūre ṭhito ‘‘jīva, bho, jīvitameva seyyo’’ti divase divase vadati.
तेन च समयेन अम्बसक्करो राजा हत्थिक्खन्धवरगतो नगरं पदक्खिणं करोन्तो अञ्ञतरस्मिं गेहे वातपानं विवरित्वा राजविभूतिं पस्सन्तिं एकं इत्थिं दिस्वा पटिबद्धचित्तो हुत्वा पच्छासने निसिन्नस्स पुरिसस्स ‘‘इमं घरं इमञ्च इत्थिं उपधारेही’’ति सञ्ञं दत्वा अनुक्कमेन अत्तनो राजगेहं पविट्ठो तं पुरिसं पेसेसि – ‘‘गच्छ, भणे, तस्सा इत्थिया ससामिकभावं वा असामिकभावं वा जानाही’’ति। सो गन्त्वा तस्सा ससामिकभावं ञत्वा रञ्ञो आरोचेसि। राजा तस्सा इत्थिया परिग्गहणूपायं चिन्तेन्तो तस्सा सामिकं पक्कोसापेत्वा ‘‘एहि, भणे, मं उपट्ठाही’’ति आह। सो अनिच्छन्तोपि ‘‘राजा अत्तनो वचनं अकरोन्ते मयि राजदण्डं करेय्या’’ति भयेन राजुपट्ठानं सम्पटिच्छित्वा दिवसे दिवसे राजुपट्ठानं गच्छति। राजापि तस्स भत्तवेतनं दापेत्वा कतिपयदिवसातिक्कमेन पातोव उपट्ठानं आगतं एवमाह – ‘‘गच्छ, भणे, अमुम्हि ठाने एका पोक्खरणी अत्थि, ततो अरुणवण्णमत्तिकं रत्तुप्पलानि च आनेहि, सचे अज्जेव नागच्छेय्यासि, जीवितं ते नत्थी’’ति। तस्मिञ्च गते द्वारपालं आह – ‘‘अज्ज अनत्थङ्गते एव सूरिये सब्बद्वारानि थकेतब्बानी’’ति।
Tena ca samayena ambasakkaro rājā hatthikkhandhavaragato nagaraṃ padakkhiṇaṃ karonto aññatarasmiṃ gehe vātapānaṃ vivaritvā rājavibhūtiṃ passantiṃ ekaṃ itthiṃ disvā paṭibaddhacitto hutvā pacchāsane nisinnassa purisassa ‘‘imaṃ gharaṃ imañca itthiṃ upadhārehī’’ti saññaṃ datvā anukkamena attano rājagehaṃ paviṭṭho taṃ purisaṃ pesesi – ‘‘gaccha, bhaṇe, tassā itthiyā sasāmikabhāvaṃ vā asāmikabhāvaṃ vā jānāhī’’ti. So gantvā tassā sasāmikabhāvaṃ ñatvā rañño ārocesi. Rājā tassā itthiyā pariggahaṇūpāyaṃ cintento tassā sāmikaṃ pakkosāpetvā ‘‘ehi, bhaṇe, maṃ upaṭṭhāhī’’ti āha. So anicchantopi ‘‘rājā attano vacanaṃ akaronte mayi rājadaṇḍaṃ kareyyā’’ti bhayena rājupaṭṭhānaṃ sampaṭicchitvā divase divase rājupaṭṭhānaṃ gacchati. Rājāpi tassa bhattavetanaṃ dāpetvā katipayadivasātikkamena pātova upaṭṭhānaṃ āgataṃ evamāha – ‘‘gaccha, bhaṇe, amumhi ṭhāne ekā pokkharaṇī atthi, tato aruṇavaṇṇamattikaṃ rattuppalāni ca ānehi, sace ajjeva nāgaccheyyāsi, jīvitaṃ te natthī’’ti. Tasmiñca gate dvārapālaṃ āha – ‘‘ajja anatthaṅgate eva sūriye sabbadvārāni thaketabbānī’’ti.
सा च पोक्खरणी वेसालिया तियोजनमत्थके होति, तथापि सो पुरिसो मरणभयतज्जितो वातवेगेन पुब्बण्हेयेव तं पोक्खरणिं सम्पापुणि। ‘‘सा च पोक्खरणी अमनुस्सपरिग्गहिता’’ति पगेव सुतत्ता भयेन सो ‘‘अत्थि नु खो एत्थ कोचि परिस्सयो’’ति समन्ततो अनुपरियायति। तं दिस्वा पोक्खरणिपालको अमनुस्सो करुणायमानरूपो मनुस्सरूपेन उपसङ्कमित्वा ‘‘किमत्थं, भो पुरिस, इधागतोसी’’ति आह। सो तस्स तं पवत्तिं कथेसि। सो ‘‘यदि एवं यावदत्थं गण्हाही’’ति अत्तनो दिब्बरूपं दस्सेत्वा अन्तरधायि।
Sā ca pokkharaṇī vesāliyā tiyojanamatthake hoti, tathāpi so puriso maraṇabhayatajjito vātavegena pubbaṇheyeva taṃ pokkharaṇiṃ sampāpuṇi. ‘‘Sā ca pokkharaṇī amanussapariggahitā’’ti pageva sutattā bhayena so ‘‘atthi nu kho ettha koci parissayo’’ti samantato anupariyāyati. Taṃ disvā pokkharaṇipālako amanusso karuṇāyamānarūpo manussarūpena upasaṅkamitvā ‘‘kimatthaṃ, bho purisa, idhāgatosī’’ti āha. So tassa taṃ pavattiṃ kathesi. So ‘‘yadi evaṃ yāvadatthaṃ gaṇhāhī’’ti attano dibbarūpaṃ dassetvā antaradhāyi.
सो तत्थ अरुणवण्णमत्तिकं रत्तुप्पलानि च गहेत्वा अनत्थङ्गतेयेव सूरिये नगरद्वारं सम्पापुणि। तं दिस्वा द्वारपालो तस्स विरवन्तस्सेव द्वारं थकेसि। सो थकिते द्वारे पवेसनं अलभन्तो द्वारसमीपे सूले आरोपितं पुरिसं दिस्वा ‘‘एते मयि अनत्थङ्गते एव सूरिये आगते विरवन्ते एवं द्वारं थकेसुं। ‘अहं कालेयेव आगतो, मम दासो नत्थी’ति तयापि ञातं होतू’’ति सक्खिमकासि। तं सुत्वा सो आह ‘‘अहं सूले आवुतो वज्झो मरणाभिमुखो, कथं तव सक्खि होमि। एको पनेत्थ पेतो महिद्धिको मम समीपं आगमिस्सति, तं सक्खिं करोही’’ति। ‘‘कथं पन सो मया दट्ठब्बो’’ति? इधेव त्वं तिट्ठ, ‘‘सयमेव दक्खिस्ससी’’ति। सो तत्थ ठितो मज्झिमयामे तं पेतं आगतं दिस्वा सक्खिं अकासि। विभाताय च रत्तिया रञ्ञा ‘‘मम आणा तया अतिक्कन्ता, तस्मा राजदण्डं ते करिस्सामी’’ति वुत्ते, देव, मया तव आणा नातिक्कन्ता, अनत्थङ्गते एव सूरिये अहं इधागतोति। तत्थ को ते सक्खीति? सो तस्स सूलावुतस्स पुरिसस्स सन्तिके आगच्छन्तं नग्गपेतं ‘‘सक्खी’’ति निद्दिसित्वा ‘‘कथमेतं अम्हेहि सद्धातब्ब’’न्ति रञ्ञा वुत्ते ‘‘अज्ज रत्तियं तुम्हेहि सद्धातब्बं पुरिसं मया सद्धिं पेसेथा’’ति आह। तं सुत्वा राजा सयमेव तेन सद्धिं तत्थ गन्त्वा ठितो पेतेन च तत्थागन्त्वा ‘‘जीव, भो, जीवितमेव सेय्यो’’ति वुत्ते तं ‘‘सेय्या निसज्जा नयिमस्स अत्थी’’तिआदिना पञ्चहि गाथाहि पटिपुच्छि। इदानि आदितो पन ‘‘वेसालि नाम नगरत्थि वज्जीन’’न्ति गाथा तासं सम्बन्धदस्सनत्थं सङ्गीतिकारेहि ठपिता –
So tattha aruṇavaṇṇamattikaṃ rattuppalāni ca gahetvā anatthaṅgateyeva sūriye nagaradvāraṃ sampāpuṇi. Taṃ disvā dvārapālo tassa viravantasseva dvāraṃ thakesi. So thakite dvāre pavesanaṃ alabhanto dvārasamīpe sūle āropitaṃ purisaṃ disvā ‘‘ete mayi anatthaṅgate eva sūriye āgate viravante evaṃ dvāraṃ thakesuṃ. ‘Ahaṃ kāleyeva āgato, mama dāso natthī’ti tayāpi ñātaṃ hotū’’ti sakkhimakāsi. Taṃ sutvā so āha ‘‘ahaṃ sūle āvuto vajjho maraṇābhimukho, kathaṃ tava sakkhi homi. Eko panettha peto mahiddhiko mama samīpaṃ āgamissati, taṃ sakkhiṃ karohī’’ti. ‘‘Kathaṃ pana so mayā daṭṭhabbo’’ti? Idheva tvaṃ tiṭṭha, ‘‘sayameva dakkhissasī’’ti. So tattha ṭhito majjhimayāme taṃ petaṃ āgataṃ disvā sakkhiṃ akāsi. Vibhātāya ca rattiyā raññā ‘‘mama āṇā tayā atikkantā, tasmā rājadaṇḍaṃ te karissāmī’’ti vutte, deva, mayā tava āṇā nātikkantā, anatthaṅgate eva sūriye ahaṃ idhāgatoti. Tattha ko te sakkhīti? So tassa sūlāvutassa purisassa santike āgacchantaṃ naggapetaṃ ‘‘sakkhī’’ti niddisitvā ‘‘kathametaṃ amhehi saddhātabba’’nti raññā vutte ‘‘ajja rattiyaṃ tumhehi saddhātabbaṃ purisaṃ mayā saddhiṃ pesethā’’ti āha. Taṃ sutvā rājā sayameva tena saddhiṃ tattha gantvā ṭhito petena ca tatthāgantvā ‘‘jīva, bho, jīvitameva seyyo’’ti vutte taṃ ‘‘seyyā nisajjā nayimassa atthī’’tiādinā pañcahi gāthāhi paṭipucchi. Idāni ādito pana ‘‘vesāli nāma nagaratthi vajjīna’’nti gāthā tāsaṃ sambandhadassanatthaṃ saṅgītikārehi ṭhapitā –
५१७.
517.
‘‘वेसाली नाम नगरत्थि वज्जीनं, तत्थ अहु लिच्छवि अम्बसक्करो।
‘‘Vesālī nāma nagaratthi vajjīnaṃ, tattha ahu licchavi ambasakkaro;
दिस्वान पेतं नगरस्स बाहिरं, तत्थेव पुच्छित्थ तं कारणत्थिको॥
Disvāna petaṃ nagarassa bāhiraṃ, tattheva pucchittha taṃ kāraṇatthiko.
५१८.
518.
‘‘सेय्या निसज्जा नयिमस्स अत्थि, अभिक्कमो नत्थि पटिक्कमो च।
‘‘Seyyā nisajjā nayimassa atthi, abhikkamo natthi paṭikkamo ca;
असितपीतखायितवत्थभोगा, परिचारणा सापि इमस्स नत्थि॥
Asitapītakhāyitavatthabhogā, paricāraṇā sāpi imassa natthi.
५१९.
519.
‘‘ये ञातका दिट्ठसुता सुहज्जा, अनुकम्पका यस्स अहेसुं पुब्बे।
‘‘Ye ñātakā diṭṭhasutā suhajjā, anukampakā yassa ahesuṃ pubbe;
दट्ठुम्पि ते दानि न तं लभन्ति, विराजिततो हि जनेन तेन॥
Daṭṭhumpi te dāni na taṃ labhanti, virājitato hi janena tena.
५२०.
520.
‘‘न ओग्गतत्तस्स भवन्ति मित्ता, जहन्ति मित्ता विकलं विदित्वा।
‘‘Na oggatattassa bhavanti mittā, jahanti mittā vikalaṃ viditvā;
अत्थञ्च दिस्वा परिवारयन्ति, बहू मित्ता उग्गतत्तस्स होन्ति॥
Atthañca disvā parivārayanti, bahū mittā uggatattassa honti.
५२१.
521.
‘‘निहीनत्तो सब्बभोगेहि किच्छो, सम्मक्खितो सम्परिभिन्नगत्तो।
‘‘Nihīnatto sabbabhogehi kiccho, sammakkhito samparibhinnagatto;
उस्सावबिन्दूव पलिम्पमाना, अज्ज सुवे जीवितस्सूपरोधो॥
Ussāvabindūva palimpamānā, ajja suve jīvitassūparodho.
५२२.
522.
‘‘एतादिसं उत्तमकिच्छप्पत्तं,
‘‘Etādisaṃ uttamakicchappattaṃ,
उत्तासितं पुचिमन्दस्स सूले।
Uttāsitaṃ pucimandassa sūle;
अथ त्वं केन वण्णेन वदेसि यक्ख,
Atha tvaṃ kena vaṇṇena vadesi yakkha,
‘जीव भो जीवितमेव सेय्यो’’’ति॥
‘Jīva bho jīvitameva seyyo’’’ti.
५१७. तत्थ तत्थाति तस्सं वेसालियं। नगरस्स बाहिरन्ति नगरस्स बहि भवं, वेसालिनगरस्स बहि एव जातं पवत्तं सम्बन्धं। तत्थेवाति यत्थ तं पस्सि, तत्थेव ठाने। तन्ति तं पेतं। कारणत्थिकोति ‘‘जीव, भो, जीवितमेव सेय्यो’’ति वुत्तअत्थस्स कारणेन अत्थिको हुत्वा।
517. Tattha tatthāti tassaṃ vesāliyaṃ. Nagarassa bāhiranti nagarassa bahi bhavaṃ, vesālinagarassa bahi eva jātaṃ pavattaṃ sambandhaṃ. Tatthevāti yattha taṃ passi, tattheva ṭhāne. Tanti taṃ petaṃ. Kāraṇatthikoti ‘‘jīva, bho, jīvitameva seyyo’’ti vuttaatthassa kāraṇena atthiko hutvā.
५१८. सेय्या निसज्जा नयिमस्स अत्थीति पिट्ठिपसारणलक्खणा सेय्या, पल्लङ्काभुजनलक्खणा निसज्जा च इमस्स सूले आरोपितपुग्गलस्स नत्थि। अभिक्कमो नत्थि पटिक्कमो चाति अभिक्कमादिलक्खणं अप्पमत्तकम्पि गमनं इमस्स नत्थि। परिचारिका सापीति या असितपीतखायितवत्थपरिभोगादिलक्खणा इन्द्रियानं परिचारणा, सापि इमस्स नत्थि। ‘‘परिहरणा सापी’’ति वा पाठो, असितादिपरिभोगवसेन इन्द्रियानं परिहरणा, सापि इमस्स नत्थि विगतजीवितत्ताति अत्थो। ‘‘परिचारणा सापी’’ति केचि पठन्ति।
518.Seyyā nisajjā nayimassa atthīti piṭṭhipasāraṇalakkhaṇā seyyā, pallaṅkābhujanalakkhaṇā nisajjā ca imassa sūle āropitapuggalassa natthi. Abhikkamo natthi paṭikkamo cāti abhikkamādilakkhaṇaṃ appamattakampi gamanaṃ imassa natthi. Paricārikā sāpīti yā asitapītakhāyitavatthaparibhogādilakkhaṇā indriyānaṃ paricāraṇā, sāpi imassa natthi. ‘‘Pariharaṇā sāpī’’ti vā pāṭho, asitādiparibhogavasena indriyānaṃ pariharaṇā, sāpi imassa natthi vigatajīvitattāti attho. ‘‘Paricāraṇā sāpī’’ti keci paṭhanti.
५१९. दिट्ठसुता सुहज्जा, अनुकम्पका यस्स अहेसुं पुब्बेति सन्दिट्ठसहाया चेव अदिट्ठसहाया च यस्स मित्ता अनुद्दयावन्तो ये अस्स इमस्स पुब्बे अहेसुं। दट्ठुम्पीति पस्सितुम्पि न लभन्ति, कुतो सह वसितुन्ति अत्थो। विराजितत्तोति परिच्चत्तसभावो। जनेन तेनाति तेन ञातिआदिजनेन।
519.Diṭṭhasutā suhajjā, anukampakā yassa ahesuṃ pubbeti sandiṭṭhasahāyā ceva adiṭṭhasahāyā ca yassa mittā anuddayāvanto ye assa imassa pubbe ahesuṃ. Daṭṭhumpīti passitumpi na labhanti, kuto saha vasitunti attho. Virājitattoti pariccattasabhāvo. Janena tenāti tena ñātiādijanena.
५२०. न ओग्गतत्तस्स भवन्ति मित्ताति अपगतविञ्ञाणस्स मतस्स मित्ता नाम न होन्ति तस्स मित्तेहि कातब्बकिच्चस्स अतिक्कन्तत्ता। जहन्ति मित्ता विकलं विदित्वाति मतो ताव तिट्ठतु, जीवन्तम्पि भोगविकलं पुरिसं विदित्वा ‘‘न इतो किञ्चि गय्हूपग’’न्ति मित्ता पजहन्ति। अत्थञ्च दिस्वा परिवारयन्तीति तस्स पन सन्तकं अत्थं धनं दिस्वा पियवादिनो मुखुल्लोकिका हुत्वा तं परिवारेन्ति। बहू मित्ता उग्गतत्तस्स होन्तीति विभवसम्पत्तिया उग्गतसभावस्स समिद्धस्स बहू अनेका मित्ता होन्ति, अयं लोकियसभावोति अत्थो।
520.Na oggatattassa bhavanti mittāti apagataviññāṇassa matassa mittā nāma na honti tassa mittehi kātabbakiccassa atikkantattā. Jahanti mittā vikalaṃ viditvāti mato tāva tiṭṭhatu, jīvantampi bhogavikalaṃ purisaṃ viditvā ‘‘na ito kiñci gayhūpaga’’nti mittā pajahanti. Atthañca disvā parivārayantīti tassa pana santakaṃ atthaṃ dhanaṃ disvā piyavādino mukhullokikā hutvā taṃ parivārenti. Bahū mittā uggatattassa hontīti vibhavasampattiyā uggatasabhāvassa samiddhassa bahū anekā mittā honti, ayaṃ lokiyasabhāvoti attho.
५२१. निहीनत्तो सब्बभोगेहीति सब्बेहि उपभोगपरिभोगवत्थूहि परिहीनत्तो। किच्छोति दुक्खितो। सम्मक्खितोति रुहिरेहि सम्मक्खितसरीरो। सम्परिभिन्नगत्तोति सूलेन अब्भन्तरे विदालितगत्तो। उस्सावबिन्दूव पलिम्पमानोति तिणग्गे लिम्पमानउस्सावबिन्दुसदिसो। अज्ज सुवेति अज्ज वा सुवे वा इमस्स नाम पुरिसस्स जीवितस्स उपरोधो निरोधो, ततो उद्धं नप्पवत्ततीति अत्थो।
521.Nihīnatto sabbabhogehīti sabbehi upabhogaparibhogavatthūhi parihīnatto. Kicchoti dukkhito. Sammakkhitoti ruhirehi sammakkhitasarīro. Samparibhinnagattoti sūlena abbhantare vidālitagatto. Ussāvabindūva palimpamānoti tiṇagge limpamānaussāvabindusadiso. Ajja suveti ajja vā suve vā imassa nāma purisassa jīvitassa uparodho nirodho, tato uddhaṃ nappavattatīti attho.
५२२. उत्तासितन्ति आवुतं आरोपितं। पुचिमन्दस्स सूलेति निम्बरुक्खस्स दण्डेन कतसूले । केन वण्णेनाति केन कारणेन। जीव, भो, जीवितमेव सेय्योति, भो पुरिस, जीव। कस्मा? सूलं आरोपितस्सापि हि ते इध जीवितमेव इतो चुतस्स जीविततो सतभागेन सहस्सभागेन सेय्यो सुन्दरतरोति।
522.Uttāsitanti āvutaṃ āropitaṃ. Pucimandassa sūleti nimbarukkhassa daṇḍena katasūle . Kena vaṇṇenāti kena kāraṇena. Jīva, bho, jīvitameva seyyoti, bho purisa, jīva. Kasmā? Sūlaṃ āropitassāpi hi te idha jīvitameva ito cutassa jīvitato satabhāgena sahassabhāgena seyyo sundarataroti.
एवं तेन रञ्ञा पुच्छितो सो पेतो अत्तनो अधिप्पायं पकासेन्तो –
Evaṃ tena raññā pucchito so peto attano adhippāyaṃ pakāsento –
५२३.
523.
‘‘सालोहितो एस अहोसि मय्हं, अहं सरामि पुरिमाय जातिया।
‘‘Sālohito esa ahosi mayhaṃ, ahaṃ sarāmi purimāya jātiyā;
दिस्वा च मे कारुञ्ञमहोसि राज, मा पापधम्मो निरयं पतायं॥
Disvā ca me kāruññamahosi rāja, mā pāpadhammo nirayaṃ patāyaṃ.
५२४.
524.
‘‘इतो चुतो लिच्छवि एस पोसो, सत्थुस्सदं निरयं घोररूपं।
‘‘Ito cuto licchavi esa poso, satthussadaṃ nirayaṃ ghorarūpaṃ;
उपपज्जति दुक्कटकम्मकारी, महाभितापं कटुकं भयानकं॥
Upapajjati dukkaṭakammakārī, mahābhitāpaṃ kaṭukaṃ bhayānakaṃ.
५२५.
525.
‘‘अनेकभागेन गुणेन सेय्यो, अयमेव सूलो निरयेन तेन।
‘‘Anekabhāgena guṇena seyyo, ayameva sūlo nirayena tena;
एकन्तदुक्खं कटुकं भयानकं, एकन्ततिब्बं निरयं पतायं॥
Ekantadukkhaṃ kaṭukaṃ bhayānakaṃ, ekantatibbaṃ nirayaṃ patāyaṃ.
५२६.
526.
‘‘इदञ्च सुत्वा वचनं ममेसो, दुक्खूपनीतो विजहेय्य पाणं।
‘‘Idañca sutvā vacanaṃ mameso, dukkhūpanīto vijaheyya pāṇaṃ;
तस्मा अहं सन्तिके न भणामि, मा मेकतो जीवितस्सूपरोधो’’ति॥ –
Tasmā ahaṃ santike na bhaṇāmi, mā mekato jīvitassūparodho’’ti. –
चतस्सो गाथा अभासि।
Catasso gāthā abhāsi.
५२३. तत्थ सालोहितो समानलोहितो योनिसम्बन्धेन सम्बन्धो, ञातकोति अत्थो। पुरिमाय जातियाति पुरिमत्तभावे। मा पापधम्मो निरयं पतायन्ति अयं पापधम्मो पुरिसो निरयं मा पति, मा निरयं उपपज्जीति इमं दिस्वा मे कारुञ्ञं अहोसीति योजना।
523. Tattha sālohito samānalohito yonisambandhena sambandho, ñātakoti attho. Purimāya jātiyāti purimattabhāve. Mā pāpadhammo nirayaṃ patāyanti ayaṃ pāpadhammo puriso nirayaṃ mā pati, mā nirayaṃ upapajjīti imaṃ disvā me kāruññaṃ ahosīti yojanā.
५२४. सत्तुस्सदन्ति पापकारीहि सत्तेहि उस्सन्नं, अथ वा पञ्चविधबन्धनं, मुखे तत्तलोहसेचनं, अङ्गारपब्बतारोपनं, लोहकुम्भिपक्खेपनं, असिपत्तवनप्पवेसनं, वेत्तरणियं समोतरणं, महानिरये पक्खेपोति। इमेहि सत्तहि पञ्चविधबन्धनादीहि दारुणकारणेहि उस्सन्नं, उपरूपरि निचितन्ति अत्थो। महाभितापन्ति महादुक्खं, महाअग्गिसन्तापं वा। कटुकन्ति अनिट्ठं। भयानकन्ति भयजनकं।
524.Sattussadanti pāpakārīhi sattehi ussannaṃ, atha vā pañcavidhabandhanaṃ, mukhe tattalohasecanaṃ, aṅgārapabbatāropanaṃ, lohakumbhipakkhepanaṃ, asipattavanappavesanaṃ, vettaraṇiyaṃ samotaraṇaṃ, mahāniraye pakkhepoti. Imehi sattahi pañcavidhabandhanādīhi dāruṇakāraṇehi ussannaṃ, uparūpari nicitanti attho. Mahābhitāpanti mahādukkhaṃ, mahāaggisantāpaṃ vā. Kaṭukanti aniṭṭhaṃ. Bhayānakanti bhayajanakaṃ.
५२५. अनेकभागेन गुणेनाति अनेककोट्ठासेन आनिसंसेन। अयमेव सूलो निरयेन तेनाति ततो इमस्स उप्पत्तिट्ठानभूततो निरयतो अयमेव सूलो सेय्योति। निस्सक्के हि इदं करणवचनं। एकन्त तिब्बन्ति एकन्तेनेव तिखिणदुक्खं, नियतमहादुक्खन्ति अत्थो।
525.Anekabhāgenaguṇenāti anekakoṭṭhāsena ānisaṃsena. Ayameva sūlo nirayena tenāti tato imassa uppattiṭṭhānabhūtato nirayato ayameva sūlo seyyoti. Nissakke hi idaṃ karaṇavacanaṃ. Ekanta tibbanti ekanteneva tikhiṇadukkhaṃ, niyatamahādukkhanti attho.
५२६. इदञ्च सुत्वा वचनं ममेसोति ‘‘इतो चुतो’’तिआदिना वुत्तं मम वचनं सुत्वा एसो पुरिसो दुक्खूपनीतो मम वचनेन निरयदुक्खं उपनीतो विय हुत्वा। विजहेय्य पाणन्ति अत्तनो जीवितं परिच्चजेय्य। तस्माति तेन कारणेन। मा मेकतोति ‘‘मया एकतो इमस्स पुरिसस्स जीवितस्स उपरोधो मा होतू’’ति इमस्स सन्तिके इदं वचनं अहं न भणामि, अथ खो ‘‘जीव, भो, जीवितमेव सेय्यो’’ति इदमेव भणामीति अधिप्पायो।
526.Idañca sutvā vacanaṃ mamesoti ‘‘ito cuto’’tiādinā vuttaṃ mama vacanaṃ sutvā eso puriso dukkhūpanīto mama vacanena nirayadukkhaṃ upanīto viya hutvā. Vijaheyya pāṇanti attano jīvitaṃ pariccajeyya. Tasmāti tena kāraṇena. Mā mekatoti ‘‘mayā ekato imassa purisassa jīvitassa uparodho mā hotū’’ti imassa santike idaṃ vacanaṃ ahaṃ na bhaṇāmi, atha kho ‘‘jīva, bho, jīvitameva seyyo’’ti idameva bhaṇāmīti adhippāyo.
एवं पेतेन अत्तनो अधिप्पाये पकासिते पुन राजा पेतस्स पवत्तिं पुच्छितुं ओकासं करोन्तो इमं गाथमाह –
Evaṃ petena attano adhippāye pakāsite puna rājā petassa pavattiṃ pucchituṃ okāsaṃ karonto imaṃ gāthamāha –
५२७.
527.
‘‘अञ्ञातो एसो पुरिसस्स अत्थो, अञ्ञम्पि इच्छामसे पुच्छितुं तुवं।
‘‘Aññāto eso purisassa attho, aññampi icchāmase pucchituṃ tuvaṃ;
ओकासकम्मं सचे नो करोसि, पुच्छाम तं नो न च कुज्झितब्ब’’न्ति॥
Okāsakammaṃ sace no karosi, pucchāma taṃ no na ca kujjhitabba’’nti.
५२८.
528.
‘‘अद्धा पटिञ्ञा मे तदा अहु, नाचिक्खणा अप्पसन्नस्स होति।
‘‘Addhā paṭiññā me tadā ahu, nācikkhaṇā appasannassa hoti;
अकामा सद्धेय्यवचोति कत्वा, पुच्छस्सु मं कामं यथा विसय्ह’’न्ति॥ –
Akāmā saddheyyavacoti katvā, pucchassu maṃ kāmaṃ yathā visayha’’nti. –
इमा रञ्ञो पेतस्स च वचनपटिवचनगाथा।
Imā rañño petassa ca vacanapaṭivacanagāthā.
५२७. तत्थ अञ्ञातोति अवगतो। इच्छामसेति इच्छाम। नोति अम्हाकं। न च कुज्झितब्बन्ति ‘‘इमे मनुस्सा यंकिञ्चि पुच्छन्ती’’ति कोधो न कातब्बो।
527. Tattha aññātoti avagato. Icchāmaseti icchāma. Noti amhākaṃ. Na ca kujjhitabbanti ‘‘ime manussā yaṃkiñci pucchantī’’ti kodho na kātabbo.
५२८. अद्धाति एकंसेन। पटिञ्ञा मेति ञाणवसेन मय्हं ‘‘पुच्छस्सू’’ति पटिञ्ञा, ओकासदानन्ति अत्थो। तदा अहूति तस्मिं काले पठमदस्सने अहोसि। नाचिक्खणा अप्पसन्नस्स होतीति अकथना अप्पसन्नस्स होति। पसन्नो एव हि पसन्नस्स किञ्चि कथेति। त्वं पन तदा मयि अप्पसन्नो, अहञ्च तयि, तेन पटिजानित्वा कथेतुकामो नाहोसि। इदानि पनाहं तुय्हं अकामा सद्धेय्यवचो अकामो एव सद्धातब्बवचनो इति कत्वा इमिना कारणेन । पुच्छस्सु मं कामं यथा विसय्हन्ति त्वं यथा इच्छसि, तमत्थं मं पुच्छस्सु। अहं पन यथा विसय्हं यथा मय्हं सहितुं सक्का, तथा अत्तनो ञाणबलानुरूपं कथेस्सामीति अधिप्पायो।
528.Addhāti ekaṃsena. Paṭiññā meti ñāṇavasena mayhaṃ ‘‘pucchassū’’ti paṭiññā, okāsadānanti attho. Tadā ahūti tasmiṃ kāle paṭhamadassane ahosi. Nācikkhaṇā appasannassa hotīti akathanā appasannassa hoti. Pasanno eva hi pasannassa kiñci katheti. Tvaṃ pana tadā mayi appasanno, ahañca tayi, tena paṭijānitvā kathetukāmo nāhosi. Idāni panāhaṃ tuyhaṃ akāmā saddheyyavaco akāmo eva saddhātabbavacano iti katvā iminā kāraṇena . Pucchassumaṃ kāmaṃ yathā visayhanti tvaṃ yathā icchasi, tamatthaṃ maṃ pucchassu. Ahaṃ pana yathā visayhaṃ yathā mayhaṃ sahituṃ sakkā, tathā attano ñāṇabalānurūpaṃ kathessāmīti adhippāyo.
एवं पेतेन पुच्छनाय ओकासे कते राजा –
Evaṃ petena pucchanāya okāse kate rājā –
५२९.
529.
‘‘यं किञ्चहं चक्खुना पस्सिसामि,
‘‘Yaṃ kiñcahaṃ cakkhunā passisāmi,
सब्बम्पि ताहं अभिसद्दहेय्यं।
Sabbampi tāhaṃ abhisaddaheyyaṃ;
दिस्वाव तं नोपि चे सद्दहेय्यं,
Disvāva taṃ nopi ce saddaheyyaṃ,
करेय्यासि मे यक्ख नियस्सकम्म’’न्ति॥ –
Kareyyāsi me yakkha niyassakamma’’nti. –
गाथमाह। तस्सत्थो – अहं यं किञ्चिदेव चक्खुना पस्सिस्सामि, तं सब्बम्पि तथेव अहं अभिसद्दहेय्यं, तं पन दिस्वाव तं वचनं नोपि चे सद्दहेय्यं। यक्ख, मय्हं नियस्सकम्मं निग्गहकम्मं करेय्यासीति। अथ वा यं किञ्चहं चक्खुना पस्सिस्सामीति अहं यं किञ्चिदेव चक्खुना पस्सिस्सामि अचक्खुगोचरस्स अदस्सनतो। सब्बम्पि ताहं अभिसद्दहेय्यन्ति सब्बम्पि ते अहं दिट्ठं सुतं अञ्ञं वा अभिसद्दहेय्यं। तादिसो हि मय्हं तयि अभिप्पसादोति अधिप्पायो। पच्छिमपदस्स पन यथावुत्तोव अत्थो।
Gāthamāha. Tassattho – ahaṃ yaṃ kiñcideva cakkhunā passissāmi, taṃ sabbampi tatheva ahaṃ abhisaddaheyyaṃ, taṃ pana disvāva taṃ vacanaṃ nopi ce saddaheyyaṃ. Yakkha, mayhaṃ niyassakammaṃ niggahakammaṃ kareyyāsīti. Atha vā yaṃ kiñcahaṃ cakkhunā passissāmīti ahaṃ yaṃ kiñcideva cakkhunā passissāmi acakkhugocarassa adassanato. Sabbampi tāhaṃ abhisaddaheyyanti sabbampi te ahaṃ diṭṭhaṃ sutaṃ aññaṃ vā abhisaddaheyyaṃ. Tādiso hi mayhaṃ tayi abhippasādoti adhippāyo. Pacchimapadassa pana yathāvuttova attho.
तं सुत्वा पेतो –
Taṃ sutvā peto –
५३०.
530.
‘‘सच्चप्पटिञ्ञा तव मेसा होतु, सुत्वान धम्मं लभ सुप्पसादं।
‘‘Saccappaṭiññā tava mesā hotu, sutvāna dhammaṃ labha suppasādaṃ;
अञ्ञत्थिको नो च पदुट्ठचित्तो, यं ते सुतं असुतञ्चापि धम्मं।
Aññatthiko no ca paduṭṭhacitto, yaṃ te sutaṃ asutañcāpi dhammaṃ;
सब्बम्पि अक्खिस्सं यथा पजान’’न्ति॥ – गाथमाह । इतो परं –
Sabbampi akkhissaṃ yathā pajāna’’nti. – gāthamāha ; Ito paraṃ –
५३१.
531.
‘‘सेतेन अस्सेन अलङ्कतेन, उपयासि सूलावुतकस्स सन्तिके।
‘‘Setena assena alaṅkatena, upayāsi sūlāvutakassa santike;
यानं इदं अब्भुतं दस्सनेय्यं, किस्सेतं कम्मस्स अयं विपाकोति॥
Yānaṃ idaṃ abbhutaṃ dassaneyyaṃ, kissetaṃ kammassa ayaṃ vipākoti.
५३२.
532.
‘‘वेसालिया नगरस्स मज्झे, चिक्खल्लमग्गे नरकं अहोसि।
‘‘Vesāliyā nagarassa majjhe, cikkhallamagge narakaṃ ahosi;
गोसीसमेकाहं पसन्नचित्तो, सेतं गहेत्वा नरकस्मिं निक्खिपिं॥
Gosīsamekāhaṃ pasannacitto, setaṃ gahetvā narakasmiṃ nikkhipiṃ.
५३३.
533.
‘‘एतस्मिं पादानि पतिट्ठपेत्वा, मयञ्च अञ्ञे च अतिक्कमिम्हा।
‘‘Etasmiṃ pādāni patiṭṭhapetvā, mayañca aññe ca atikkamimhā;
यानं इदं अब्भुतं दस्सनेय्यं, तस्सेव कम्मस्स अयं विपाकोति॥
Yānaṃ idaṃ abbhutaṃ dassaneyyaṃ, tasseva kammassa ayaṃ vipākoti.
५३४.
534.
‘‘वण्णो च ते सब्बदिसा पभासति, गन्धो च ते सब्बदिसा पवायति।
‘‘Vaṇṇo ca te sabbadisā pabhāsati, gandho ca te sabbadisā pavāyati;
यक्खिद्धिपत्तोसि महानुभावो, नग्गो चासि किस्स अयं विपाकोति॥
Yakkhiddhipattosi mahānubhāvo, naggo cāsi kissa ayaṃ vipākoti.
५३५.
535.
‘‘अक्कोधनो निच्चपसन्नचित्तो, सण्हाहि वाचाहि जनं उपेमि।
‘‘Akkodhano niccapasannacitto, saṇhāhi vācāhi janaṃ upemi;
तस्सेव कम्मस्स अयं विपाको, दिब्बो मे वण्णो सततं पभासति॥
Tasseva kammassa ayaṃ vipāko, dibbo me vaṇṇo satataṃ pabhāsati.
५३६.
536.
‘‘यसञ्च कित्तिञ्च धम्मे ठितानं, दिस्वान मन्तेमि पसन्नचित्तो।
‘‘Yasañca kittiñca dhamme ṭhitānaṃ, disvāna mantemi pasannacitto;
तस्सेव कम्मस्स अयं विपाको, दिब्बो मे गन्धो सततं पवायति॥
Tasseva kammassa ayaṃ vipāko, dibbo me gandho satataṃ pavāyati.
५३७.
537.
‘‘सहायानं तित्थस्मिं न्हायन्तानं, थले गहेत्वा निदहिस्स दुस्सं।
‘‘Sahāyānaṃ titthasmiṃ nhāyantānaṃ, thale gahetvā nidahissa dussaṃ;
खिड्डत्थिको नो च पदुट्ठचित्तो, तेनम्हि नग्गो कसिरा च वुत्तीति॥
Khiḍḍatthiko no ca paduṭṭhacitto, tenamhi naggo kasirā ca vuttīti.
५३८.
538.
‘‘यो कीळमानो पकरोति पापं, तस्सेदिसं कम्मविपाकमाहु।
‘‘Yo kīḷamāno pakaroti pāpaṃ, tassedisaṃ kammavipākamāhu;
अकीळमानो पन यो करोति, किं तस्स कम्मस्स विपाकमाहूति॥
Akīḷamāno pana yo karoti, kiṃ tassa kammassa vipākamāhūti.
५३९.
539.
‘‘ये दुट्ठसङ्कप्पमना मनुस्सा, कायेन वाचाय च संकिलिट्ठा।
‘‘Ye duṭṭhasaṅkappamanā manussā, kāyena vācāya ca saṃkiliṭṭhā;
कायस्स भेदा अभिसम्परायं, असंसयं ते निरयं उपेन्ति॥
Kāyassa bhedā abhisamparāyaṃ, asaṃsayaṃ te nirayaṃ upenti.
५४०.
540.
‘‘अपरे पन सुगतिमासमाना, दाने रता सङ्गहितत्तभावा।
‘‘Apare pana sugatimāsamānā, dāne ratā saṅgahitattabhāvā;
कायस्स भेदा अभिसम्परायं, असंसयं ते सुगतिं उपेन्ती’’ति॥ –
Kāyassa bhedā abhisamparāyaṃ, asaṃsayaṃ te sugatiṃ upentī’’ti. –
तेसं उभिन्नं वचनपटिवचनगाथा होन्ति।
Tesaṃ ubhinnaṃ vacanapaṭivacanagāthā honti.
५३०. तत्थ सच्चप्पटिञ्ञा तव मेसा होतूति ‘‘सब्बम्पि ताहं अभिसद्दहेय्य’’न्ति तव एसा पटिञ्ञा मय्हं सच्चं होतु। सुत्वान धम्मं लभ सुप्पसादन्ति मया वुच्चमानं धम्मं सुत्वा सुन्दरं पसादं लभस्सु। अञ्ञत्थिकोति आजाननत्थिको। यथा पजानन्ति यथा अञ्ञोपि पजानन्तो, ‘‘यथापि ञात’’न्ति वा मया यथा ञातन्ति अत्थो।
530. Tattha saccappaṭiññā tava mesā hotūti ‘‘sabbampi tāhaṃ abhisaddaheyya’’nti tava esā paṭiññā mayhaṃ saccaṃ hotu. Sutvāna dhammaṃ labha suppasādanti mayā vuccamānaṃ dhammaṃ sutvā sundaraṃ pasādaṃ labhassu. Aññatthikoti ājānanatthiko. Yathā pajānanti yathā aññopi pajānanto, ‘‘yathāpi ñāta’’nti vā mayā yathā ñātanti attho.
५३१. किस्सेतं कम्मस्स अयं विपाकोति किस्सेतं किस्स नाम एतं, किस्स कम्मस्स अयं विपाको। एतन्ति वा निपातमत्तं, किस्स कम्मस्साति योजना। ‘‘किस्स ते’’ति च केचि पठन्ति।
531.Kissetaṃ kammassa ayaṃ vipākoti kissetaṃ kissa nāma etaṃ, kissa kammassa ayaṃ vipāko. Etanti vā nipātamattaṃ, kissa kammassāti yojanā. ‘‘Kissa te’’ti ca keci paṭhanti.
५३२-३३. चिक्खल्लमग्गेति चिक्खल्लवति पथम्हि। नरकन्ति आवाटं। एकाहन्ति एकं अहं। नरकस्मिं निक्खिपिन्ति यथा कद्दमो न अक्कमीयति, एवं तस्मिं चिक्खल्लावाटे ठपेसिं। तस्साति तस्स गोसीसेन सेतुकरणस्स।
532-33.Cikkhallamaggeti cikkhallavati pathamhi. Narakanti āvāṭaṃ. Ekāhanti ekaṃ ahaṃ. Narakasmiṃ nikkhipinti yathā kaddamo na akkamīyati, evaṃ tasmiṃ cikkhallāvāṭe ṭhapesiṃ. Tassāti tassa gosīsena setukaraṇassa.
५३६-७. धम्मे ठितानन्ति धम्मचारीनं समचारीनं। मन्तेमीति कथेमि कित्तयामि। खिड्डत्थिकोति हसाधिप्पायो। नो च पदुट्ठचित्तोति दुस्ससामिके न दूसितचित्तो, न अवहरणाधिप्पायो नापि विनासाधिप्पायोति अत्थो।
536-7.Dhamme ṭhitānanti dhammacārīnaṃ samacārīnaṃ. Mantemīti kathemi kittayāmi. Khiḍḍatthikoti hasādhippāyo. No ca paduṭṭhacittoti dussasāmike na dūsitacitto, na avaharaṇādhippāyo nāpi vināsādhippāyoti attho.
५३८. अकीळमानोति अखिड्डाधिप्पायो, लोभादीहि दूसितचित्तो। किं तस्स कम्मस्स विपाकमाहूति तस्स तथा कतस्स पापकम्मस्स कीव कटुकं दुक्खविपाकं पण्डिता आहु।
538.Akīḷamānoti akhiḍḍādhippāyo, lobhādīhi dūsitacitto. Kiṃ tassa kammassa vipākamāhūti tassa tathā katassa pāpakammassa kīva kaṭukaṃ dukkhavipākaṃ paṇḍitā āhu.
५३९-४०. दुट्ठसङ्कप्पमनाति कामसङ्कप्पादिवसेन दूसितमनोवितक्का, एतेन मनोदुच्चरितमाह। कायेन वाचाय च संकिलिट्ठाति पाणातिपातादिवसेन कायवाचाहि मलिना। आसमानाति आसीसमाना पत्थयमाना।
539-40.Duṭṭhasaṅkappamanāti kāmasaṅkappādivasena dūsitamanovitakkā, etena manoduccaritamāha. Kāyena vācāya ca saṃkiliṭṭhāti pāṇātipātādivasena kāyavācāhi malinā. Āsamānāti āsīsamānā patthayamānā.
एवं पेतेन सङ्खेपेनेव कम्मफलेसु विभजित्वा दस्सितेसु तं असद्दहन्तो राजा –
Evaṃ petena saṅkhepeneva kammaphalesu vibhajitvā dassitesu taṃ asaddahanto rājā –
५४१.
541.
‘‘तं किन्ति जानेय्यमहं अवेच्च, कल्याणपापस्स अयं विपाको।
‘‘Taṃ kinti jāneyyamahaṃ avecca, kalyāṇapāpassa ayaṃ vipāko;
किं वाहं दिस्वा अभिसद्दहेय्यं, को वापि मं सद्दहापेय्य एत’’न्ति॥ –
Kiṃ vāhaṃ disvā abhisaddaheyyaṃ, ko vāpi maṃ saddahāpeyya eta’’nti. –
गाथमाह। तत्थ तं किन्ति जानेय्यमहं अवेच्चाति योयं तया ‘‘ये दुट्ठसङ्कप्पमना मनुस्सा, कायेन वाचाय च संकिलिट्ठा’’तिआदिना। ‘‘अपरे पन सुगतिमासमाना’’तिआदिना च कल्याणस्स पापस्स च कम्मस्स विपाको विभजित्वा वुत्तो, तं किन्ति केन कारणेन अहं अवेच्च अपरपच्चयभावेन सद्दहेय्यं। किं वाहं दिस्वा अभिसद्दहेय्यन्ति कीदिसं वा पनाहं पच्चक्खभूतं निदस्सनं दिस्वा पटिसद्दहेय्यं। को वापि मं सद्दहापेय्य एतन्ति को वा विञ्ञू पुरिसो पण्डितो एतमत्थं मं सद्दहापेय्य, तं कथेहीति अत्थो।
Gāthamāha. Tattha taṃ kinti jāneyyamahaṃ aveccāti yoyaṃ tayā ‘‘ye duṭṭhasaṅkappamanā manussā, kāyena vācāya ca saṃkiliṭṭhā’’tiādinā. ‘‘Apare pana sugatimāsamānā’’tiādinā ca kalyāṇassa pāpassa ca kammassa vipāko vibhajitvā vutto, taṃ kinti kena kāraṇena ahaṃ avecca aparapaccayabhāvena saddaheyyaṃ. Kiṃ vāhaṃ disvā abhisaddaheyyanti kīdisaṃ vā panāhaṃ paccakkhabhūtaṃ nidassanaṃ disvā paṭisaddaheyyaṃ. Ko vāpi maṃ saddahāpeyya etanti ko vā viññū puriso paṇḍito etamatthaṃ maṃ saddahāpeyya, taṃ kathehīti attho.
तं सुत्वा पेतो कारणेन तमत्थं तस्स पकासेन्तो –
Taṃ sutvā peto kāraṇena tamatthaṃ tassa pakāsento –
५४२.
542.
‘‘दिस्वा च सुत्वा अभिसद्दहस्सु, कल्याणपापस्स अयं विपाको।
‘‘Disvā ca sutvā abhisaddahassu, kalyāṇapāpassa ayaṃ vipāko;
कल्याणपापे उभये असन्ते, सिया नु सत्ता सुगता दुग्गता वा॥
Kalyāṇapāpe ubhaye asante, siyā nu sattā sugatā duggatā vā.
५४३.
543.
‘‘नो चेत्थ कम्मानि करेय्युं मच्चा, कल्याणपापानि मनुस्सलोके।
‘‘No cettha kammāni kareyyuṃ maccā, kalyāṇapāpāni manussaloke;
नाहेसुं सत्ता सुगता दुग्गता वा, हीना पणीता च मनुस्सलोके॥
Nāhesuṃ sattā sugatā duggatā vā, hīnā paṇītā ca manussaloke.
५४४.
544.
‘‘यस्मा च कम्मानि करोन्ति मच्चा, कल्याणपापानि मनुस्सलोके।
‘‘Yasmā ca kammāni karonti maccā, kalyāṇapāpāni manussaloke;
तस्मा हि सत्ता सुगता दुग्गता वा, हीना पणीता च मनुस्सलोके॥
Tasmā hi sattā sugatā duggatā vā, hīnā paṇītā ca manussaloke.
५४५.
545.
‘‘द्वयज्ज कम्मानं विपाकमाहु, सुखस्स दुक्खस्स च वेदनीयं।
‘‘Dvayajja kammānaṃ vipākamāhu, sukhassa dukkhassa ca vedanīyaṃ;
ता देवतायो परिचारयन्ति, पच्चेन्ति बाला द्वयतं अपस्सिनो’’ति॥ –
Tā devatāyo paricārayanti, paccenti bālā dvayataṃ apassino’’ti. –
गाथा अभासि।
Gāthā abhāsi.
५४२. तत्थ दिस्वा चाति पच्चक्खतो दिस्वापि। सुत्वाति धम्मं सुत्वा तदनुसारेन नयं नेन्तो अनुमिनन्तो। कल्याणपापस्साति कुसलस्स अकुसलस्स च कम्मस्स अयं सुखो अयं दुक्खो च विपाकोति अभिसद्दहस्सु। उभये असन्तेति कल्याणे पापे चाति दुविधे कम्मे अविज्जमाने। सिया नु सत्ता सुगता दुग्गता वाति ‘‘इमे सत्ता सुगतिं गता दुग्गतिं गता वा, सुगतियं वा अड्ढा दुग्गतियं दलिद्दा वा’’ति अयमत्थो किं नु सिया कथं सम्भवेय्याति अत्थो।
542. Tattha disvā cāti paccakkhato disvāpi. Sutvāti dhammaṃ sutvā tadanusārena nayaṃ nento anuminanto. Kalyāṇapāpassāti kusalassa akusalassa ca kammassa ayaṃ sukho ayaṃ dukkho ca vipākoti abhisaddahassu. Ubhaye asanteti kalyāṇe pāpe cāti duvidhe kamme avijjamāne. Siyā nu sattā sugatā duggatā vāti ‘‘ime sattā sugatiṃ gatā duggatiṃ gatā vā, sugatiyaṃ vā aḍḍhā duggatiyaṃ daliddā vā’’ti ayamattho kiṃ nu siyā kathaṃ sambhaveyyāti attho.
५४३-४. इदानि यथावुत्तमत्थं ‘‘नो चेत्थ कम्मानी’’ति च ‘‘यस्मा च कम्मानी’’ति च गाथाद्वयेन ब्यतिरेकतो अन्वयतो च विभावेति। तत्थ हीना पणीताति कुलरूपारोग्यपरिवारादीहि हीना उळारा च।
543-4. Idāni yathāvuttamatthaṃ ‘‘nocettha kammānī’’ti ca ‘‘yasmā ca kammānī’’ti ca gāthādvayena byatirekato anvayato ca vibhāveti. Tattha hīnā paṇītāti kularūpārogyaparivārādīhi hīnā uḷārā ca.
५४५. द्वयज्ज कम्मानं विपाकमाहूति द्वयं दुविधं अज्ज इदानि कम्मानं सुचरितदुच्चरितानं विपाकं वदन्ति कथेन्ति। किं तन्ति आह ‘‘सुखस्स दुक्खस्स च वेदनीय’’न्ति, इट्ठस्स च अनिट्ठस्स च अनुभवनयोग्गं। ता देवतायो परिचारयन्तीति ये उक्कंसवसेन सुखवेदनीयं विपाकं पटिलभन्ति, ते देवलोके ता देवता हुत्वा दिब्बसुखसमप्पिता इन्द्रियानि परिचारेन्ति। पच्चेन्ति बाला द्वयतं अपस्सिनोति ये बाला कम्मञ्च कम्मफलञ्चाति द्वयं अपस्सन्ता असद्दहन्ता, ते पापप्पसुता दुक्खवेदनीयं विपाकं अनुभवन्ता निरयादीसु कम्मुना पच्चेन्ति दुक्खं पापुणन्ति।
545.Dvayajja kammānaṃ vipākamāhūti dvayaṃ duvidhaṃ ajja idāni kammānaṃ sucaritaduccaritānaṃ vipākaṃ vadanti kathenti. Kiṃ tanti āha ‘‘sukhassa dukkhassa ca vedanīya’’nti, iṭṭhassa ca aniṭṭhassa ca anubhavanayoggaṃ. Tā devatāyo paricārayantīti ye ukkaṃsavasena sukhavedanīyaṃ vipākaṃ paṭilabhanti, te devaloke tā devatā hutvā dibbasukhasamappitā indriyāni paricārenti. Paccenti bālā dvayataṃ apassinoti ye bālā kammañca kammaphalañcāti dvayaṃ apassantā asaddahantā, te pāpappasutā dukkhavedanīyaṃ vipākaṃ anubhavantā nirayādīsu kammunā paccenti dukkhaṃ pāpuṇanti.
एवं कम्मफलं सद्दहन्तो पन त्वं कस्मा एवरूपं दुक्खं पच्चनुभवसीति अनुयोगं सन्धाय –
Evaṃ kammaphalaṃ saddahanto pana tvaṃ kasmā evarūpaṃ dukkhaṃ paccanubhavasīti anuyogaṃ sandhāya –
५४६.
546.
‘‘न मत्थि कम्मानि सयंकतानि, दत्वापि मे नत्थि यो आदिसेय्य।
‘‘Na matthi kammāni sayaṃkatāni, datvāpi me natthi yo ādiseyya;
अच्छादनं सयनमथन्नपानं, तेनम्हि नग्गो कसिरा च वुत्ती’’ति॥ –
Acchādanaṃ sayanamathannapānaṃ, tenamhi naggo kasirā ca vuttī’’ti. –
गाथमाह। तत्थ न मत्थि कम्मानि सयंकतानीति यस्मा सयं अत्तना पुब्बे कतानि पुञ्ञकम्मानि मम नत्थि न विज्जन्ति, येहि इदानि अच्छादनादीनि लभेय्यं। दत्वापि मे नत्थि यो आदिसेय्याति यो समणब्राह्मणानं दानं दत्वा ‘‘असुकस्स पेतस्स होतू’’ति मे आदिसेय्य उद्दिसेय्य, सो नत्थि। तेनम्हि नग्गो कसिरा च वुत्तीति तेन दुविधेनापि कारणेन इदानि नग्गो निच्चोळो अम्हि, कसिरा दुक्खा च वुत्ति जीविका होतीति।
Gāthamāha. Tattha na matthi kammāni sayaṃkatānīti yasmā sayaṃ attanā pubbe katāni puññakammāni mama natthi na vijjanti, yehi idāni acchādanādīni labheyyaṃ. Datvāpi me natthi yo ādiseyyāti yo samaṇabrāhmaṇānaṃ dānaṃ datvā ‘‘asukassa petassa hotū’’ti me ādiseyya uddiseyya, so natthi. Tenamhi naggo kasirā ca vuttīti tena duvidhenāpi kāraṇena idāni naggo niccoḷo amhi, kasirā dukkhā ca vutti jīvikā hotīti.
तं सुत्वा राजा तस्स अच्छादनादिलाभं आकङ्खन्तो –
Taṃ sutvā rājā tassa acchādanādilābhaṃ ākaṅkhanto –
५४७.
547.
‘‘सिया नु खो कारणं किञ्चि यक्ख, अच्छादनं येन तुवं लभेथ।
‘‘Siyā nu kho kāraṇaṃ kiñci yakkha, acchādanaṃ yena tuvaṃ labhetha;
आचिक्ख मे त्वं यदत्थि हेतु, सद्धायिकं हेतुवचो सुणोमा’’ति॥ –
Ācikkha me tvaṃ yadatthi hetu, saddhāyikaṃ hetuvaco suṇomā’’ti. –
गाथमाह। तत्थ येनाति येन कारणेन त्वं अच्छादनं लभेथ लभेय्यासि, किञ्चि तं कारणं सिया नु खो भवेय्य नु खोति अत्थो। यदत्थीति यदि अत्थि।
Gāthamāha. Tattha yenāti yena kāraṇena tvaṃ acchādanaṃ labhetha labheyyāsi, kiñci taṃ kāraṇaṃ siyā nu kho bhaveyya nu khoti attho. Yadatthīti yadi atthi.
अथस्स पेतो तं कारणं आचिक्खन्तो –
Athassa peto taṃ kāraṇaṃ ācikkhanto –
५४८.
548.
‘‘कप्पितको नाम इधत्थि भिक्खु, झायी सुसीलो अरहा विमुत्तो।
‘‘Kappitako nāma idhatthi bhikkhu, jhāyī susīlo arahā vimutto;
गुत्तिन्द्रियो संवुतपातिमोक्खो, सीतिभूतो उत्तमदिट्ठिपत्तो॥
Guttindriyo saṃvutapātimokkho, sītibhūto uttamadiṭṭhipatto.
५४९.
549.
‘‘सखिलो वदञ्ञू सुवचो सुमुखो, स्वागमो सुप्पटिमुत्तको च।
‘‘Sakhilo vadaññū suvaco sumukho, svāgamo suppaṭimuttako ca;
पुञ्ञस्स खेत्तं अरणविहारी, देवमनुस्सानञ्च दक्खिणेय्यो॥
Puññassa khettaṃ araṇavihārī, devamanussānañca dakkhiṇeyyo.
५५०.
550.
‘‘सन्तो विधूमो अनीघो निरासो, मुत्तो विसल्लो अममो अवङ्को।
‘‘Santo vidhūmo anīgho nirāso, mutto visallo amamo avaṅko;
निरूपधी सब्बपपञ्चखीणो, तिस्सो विज्जा अनुप्पत्तो जुतिमा॥
Nirūpadhī sabbapapañcakhīṇo, tisso vijjā anuppatto jutimā.
५५१.
551.
‘‘अप्पञ्ञातो दिस्वापि न च सुजानो, मुनीति नं वज्जिसु वोहरन्ति।
‘‘Appaññāto disvāpi na ca sujāno, munīti naṃ vajjisu voharanti;
जानन्ति तं यक्खभूता अनेजं, कल्याणधम्मं विचरन्तं लोके॥
Jānanti taṃ yakkhabhūtā anejaṃ, kalyāṇadhammaṃ vicarantaṃ loke.
५५२.
552.
‘‘तस्स तुवं एकयुगं दुवे वा, ममुद्दिसित्वान सचे ददेथ।
‘‘Tassa tuvaṃ ekayugaṃ duve vā, mamuddisitvāna sace dadetha;
पटिग्गहीतानि च तानि अस्सु, ममञ्च पस्सेथ सन्नद्धदुस्स’’न्ति॥ –
Paṭiggahītāni ca tāni assu, mamañca passetha sannaddhadussa’’nti. –
गाथा अभासि।
Gāthā abhāsi.
५४८. तत्थ कप्पिततो नामाति जटिलसहस्सस्स अब्भन्तरे आयस्मतो उपालित्थेरस्स उपज्झायं सन्धाय वदति। इधाति इमिस्सा वेसालिया समीपे। झायीति अग्गफलझानेन झायी। सीतिभूतोति सब्बकिलेसदरथपरिळाहवूपसमेन सीतिभावप्पत्तो। उत्तमदिट्ठिपत्तोति उत्तमं अग्गफलं सम्मादिट्ठिं पत्तो।
548. Tattha kappitato nāmāti jaṭilasahassassa abbhantare āyasmato upālittherassa upajjhāyaṃ sandhāya vadati. Idhāti imissā vesāliyā samīpe. Jhāyīti aggaphalajhānena jhāyī. Sītibhūtoti sabbakilesadarathapariḷāhavūpasamena sītibhāvappatto. Uttamadiṭṭhipattoti uttamaṃ aggaphalaṃ sammādiṭṭhiṃ patto.
५४९. सखिलोति मुदु। सुवचोति सुब्बचो। स्वागमोति सुट्ठु आगतागमो। सुप्पटिमुत्तकोति सुट्ठु पटिमुत्तकवाचो, मुत्तभाणीति अत्थो। अरणविहारीति मेत्ताविहारी।
549.Sakhiloti mudu. Suvacoti subbaco. Svāgamoti suṭṭhu āgatāgamo. Suppaṭimuttakoti suṭṭhu paṭimuttakavāco, muttabhāṇīti attho. Araṇavihārīti mettāvihārī.
५५०. सन्तोति उपसन्तकिलेसो। विधूमोति विगतमिच्छावितक्कधूमो। अनीघोति निद्दुक्खो। निरासोति नित्तण्हो। मुत्तोति सब्बभवेहि विमुत्तो। विसल्लोति वीतरागादिसल्लो। अममोति ममंकारविरहितो। अवङ्कोति कायवङ्कादिवङ्कविरहितो। निरूपधीति किलेसाभिसङ्खारादिउपधिप्पहायी। सब्बपपञ्चखीणोति परिक्खीणतण्हादिपपञ्चो। जुतिमाति अनुत्तराय ञाणजुतिया जुतिमा। अप्पञ्ञातोति परमप्पिच्छताय पटिच्छन्नगुणताय च न पाकटो।
550.Santoti upasantakileso. Vidhūmoti vigatamicchāvitakkadhūmo. Anīghoti niddukkho. Nirāsoti nittaṇho. Muttoti sabbabhavehi vimutto. Visalloti vītarāgādisallo. Amamoti mamaṃkāravirahito. Avaṅkoti kāyavaṅkādivaṅkavirahito. Nirūpadhīti kilesābhisaṅkhārādiupadhippahāyī. Sabbapapañcakhīṇoti parikkhīṇataṇhādipapañco. Jutimāti anuttarāya ñāṇajutiyā jutimā. Appaññātoti paramappicchatāya paṭicchannaguṇatāya ca na pākaṭo.
५५१. दिस्वापि न च सुजानोति गम्भीरभावेन दिस्वापि ‘‘एवंसीलो, एवंधम्मो, एवंपञ्ञो’’ति न सुविञ्ञेय्यो। जानन्ति तं यक्खभूता अनेजन्ति यक्खभूता च अनेजं नित्तण्हं ‘‘अरहा’’ति तं जानन्ति। कल्याणधम्मन्ति सुन्दरसीलादिगुणं।
551.Disvāpi na ca sujānoti gambhīrabhāvena disvāpi ‘‘evaṃsīlo, evaṃdhammo, evaṃpañño’’ti na suviññeyyo. Jānanti taṃ yakkhabhūtā anejanti yakkhabhūtā ca anejaṃ nittaṇhaṃ ‘‘arahā’’ti taṃ jānanti. Kalyāṇadhammanti sundarasīlādiguṇaṃ.
५५२. तस्साति तस्स कप्पितकमहाथेरस्स। एकयुगन्ति एकं वत्थयुगं। दुवे वाति द्वे वा वत्थयुगानि। ममुद्दिसित्वानाति ममं उद्दिसित्वा। पटिग्गहीतानि च तानि अस्सूति तानि वत्थयुगानि तेन पटिग्गहितानि च अस्सु भवेय्युं। सन्नद्धदुस्सन्ति दुस्सेन कतसन्नाहं, लद्धवत्थं निवत्थपारुतदुस्सन्ति अत्थो।
552.Tassāti tassa kappitakamahātherassa. Ekayuganti ekaṃ vatthayugaṃ. Duve vāti dve vā vatthayugāni. Mamuddisitvānāti mamaṃ uddisitvā. Paṭiggahītānicatāni assūti tāni vatthayugāni tena paṭiggahitāni ca assu bhaveyyuṃ. Sannaddhadussanti dussena katasannāhaṃ, laddhavatthaṃ nivatthapārutadussanti attho.
ततो राजा –
Tato rājā –
५५३.
553.
‘‘कस्मिं पदेसे समणं वसन्तं, गन्त्वान पस्सेमु मयं इदानि।
‘‘Kasmiṃ padese samaṇaṃ vasantaṃ, gantvāna passemu mayaṃ idāni;
यो मज्ज कङ्खं विचिकिच्छितञ्च, दिट्ठीविसूकानि विनोदयेय्या’’ति॥ –
Yo majja kaṅkhaṃ vicikicchitañca, diṭṭhīvisūkāni vinodayeyyā’’ti. –
थेरस्स वसनट्ठानं पुच्छि। तत्थ कस्मिं पदेसेति कतरस्मिं पदेसे। यो मज्जाति यो अज्ज, म-कारो पदसन्धिकरो।
Therassa vasanaṭṭhānaṃ pucchi. Tattha kasmiṃ padeseti katarasmiṃ padese. Yo majjāti yo ajja, ma-kāro padasandhikaro.
ततो पेतो –
Tato peto –
५५४.
554.
‘‘एसो निसिन्नो कपिनच्चनायं, परिवारितो देवताहि बहूहि।
‘‘Eso nisinno kapinaccanāyaṃ, parivārito devatāhi bahūhi;
धम्मिं कथं भासति सच्चनामो, सकस्मिमाचेरके अप्पमत्तो’’ति॥ –
Dhammiṃ kathaṃ bhāsati saccanāmo, sakasmimācerake appamatto’’ti. –
गाथमाह। तत्थ कपिनच्चनायन्ति कपीनं वानरानं नच्चनेन ‘‘कपिनच्चना’’ति लद्धवोहारे पदेसे। सच्चनामोति झायी सुसीलो अरहा विमुत्तोतिआदीहि गुणनामेहि याथावनामो अविपरीतनामो ।
Gāthamāha. Tattha kapinaccanāyanti kapīnaṃ vānarānaṃ naccanena ‘‘kapinaccanā’’ti laddhavohāre padese. Saccanāmoti jhāyī susīlo arahā vimuttotiādīhi guṇanāmehi yāthāvanāmo aviparītanāmo .
एवं पेतेन वुत्ते राजा तावदेव थेरस्स सन्तिकं गन्तुकामो –
Evaṃ petena vutte rājā tāvadeva therassa santikaṃ gantukāmo –
५५५.
555.
‘‘तथाहं कस्सामि गन्त्वा इदानि, अच्छादयिस्सं समणं युगेन।
‘‘Tathāhaṃ kassāmi gantvā idāni, acchādayissaṃ samaṇaṃ yugena;
पटिग्गहीतानि च तानि अस्सु, तुवञ्च पस्सेमु सन्नद्धदुस्स’’न्ति॥ –
Paṭiggahītāni ca tāni assu, tuvañca passemu sannaddhadussa’’nti. –
गाथमाह। तत्थ कस्सामीति करिस्सामि।
Gāthamāha. Tattha kassāmīti karissāmi.
अथ पेतो ‘‘देवतानं थेरो धम्मं देसेति, तस्मा नायं उपसङ्कमनकालो’’ति दस्सेन्तो –
Atha peto ‘‘devatānaṃ thero dhammaṃ deseti, tasmā nāyaṃ upasaṅkamanakālo’’ti dassento –
५५६.
556.
‘‘मा अक्खणे पब्बजितं उपागमि, साधु वो लिच्छवि नेस धम्मो।
‘‘Mā akkhaṇe pabbajitaṃ upāgami, sādhu vo licchavi nesa dhammo;
ततो च काले उपसङ्कमित्वा, तत्थेव पस्साहि रहो निसिन्न’’न्ति॥ –
Tato ca kāle upasaṅkamitvā, tattheva passāhi raho nisinna’’nti. –
गाथमाह। तत्थ साधूति आयाचने निपातो। वो लिच्छवि नेस धम्मोति, लिच्छविराज, तुम्हाकं राजूनं एस धम्मो न होति, यं अकाले उपसङ्कमनं। तत्थेवाति तस्मिंयेव ठाने।
Gāthamāha. Tattha sādhūti āyācane nipāto. Vo licchavi nesa dhammoti, licchavirāja, tumhākaṃ rājūnaṃ esa dhammo na hoti, yaṃ akāle upasaṅkamanaṃ. Tatthevāti tasmiṃyeva ṭhāne.
एवं पेतेन वुत्ते राजा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा अत्तनो निवेसनमेव गन्त्वा पुन युत्तपत्तकाले अट्ठ वत्थुयुगानि गाहापेत्वा थेरं उपसङ्कमित्वा एकमन्तं निसिन्नो पटिसन्थारं कत्वा ‘‘इमानि, भन्ते, अट्ठ वत्थयुगानि पटिग्गण्हा’’ति आह। तं सुत्वा थेरो कथासमुट्ठापनत्थं ‘‘महाराज, पुब्बे त्वं अदानसीलो समणब्राह्मणानं विहेठनजातिकोव कथं पणीतानि वत्थानि दातुकामो जातो’’ति आह। तं सुत्वा राजा तस्स कारणं आचिक्खन्तो पेतेन समागमं, तेन च अत्तना च कथितं सब्बं थेरस्स आरोचेत्वा वत्थानि दत्वा पेतस्स उद्दिसि। तेन पेतो दिब्बवत्थधरो अलङ्कतपटियत्तो अस्सारुळ्हो थेरस्स च रञ्ञो च पुरतो पातुभवि। तं दिस्वा राजा अत्तमनो पमुदितो पीतिसोमनस्सजातो ‘‘पच्चक्खतो वत मया कम्मफलं दिट्ठं, न दानाहं पापं करिस्सामि, पुञ्ञमेव करिस्सामी’’ति वत्वा तेन पेतेन सक्खिं अकासि। सो च पेतो ‘‘सचे, त्वं लिच्छविराज, इतो पट्ठाय अधम्मं पहाय धम्मं चरसि, एवाहं तव सक्खिं करिस्सामि, सन्तिकञ्च ते आगमिस्सामि, सूलावुतञ्च पुरिसं सीघं सूलतो मोचेहि, एवं सो जीवितं लभित्वा धम्मं चरन्तो दुक्खतो मुच्चिस्सति, थेरञ्च कालेन कालं उपसङ्कमित्वा धम्मं सुणन्तो पुञ्ञानि करोही’’ति वत्वा गतो।
Evaṃ petena vutte rājā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā attano nivesanameva gantvā puna yuttapattakāle aṭṭha vatthuyugāni gāhāpetvā theraṃ upasaṅkamitvā ekamantaṃ nisinno paṭisanthāraṃ katvā ‘‘imāni, bhante, aṭṭha vatthayugāni paṭiggaṇhā’’ti āha. Taṃ sutvā thero kathāsamuṭṭhāpanatthaṃ ‘‘mahārāja, pubbe tvaṃ adānasīlo samaṇabrāhmaṇānaṃ viheṭhanajātikova kathaṃ paṇītāni vatthāni dātukāmo jāto’’ti āha. Taṃ sutvā rājā tassa kāraṇaṃ ācikkhanto petena samāgamaṃ, tena ca attanā ca kathitaṃ sabbaṃ therassa ārocetvā vatthāni datvā petassa uddisi. Tena peto dibbavatthadharo alaṅkatapaṭiyatto assāruḷho therassa ca rañño ca purato pātubhavi. Taṃ disvā rājā attamano pamudito pītisomanassajāto ‘‘paccakkhato vata mayā kammaphalaṃ diṭṭhaṃ, na dānāhaṃ pāpaṃ karissāmi, puññameva karissāmī’’ti vatvā tena petena sakkhiṃ akāsi. So ca peto ‘‘sace, tvaṃ licchavirāja, ito paṭṭhāya adhammaṃ pahāya dhammaṃ carasi, evāhaṃ tava sakkhiṃ karissāmi, santikañca te āgamissāmi, sūlāvutañca purisaṃ sīghaṃ sūlato mocehi, evaṃ so jīvitaṃ labhitvā dhammaṃ caranto dukkhato muccissati, therañca kālena kālaṃ upasaṅkamitvā dhammaṃ suṇanto puññāni karohī’’ti vatvā gato.
अथ राजा थेरं वन्दित्वा नगरं पविसित्वा सीघं सीघं लिच्छविपरिसं सन्निपातेत्वा ते अनुजानापेत्वा तं पुरिसं सूलतो मोचेत्वा ‘‘इमं अरोगं करोथा’’ति तिकिच्छके आणापेसि। थेरञ्च उपसङ्कमित्वा पुच्छि – ‘‘सिया नु खो, भन्ते, निरयगामिकम्मं कत्वा ठितस्स निरयतो मुत्ती’’ति। सिया, महाराज, सचे उळारं पुञ्ञं करोति, मुच्चतीति वत्वा थेरो राजानं सरणेसु च सीलेसु च पतिट्ठापेसि। सो तत्थ पतिट्ठितो थेरस्स ओवादे ठत्वा सोतापन्नो अहोसि, सूलावुतो पन पुरिसो अरोगो हुत्वा संवेगजातो भिक्खूसु पब्बजित्वा नचिरस्सेव अरहत्तं पापुणि। तमत्थं दस्सेन्ता सङ्गीतिकारा –
Atha rājā theraṃ vanditvā nagaraṃ pavisitvā sīghaṃ sīghaṃ licchaviparisaṃ sannipātetvā te anujānāpetvā taṃ purisaṃ sūlato mocetvā ‘‘imaṃ arogaṃ karothā’’ti tikicchake āṇāpesi. Therañca upasaṅkamitvā pucchi – ‘‘siyā nu kho, bhante, nirayagāmikammaṃ katvā ṭhitassa nirayato muttī’’ti. Siyā, mahārāja, sace uḷāraṃ puññaṃ karoti, muccatīti vatvā thero rājānaṃ saraṇesu ca sīlesu ca patiṭṭhāpesi. So tattha patiṭṭhito therassa ovāde ṭhatvā sotāpanno ahosi, sūlāvuto pana puriso arogo hutvā saṃvegajāto bhikkhūsu pabbajitvā nacirasseva arahattaṃ pāpuṇi. Tamatthaṃ dassentā saṅgītikārā –
५५७.
557.
‘‘तथाति वत्वा अगमासि तत्थ, परिवारितो दासगणेन लिच्छवि।
‘‘Tathāti vatvā agamāsi tattha, parivārito dāsagaṇena licchavi;
सो तं नगरं उपसङ्कमित्वा, वासूपगच्छित्थ सके निवेसने॥
So taṃ nagaraṃ upasaṅkamitvā, vāsūpagacchittha sake nivesane.
५५८.
558.
‘‘ततो च काले गिहिकिच्चानि कत्वा,
‘‘Tato ca kāle gihikiccāni katvā,
न्हत्वा पिवित्वा च खणं लभित्वा।
Nhatvā pivitvā ca khaṇaṃ labhitvā;
विचेय्य पेळातो च युगानि अट्ठ,
Viceyya peḷāto ca yugāni aṭṭha,
गाहापयी दासगणेन लिच्छवि॥
Gāhāpayī dāsagaṇena licchavi.
५५९.
559.
‘‘सो तं पदेसं उपसङ्कमित्वा, तं अद्दस समणं सन्तचित्तं।
‘‘So taṃ padesaṃ upasaṅkamitvā, taṃ addasa samaṇaṃ santacittaṃ;
पटिक्कन्तं गोचरतो निवत्तं, सीतिभूतं रुक्खमूले निसिन्नं॥
Paṭikkantaṃ gocarato nivattaṃ, sītibhūtaṃ rukkhamūle nisinnaṃ.
५६०.
560.
‘‘तमेनमवोच उपसङ्कमित्वा, अप्पाबाधं फासुविहारञ्च पुच्छि।
‘‘Tamenamavoca upasaṅkamitvā, appābādhaṃ phāsuvihārañca pucchi;
वेसालियं लिच्छविहं भदन्ते, जानन्ति मं लिच्छवि अम्बसक्करो॥
Vesāliyaṃ licchavihaṃ bhadante, jānanti maṃ licchavi ambasakkaro.
५६१.
561.
‘‘इमानि मे अट्ठ युगा सुभानि, पटिग्गण्ह भन्ते पददामि तुय्हं।
‘‘Imāni me aṭṭha yugā subhāni, paṭiggaṇha bhante padadāmi tuyhaṃ;
तेनेव अत्थेन इधागतोस्मि, यथा अहं अत्तमनो भवेय्यन्ति॥
Teneva atthena idhāgatosmi, yathā ahaṃ attamano bhaveyyanti.
५६२.
562.
‘‘दूरतोव समणा ब्राह्मणा च, निवेसनं ते परिवज्जयन्ति।
‘‘Dūratova samaṇā brāhmaṇā ca, nivesanaṃ te parivajjayanti;
पत्तानि भिज्जन्ति च ते निवेसने, सङ्घाटियो चापि विदालयन्ति॥
Pattāni bhijjanti ca te nivesane, saṅghāṭiyo cāpi vidālayanti.
५६३.
563.
‘‘अथापरे पादकुठारिकाहि, अवंसिरा समणा पातयन्ति।
‘‘Athāpare pādakuṭhārikāhi, avaṃsirā samaṇā pātayanti;
एतादिसं पब्बजिता विहेसं, तया कतं समणा पापुणन्ति॥
Etādisaṃ pabbajitā vihesaṃ, tayā kataṃ samaṇā pāpuṇanti.
५६४.
564.
‘‘तिणेन तेलम्पि न त्वं अदासि, मूळ्हस्स मग्गम्पि न पावदासि।
‘‘Tiṇena telampi na tvaṃ adāsi, mūḷhassa maggampi na pāvadāsi;
अन्धस्स दण्डं सयमादियासि, एतादिसो कदरियो असंवुतो तुवं।
Andhassa daṇḍaṃ sayamādiyāsi, etādiso kadariyo asaṃvuto tuvaṃ;
अथ त्वं केन वण्णेन किमेव दिस्वा, अम्हेहि सह संविभागं करोसीति॥
Atha tvaṃ kena vaṇṇena kimeva disvā, amhehi saha saṃvibhāgaṃ karosīti.
५६५.
565.
‘‘पच्चेमि भन्ते यं त्वं वदेसि, विहेसयिं समणे ब्राह्मणे च।
‘‘Paccemi bhante yaṃ tvaṃ vadesi, vihesayiṃ samaṇe brāhmaṇe ca;
खिड्डत्थिको नो च पदुट्ठचित्तो, एतम्पि मे दुक्कटमेव भन्ते॥
Khiḍḍatthiko no ca paduṭṭhacitto, etampi me dukkaṭameva bhante.
५६६.
566.
खिड्डाय यक्खो पसवित्वा पापं, वेदेति दुक्खं असमत्तभोगी।
Khiḍḍāya yakkho pasavitvā pāpaṃ, vedeti dukkhaṃ asamattabhogī;
दहरो युवा नग्गनियस्स भागी, किं सु ततो दुक्खतरस्स होति॥
Daharo yuvā nagganiyassa bhāgī, kiṃ su tato dukkhatarassa hoti.
५६७.
567.
‘‘तं दिस्वा संवेगमलत्थं भन्ते, तप्पच्चया वापि ददामि दानं।
‘‘Taṃ disvā saṃvegamalatthaṃ bhante, tappaccayā vāpi dadāmi dānaṃ;
पटिग्गण्ह भन्ते वत्थयुगानि अट्ठ, यक्खस्सिमा गच्छन्तु दक्खिणायोति॥
Paṭiggaṇha bhante vatthayugāni aṭṭha, yakkhassimā gacchantu dakkhiṇāyoti.
५६८.
568.
‘‘अद्धा हि दानं बहुधा पसत्थं, ददतो च ते अक्खयधम्ममत्थु।
‘‘Addhā hi dānaṃ bahudhā pasatthaṃ, dadato ca te akkhayadhammamatthu;
पटिगण्हामि ते वत्थयुगानि अट्ठ, यक्खस्सिमा गच्छन्तु दक्खिणायोति॥
Paṭigaṇhāmi te vatthayugāni aṭṭha, yakkhassimā gacchantu dakkhiṇāyoti.
५६९.
569.
‘‘ततो हि सो आचमयित्वा लिच्छवि, थेरस्स दत्वान युगानि अट्ठ।
‘‘Tato hi so ācamayitvā licchavi, therassa datvāna yugāni aṭṭha;
पटिग्गहीतानि च तानि अस्सु, यक्खञ्च पस्सेथ सन्नद्धदुस्सं॥
Paṭiggahītāni ca tāni assu, yakkhañca passetha sannaddhadussaṃ.
५७०.
570.
‘‘तमद्दसा चन्दनसारलित्तं, आजञ्ञमारूळ्हमुळारवण्णं।
‘‘Tamaddasā candanasāralittaṃ, ājaññamārūḷhamuḷāravaṇṇaṃ;
अलङ्कतं साधुनिवत्थदुस्सं, परिवारितं यक्खमहिद्धिपत्तं॥
Alaṅkataṃ sādhunivatthadussaṃ, parivāritaṃ yakkhamahiddhipattaṃ.
५७१.
571.
‘‘सो तं दिस्वा अत्तमनो उदग्गो, पहट्ठचित्तो च सुभग्गरूपो।
‘‘So taṃ disvā attamano udaggo, pahaṭṭhacitto ca subhaggarūpo;
कम्मञ्च दिस्वान महाविपाकं, सन्दिट्ठिकं चक्खुना सच्छिकत्वा॥
Kammañca disvāna mahāvipākaṃ, sandiṭṭhikaṃ cakkhunā sacchikatvā.
५७२.
572.
‘‘तमेनमवोच उपसङ्कमित्वा, दस्सामि दानं समणब्राह्मणानं।
‘‘Tamenamavoca upasaṅkamitvā, dassāmi dānaṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ;
न चापि मे किञ्चि अदेय्यमत्थि, तुवञ्च मे यक्ख बहूपकारोति॥
Na cāpi me kiñci adeyyamatthi, tuvañca me yakkha bahūpakāroti.
५७३.
573.
‘‘तुवञ्च मे लिच्छवि एकदेसं, अदासि दानानि अमोघमेतं।
‘‘Tuvañca me licchavi ekadesaṃ, adāsi dānāni amoghametaṃ;
स्वाहं करिस्सामि तयाव सक्खिं, अमानुसो मानुसकेन सद्धिन्ति॥
Svāhaṃ karissāmi tayāva sakkhiṃ, amānuso mānusakena saddhinti.
५७४.
574.
‘‘गती च बन्धू च परायणञ्च, मित्तो ममासि अथ देवता मे।
‘‘Gatī ca bandhū ca parāyaṇañca, mitto mamāsi atha devatā me;
याचामि तं पञ्जलिको भवित्वा, इच्छामि तं यक्ख पुनपि दट्ठुन्ति॥
Yācāmi taṃ pañjaliko bhavitvā, icchāmi taṃ yakkha punapi daṭṭhunti.
५७५.
575.
‘‘सचे तुवं अस्सद्धो भविस्ससि, कदरियरूपो विप्पटिपन्नचित्तो।
‘‘Sace tuvaṃ assaddho bhavissasi, kadariyarūpo vippaṭipannacitto;
त्वं नेव मं लच्छसि दस्सनाय, दिस्वा च तं नोपि च आलपिस्सं॥
Tvaṃ neva maṃ lacchasi dassanāya, disvā ca taṃ nopi ca ālapissaṃ.
५७६.
576.
‘‘सचे पन त्वं भविस्ससि धम्मगारवो, दाने रतो सङ्गहितत्तभावो।
‘‘Sace pana tvaṃ bhavissasi dhammagāravo, dāne rato saṅgahitattabhāvo;
ओपानभूतो समणब्राह्मणानं, एवं ममं लच्छसि दस्सनाय॥
Opānabhūto samaṇabrāhmaṇānaṃ, evaṃ mamaṃ lacchasi dassanāya.
५७७.
577.
‘‘दिस्वा च तं आलपिस्सं भदन्ते, इमञ्च सूलतो लहुं पमुञ्च।
‘‘Disvā ca taṃ ālapissaṃ bhadante, imañca sūlato lahuṃ pamuñca;
यतोनिदानं अकरिम्ह सक्खिं, मञ्ञामि सूलावुतकस्स कारणा॥
Yatonidānaṃ akarimha sakkhiṃ, maññāmi sūlāvutakassa kāraṇā.
५७८.
578.
‘‘ते अञ्ञमञ्ञं अकरिम्ह सक्खिं, अयञ्च सूलतो लहुं पमुत्तो।
‘‘Te aññamaññaṃ akarimha sakkhiṃ, ayañca sūlato lahuṃ pamutto;
सक्कच्च धम्मानि समाचरन्तो, मुच्चेय्य सो निरया च तम्हा।
Sakkacca dhammāni samācaranto, mucceyya so nirayā ca tamhā;
कम्मं सिया अञ्ञत्र वेदनीयं॥
Kammaṃ siyā aññatra vedanīyaṃ.
५७९.
579.
‘‘कप्पितकञ्च उपसङ्कमित्वा, तेनेव सह संविभजित्वा काले।
‘‘Kappitakañca upasaṅkamitvā, teneva saha saṃvibhajitvā kāle;
सयं मुखेनूपनिसज्ज पुच्छ, सो ते अक्खिस्सति एतमत्थं॥
Sayaṃ mukhenūpanisajja puccha, so te akkhissati etamatthaṃ.
५८०.
580.
‘‘तमेव भिक्खुं उपसङ्कमित्वा, पुच्छस्सु अञ्ञत्थिको नो च पदुट्ठचित्तो।
‘‘Tameva bhikkhuṃ upasaṅkamitvā, pucchassu aññatthiko no ca paduṭṭhacitto;
सो ते सुतं असुतञ्चापि धम्मं, सब्बम्पि अक्खिस्सति यथा पजानन्ति॥
So te sutaṃ asutañcāpi dhammaṃ, sabbampi akkhissati yathā pajānanti.
५८१.
581.
‘‘सो तत्थ रहस्सं समुल्लपित्वा, सक्खिं करित्वान अमानुसेन।
‘‘So tattha rahassaṃ samullapitvā, sakkhiṃ karitvāna amānusena;
पक्कामि सो लिच्छविनं सकासं, अथ ब्रवि परिसं सन्निसिन्नं॥
Pakkāmi so licchavinaṃ sakāsaṃ, atha bravi parisaṃ sannisinnaṃ.
५८२.
582.
‘‘‘सुणन्तु भोन्तो मम एकवाक्यं, वरं वरिस्सं लभिस्सामि अत्थं।
‘‘‘Suṇantu bhonto mama ekavākyaṃ, varaṃ varissaṃ labhissāmi atthaṃ;
सूलावुतो पुरिसो लुद्दकम्मो, पणिहितदण्डो अनुसत्तरूपो॥
Sūlāvuto puriso luddakammo, paṇihitadaṇḍo anusattarūpo.
५८३.
583.
‘‘‘एत्तावता वीसतिरत्तिमत्ता, यतो आवुतो नेव जीवति न मतो।
‘‘‘Ettāvatā vīsatirattimattā, yato āvuto neva jīvati na mato;
ताहं मोचयिस्सामि दानि, यथामतिं अनुजानातु सङ्घो’ति॥
Tāhaṃ mocayissāmi dāni, yathāmatiṃ anujānātu saṅgho’ti.
५८४.
584.
‘‘‘एतञ्च अञ्ञञ्च लहुं पमुञ्च, को तं वदेथ तथा करोन्तं।
‘‘‘Etañca aññañca lahuṃ pamuñca, ko taṃ vadetha tathā karontaṃ;
यथा पजानासि तथा करोहि, यथामतिं अनुजानाति सङ्घो’ति॥
Yathā pajānāsi tathā karohi, yathāmatiṃ anujānāti saṅgho’ti.
५८५.
585.
‘‘सो तं पदेसं उपसङ्कमित्वा, सूलावुतं मोचयि खिप्पमेव।
‘‘So taṃ padesaṃ upasaṅkamitvā, sūlāvutaṃ mocayi khippameva;
मा भायि सम्माति च तं अवोच, तिकिच्छकानञ्च उपट्ठपेसि॥
Mā bhāyi sammāti ca taṃ avoca, tikicchakānañca upaṭṭhapesi.
५८६.
586.
‘‘कप्पितकञ्च उपसङ्कमित्वा, तेनेव सह संविभजित्वा काले।
‘‘Kappitakañca upasaṅkamitvā, teneva saha saṃvibhajitvā kāle;
सयं मुखेनूपनिसज्ज लिच्छवि, तथेव पुच्छित्थ नं कारणत्थिको॥
Sayaṃ mukhenūpanisajja licchavi, tatheva pucchittha naṃ kāraṇatthiko.
५८७.
587.
‘‘सूलावुतो पुरिसो लुद्दकम्मो, पणीतदण्डो अनुसत्तरूपो।
‘‘Sūlāvuto puriso luddakammo, paṇītadaṇḍo anusattarūpo;
एत्तावता वीसतिरत्तिमत्ता, यतो आवुतो नेव जीवति न मतो॥
Ettāvatā vīsatirattimattā, yato āvuto neva jīvati na mato.
५८८.
588.
‘‘सो मोचितो गन्त्वा मया इदानि, एतस्स यक्खस्स वचो हि भन्ते।
‘‘So mocito gantvā mayā idāni, etassa yakkhassa vaco hi bhante;
सिया नु खो कारणं किञ्चिदेव, येन सो निरयं नो वजेय्य॥
Siyā nu kho kāraṇaṃ kiñcideva, yena so nirayaṃ no vajeyya.
५८९.
589.
‘‘आचिक्ख भन्ते यदि अत्थि हेतु, सद्धायिकं हेतुवचो सुणोम।
‘‘Ācikkha bhante yadi atthi hetu, saddhāyikaṃ hetuvaco suṇoma;
न तेसं कम्मानं विनासमत्थि, अवेदयित्वा इध ब्यन्तिभावोति॥
Na tesaṃ kammānaṃ vināsamatthi, avedayitvā idha byantibhāvoti.
५९०.
590.
‘‘सचे स धम्मानि समाचरेय्य, सक्कच्च रत्तिन्दिवमप्पमत्तो।
‘‘Sace sa dhammāni samācareyya, sakkacca rattindivamappamatto;
मुच्चेय्य सो निरया च तम्हा, कम्मं सिया अञ्ञत्र वेदनीयन्ति॥
Mucceyya so nirayā ca tamhā, kammaṃ siyā aññatra vedanīyanti.
५९१.
591.
‘‘अञ्ञातो एसो पुरिसस्स अत्थो, ममम्पि दानि अनुकम्प भन्ते।
‘‘Aññāto eso purisassa attho, mamampi dāni anukampa bhante;
अनुसास मं ओवद भूरिपञ्ञ, यथा अहं नो निरयं वजेय्यन्ति॥
Anusāsa maṃ ovada bhūripañña, yathā ahaṃ no nirayaṃ vajeyyanti.
५९२.
592.
‘‘अज्जेव बुद्धं सरणं उपेहि, धम्मञ्च सङ्घञ्च पसन्नचित्तो।
‘‘Ajjeva buddhaṃ saraṇaṃ upehi, dhammañca saṅghañca pasannacitto;
तथेव सिक्खाय पदानि पञ्च, अखण्डफुल्लानि समादियस्सु॥
Tatheva sikkhāya padāni pañca, akhaṇḍaphullāni samādiyassu.
५९३.
593.
‘‘पाणातिपाता विरमस्सु खिप्पं, लोके अदिन्नं परिवज्जयस्सु।
‘‘Pāṇātipātā viramassu khippaṃ, loke adinnaṃ parivajjayassu;
अमज्जपो मा च मुसा अभाणी, सकेन दारेन च होति तुट्ठो।
Amajjapo mā ca musā abhāṇī, sakena dārena ca hoti tuṭṭho;
इमञ्च अरियं अट्ठङ्गवरेनुपेतं, समादियाहि कुसलं सुखुद्रयं॥
Imañca ariyaṃ aṭṭhaṅgavarenupetaṃ, samādiyāhi kusalaṃ sukhudrayaṃ.
५९४.
594.
‘‘चीवरं पिण्डपातञ्च, पच्चयं सयनासनं।
‘‘Cīvaraṃ piṇḍapātañca, paccayaṃ sayanāsanaṃ;
अन्नं पानं खादनीयं, वत्थसेनासनानि च।
Annaṃ pānaṃ khādanīyaṃ, vatthasenāsanāni ca;
ददाहि उजुभूतेसु, विप्पसन्नेन चेतसा॥
Dadāhi ujubhūtesu, vippasannena cetasā.
५९५.
595.
‘‘भिक्खूपि सीलसम्पन्ने, वीतरागे बहुस्सुते।
‘‘Bhikkhūpi sīlasampanne, vītarāge bahussute;
तप्पेहि अन्नपानेन, सदा पुञ्ञं पवड्ढति॥
Tappehi annapānena, sadā puññaṃ pavaḍḍhati.
५९६.
596.
‘‘एवञ्च धम्मानि समाचरन्तो, सक्कच्च रत्तिन्दिवमप्पमत्तो।
‘‘Evañca dhammāni samācaranto, sakkacca rattindivamappamatto;
मुञ्च तुवं निरया च तम्हा, कम्मं सिया अञ्ञत्र वेदनीयन्ति॥
Muñca tuvaṃ nirayā ca tamhā, kammaṃ siyā aññatra vedanīyanti.
५९७.
597.
‘‘अज्जेव बुद्धं सरणं उपेमि, धम्मञ्च सङ्घञ्च पसन्नचित्तो।
‘‘Ajjeva buddhaṃ saraṇaṃ upemi, dhammañca saṅghañca pasannacitto;
तथेव सिक्खाय पदानि पञ्च, अखण्डफुल्लानि समादियामि॥
Tatheva sikkhāya padāni pañca, akhaṇḍaphullāni samādiyāmi.
५९८.
598.
‘‘पाणातिपाता विरमामि खिप्पं, लोके अदिन्नं परिवज्जयामि।
‘‘Pāṇātipātā viramāmi khippaṃ, loke adinnaṃ parivajjayāmi;
अमज्जपो नो च मुसा भणामि, सकेन दारेन च होमि तुट्ठो।
Amajjapo no ca musā bhaṇāmi, sakena dārena ca homi tuṭṭho;
इमञ्च अरियं अट्ठङ्गवरेनुपेतं, समादियामि कुसलं सुखुद्रयं॥
Imañca ariyaṃ aṭṭhaṅgavarenupetaṃ, samādiyāmi kusalaṃ sukhudrayaṃ.
५९९.
599.
‘‘चीवरं पिण्डपातञ्च, पच्चयं सयनासनं।
‘‘Cīvaraṃ piṇḍapātañca, paccayaṃ sayanāsanaṃ;
अन्नं पानं खादनीयं, वत्थसेनासनानि च॥
Annaṃ pānaṃ khādanīyaṃ, vatthasenāsanāni ca.
६००.
600.
‘‘भिक्खू च सीलसम्पन्ने, वीतरागे बहुस्सुते।
‘‘Bhikkhū ca sīlasampanne, vītarāge bahussute;
ददामि न विकम्पामि, बुद्धानं सासने रतोति॥
Dadāmi na vikampāmi, buddhānaṃ sāsane ratoti.
६०१.
601.
‘‘एतादिसो लिच्छवि अम्बसक्करो, वेसालियं अञ्ञतरो उपासको।
‘‘Etādiso licchavi ambasakkaro, vesāliyaṃ aññataro upāsako;
सद्धो मुदू कारकरो च भिक्खु, सङ्घञ्च सक्कच्च तदा उपट्ठहि॥
Saddho mudū kārakaro ca bhikkhu, saṅghañca sakkacca tadā upaṭṭhahi.
६०२.
602.
‘‘सूलावुतो च अरोगो हुत्वा, सेरी सुखी पब्बज्जं उपागमि।
‘‘Sūlāvuto ca arogo hutvā, serī sukhī pabbajjaṃ upāgami;
भिक्खुञ्च आगम्म कप्पितकुत्तमं, उभोपि सामञ्ञफलानि अज्झगुं॥
Bhikkhuñca āgamma kappitakuttamaṃ, ubhopi sāmaññaphalāni ajjhaguṃ.
६०३.
603.
‘‘एतादिसा सप्पुरिसान सेवना, महप्फला होति सतं विजानतं।
‘‘Etādisā sappurisāna sevanā, mahapphalā hoti sataṃ vijānataṃ;
सूलावुतो अग्गफलं अफस्सयि, फलं कनिट्ठं पन अम्बसक्करो’’ति॥ –
Sūlāvuto aggaphalaṃ aphassayi, phalaṃ kaniṭṭhaṃ pana ambasakkaro’’ti. –
गाथायो अवोचुं।
Gāthāyo avocuṃ.
५५७-५६०. तत्थ वासूपगच्छित्थाति वासं उपगच्छि। गिहिकिच्चानीति गेहं आवसन्तेन कातब्बकुटुम्बकिच्चानि। विचेय्याति सुन्दरवत्थगहणत्थं विचिनित्वा। पटिक्कन्तन्ति पिण्डपाततो पटिक्कन्तं। तेनाह ‘‘गोचरतो निवत्त’’न्ति। अवोचाति ‘‘वेसालियं लिच्छविहं, भदन्ते’’तिआदिकं अवोच।
557-560. Tattha vāsūpagacchitthāti vāsaṃ upagacchi. Gihikiccānīti gehaṃ āvasantena kātabbakuṭumbakiccāni. Viceyyāti sundaravatthagahaṇatthaṃ vicinitvā. Paṭikkantanti piṇḍapātato paṭikkantaṃ. Tenāha ‘‘gocarato nivatta’’nti. Avocāti ‘‘vesāliyaṃ licchavihaṃ, bhadante’’tiādikaṃ avoca.
५६२-३. विदालयन्तीति विफालयन्ति। पादकुठारिकाहीति पादसङ्खाताहि कुठारीहि। पातयन्तीति परिपातयन्ति।
562-3.Vidālayantīti viphālayanti. Pādakuṭhārikāhīti pādasaṅkhātāhi kuṭhārīhi. Pātayantīti paripātayanti.
५६४. तिणेनाति तिणग्गेनापि। मूळ्हस्स मग्गम्पि न पावदासीति मग्गमूळ्हस्स मग्गम्पि त्वं न कथयसि ‘‘एवायं पुरिसा इतो चितो च परिब्भमतू’’ति। केळीसीलो हि अयं राजा। सयमादियासीति अन्धस्स हत्थतो यट्ठिं सयमेव अच्छिन्दित्वा गण्हसि। संविभागं करोसीति अत्तना परिभुञ्जितब्बवत्थुतो एकच्चानि दत्वा संविभजसि।
564.Tiṇenāti tiṇaggenāpi. Mūḷhassa maggampi na pāvadāsīti maggamūḷhassa maggampi tvaṃ na kathayasi ‘‘evāyaṃ purisā ito cito ca paribbhamatū’’ti. Keḷīsīlo hi ayaṃ rājā. Sayamādiyāsīti andhassa hatthato yaṭṭhiṃ sayameva acchinditvā gaṇhasi. Saṃvibhāgaṃ karosīti attanā paribhuñjitabbavatthuto ekaccāni datvā saṃvibhajasi.
५६५. पच्चेमि, भन्ते, यं त्वं वदेसीति ‘‘भन्ते, त्वं पत्तानि भिज्जन्ती’’तिआदिना यं वदेसि, तं पटिजानामि, सब्बमेवेतं मया कतं कारापितञ्चाति दस्सेति। एतम्पीति एतं खिड्डाधिप्पायेन कतम्पि।
565.Paccemi, bhante, yaṃ tvaṃ vadesīti ‘‘bhante, tvaṃ pattāni bhijjantī’’tiādinā yaṃ vadesi, taṃ paṭijānāmi, sabbamevetaṃ mayā kataṃ kārāpitañcāti dasseti. Etampīti etaṃ khiḍḍādhippāyena katampi.
५६६-७. खिड्डाति खिड्डाय। पसवित्वाति उपचिनित्वा। वेदेतीति अनुभवति। असमत्तभोगीति अपरिपुण्णभोगो। तमेव अपरिपुण्णभोगतं दस्सेतुं ‘‘दहरो युवा’’तिआदि वुत्तं। नग्गनियस्साति नग्गभावस्स। किं सु ततो दुक्खतरस्स होतीति किं सु नाम ततो नग्गभावतो दुक्खतरं अस्स पेतस्स होति। यक्खस्सिमा गच्छन्तु दक्खिणायोति इमा मया दिय्यमानवत्थदक्खिणायो पेतस्स उपकप्पन्तु।
566-7.Khiḍḍāti khiḍḍāya. Pasavitvāti upacinitvā. Vedetīti anubhavati. Asamattabhogīti aparipuṇṇabhogo. Tameva aparipuṇṇabhogataṃ dassetuṃ ‘‘daharo yuvā’’tiādi vuttaṃ. Nagganiyassāti naggabhāvassa. Kiṃ su tato dukkhatarassa hotīti kiṃ su nāma tato naggabhāvato dukkhataraṃ assa petassa hoti. Yakkhassimā gacchantu dakkhiṇāyoti imā mayā diyyamānavatthadakkhiṇāyo petassa upakappantu.
५६८-७२. बहुधा पसत्थन्ति बहूहि पकारेहि बुद्धादीहि वण्णितं। अक्खयधम्ममत्थूति अपरिक्खयधम्मं होतु। आचमयित्वाति हत्थपादधोवनपुब्बकं मुखं विक्खालेत्वा। चन्दनसारलित्तन्ति सारभूतचन्दनलित्तं। उळारवण्णन्ति सेट्ठरूपं। परिवारितन्ति अनुकुलवुत्तिना परिजनेन परिवारितं। यक्खमहिद्धिपत्तन्ति महतिं यक्खिद्धिं, देविद्धिं पत्वा ठितं। तमेनमवोचाति तमेनं अवोच।
568-72.Bahudhāpasatthanti bahūhi pakārehi buddhādīhi vaṇṇitaṃ. Akkhayadhammamatthūti aparikkhayadhammaṃ hotu. Ācamayitvāti hatthapādadhovanapubbakaṃ mukhaṃ vikkhāletvā. Candanasāralittanti sārabhūtacandanalittaṃ. Uḷāravaṇṇanti seṭṭharūpaṃ. Parivāritanti anukulavuttinā parijanena parivāritaṃ. Yakkhamahiddhipattanti mahatiṃ yakkhiddhiṃ, deviddhiṃ patvā ṭhitaṃ. Tamenamavocāti tamenaṃ avoca.
५७३. एकदेसं अदासीति चतूसु पच्चयेसु एकदेसभूतं वत्थदानं सन्धाय वदति। सक्खिन्ति सक्खिभावं।
573.Ekadesaṃ adāsīti catūsu paccayesu ekadesabhūtaṃ vatthadānaṃ sandhāya vadati. Sakkhinti sakkhibhāvaṃ.
५७४. ममासीति मे आसि। देवता मेति मय्हं देवता आसीति योजना।
574.Mamāsīti me āsi. Devatā meti mayhaṃ devatā āsīti yojanā.
५७५-७. विप्पटिपन्नचित्तोति मिच्छादिट्ठिं पटिपन्नमानसो, धम्मियं पटिपदं पहाय अधम्मियं पटिपदं पटिपन्नोति अत्थो। यतोनिदानन्ति यन्निमित्तं यस्स सन्तिकं आगमनहेतु।
575-7.Vippaṭipannacittoti micchādiṭṭhiṃ paṭipannamānaso, dhammiyaṃ paṭipadaṃ pahāya adhammiyaṃ paṭipadaṃ paṭipannoti attho. Yatonidānanti yannimittaṃ yassa santikaṃ āgamanahetu.
५७९. संविभजित्वाति दानसंविभागं कत्वा। सयं मुखेनूपनिसज्ज पुच्छाति अञ्ञे पुरिसे अपेसेत्वा उपिनिसीदित्वा सम्मुखेनेव पुच्छ।
579.Saṃvibhajitvāti dānasaṃvibhāgaṃ katvā. Sayaṃ mukhenūpanisajja pucchāti aññe purise apesetvā upinisīditvā sammukheneva puccha.
५८१-३. सन्निसिन्नन्ति सन्निपतितवसेन निसिन्नं। लभिस्सामि अत्थन्ति मया इच्छितम्पि अत्थं लभिस्सामि। पणिहितदण्डोति ठपितसरीरदण्डो। अनुसत्तरूपोति राजिनि अनुसत्तसभावो। वीसतिरत्तिमत्ताति वीसतिमत्ता रत्तियो अतिवत्ताति अत्थो। ताहन्ति तं अहं। यथामतिन्ति मय्हं यथारुचि।
581-3.Sannisinnanti sannipatitavasena nisinnaṃ. Labhissāmi atthanti mayā icchitampi atthaṃ labhissāmi. Paṇihitadaṇḍoti ṭhapitasarīradaṇḍo. Anusattarūpoti rājini anusattasabhāvo. Vīsatirattimattāti vīsatimattā rattiyo ativattāti attho. Tāhanti taṃ ahaṃ. Yathāmatinti mayhaṃ yathāruci.
५८४. एतञ्च अञ्ञञ्चाति एतं सूले आवुतं पुरिसं अञ्ञञ्च यस्स राजाणा पणिहिता, तञ्च। लहुं पमुञ्चाति सीघं मोचेहि। को तं वदेथ तथा करोन्तन्ति तथा धम्मियकम्मं करोन्तं तं इमस्मिं वज्जिरट्ठे को नाम ‘‘न पमोचेही’’ति वदेय्य, एवं वत्तुं कोचिपि न लभतीति अत्थो।
584.Etañcaaññañcāti etaṃ sūle āvutaṃ purisaṃ aññañca yassa rājāṇā paṇihitā, tañca. Lahuṃ pamuñcāti sīghaṃ mocehi. Ko taṃ vadetha tathā karontanti tathā dhammiyakammaṃ karontaṃ taṃ imasmiṃ vajjiraṭṭhe ko nāma ‘‘na pamocehī’’ti vadeyya, evaṃ vattuṃ kocipi na labhatīti attho.
५८५. तिकिच्छकानञ्चाति तिकिच्छके च।
585.Tikicchakānañcāti tikicchake ca.
५८८. यक्खस्स वचोति पेतस्स वचनं, तस्स, भन्ते, पेतस्स वचनेन एवमकासिन्ति दस्सेति।
588.Yakkhassa vacoti petassa vacanaṃ, tassa, bhante, petassa vacanena evamakāsinti dasseti.
५९०. धम्मानीति पुब्बे कतं पापकम्मं अभिभवितुं समत्थे पुञ्ञधम्मे। कम्मं सिया अञ्ञत्र वेदनीयन्ति यं तस्मिं पापकम्मे उपपज्जवेदनीयं, तं अहोसिकम्मं नाम होति। यं पन अपरपरियायवेदनीयं, तं अञ्ञत्र अपरपरियाये वेदयितब्बफलं होति सति संसारप्पवत्तियन्ति अत्थो।
590.Dhammānīti pubbe kataṃ pāpakammaṃ abhibhavituṃ samatthe puññadhamme. Kammaṃ siyā aññatra vedanīyanti yaṃ tasmiṃ pāpakamme upapajjavedanīyaṃ, taṃ ahosikammaṃ nāma hoti. Yaṃ pana aparapariyāyavedanīyaṃ, taṃ aññatra aparapariyāye vedayitabbaphalaṃ hoti sati saṃsārappavattiyanti attho.
५९३. इमञ्चाति अत्तना वुच्चमानं ताय आसन्नं पच्चक्खं वाति कत्वा वुत्तं। अरियं अट्ठङ्गवरेनुपेतन्ति परिसुद्धट्ठेन अरियं, पाणातिपातावेरमणिआदीहि अट्ठहि अङ्गेहि उपेतं युत्तं उत्तमं उपोसथसीलं। कुसलन्ति अनवज्जं। सुखुद्रयन्ति सुखविपाकं।
593.Imañcāti attanā vuccamānaṃ tāya āsannaṃ paccakkhaṃ vāti katvā vuttaṃ. Ariyaṃ aṭṭhaṅgavarenupetanti parisuddhaṭṭhena ariyaṃ, pāṇātipātāveramaṇiādīhi aṭṭhahi aṅgehi upetaṃ yuttaṃ uttamaṃ uposathasīlaṃ. Kusalanti anavajjaṃ. Sukhudrayanti sukhavipākaṃ.
५९५. सदा पुञ्ञं पवड्ढतीति सकिदेव पुञ्ञं कत्वा ‘‘अलमेत्तावता’’ति अपरितुट्ठो हुत्वा अपरापरं सुचरितं पूरेन्तस्स सब्बकालं पुञ्ञं अभिवड्ढति, अपरापरं वा सुचरितं पूरेन्तस्स पुञ्ञसङ्खातं पुञ्ञफलं उपरूपरि वड्ढति परिपूरेतीति अत्थो।
595.Sadā puññaṃ pavaḍḍhatīti sakideva puññaṃ katvā ‘‘alamettāvatā’’ti aparituṭṭho hutvā aparāparaṃ sucaritaṃ pūrentassa sabbakālaṃ puññaṃ abhivaḍḍhati, aparāparaṃ vā sucaritaṃ pūrentassa puññasaṅkhātaṃ puññaphalaṃ uparūpari vaḍḍhati paripūretīti attho.
५९७. एवं थेरेन वुत्ते राजा अपायदुक्खतो उत्रस्तचित्तो रतनत्तये पुञ्ञधम्मे च अभिवड्ढमानपसादो ततो पट्ठाय सरणानि सीलानि च समादियन्तो ‘‘अज्जेव बुद्धं सरणं उपेमी’’तिआदिमाह।
597. Evaṃ therena vutte rājā apāyadukkhato utrastacitto ratanattaye puññadhamme ca abhivaḍḍhamānapasādo tato paṭṭhāya saraṇāni sīlāni ca samādiyanto ‘‘ajjeva buddhaṃ saraṇaṃ upemī’’tiādimāha.
६०१. तत्थ एतादिसोति एदिसो यथावुत्तरूपो। वेसालियं अञ्ञतरो उपासकोति वेसालियं अनेकसहस्सेसु उपासकेसु अञ्ञतरो उपासको हुत्वा। सद्धोतिआदि कल्याणमित्तसन्निस्सयेन तस्स पुरिमभावतो अञ्ञादिसतं दस्सेतुं वुत्तं। पुब्बे हि सो अस्सद्धो कक्खळो भिक्खूनं अक्कोसकारको सङ्घस्स च अनुपट्ठाको अहोसि। इदानि पन सद्धो मुदुको हुत्वा भिक्खुसङ्घञ्च सक्कच्चं तदा उपट्ठहीति। तत्त कारकरोति उपकारकारी।
601. Tattha etādisoti ediso yathāvuttarūpo. Vesāliyaṃ aññataro upāsakoti vesāliyaṃ anekasahassesu upāsakesu aññataro upāsako hutvā. Saddhotiādi kalyāṇamittasannissayena tassa purimabhāvato aññādisataṃ dassetuṃ vuttaṃ. Pubbe hi so assaddho kakkhaḷo bhikkhūnaṃ akkosakārako saṅghassa ca anupaṭṭhāko ahosi. Idāni pana saddho muduko hutvā bhikkhusaṅghañca sakkaccaṃ tadā upaṭṭhahīti. Tatta kārakaroti upakārakārī.
६०२. उभोपीति द्वेपि सूलावुतो राजा च। सामञ्ञफलानि अज्झगुन्ति यथारहं सामञ्ञफलानि अधिगच्छिंसु। तयिदं यथारहं दस्सेतुं ‘‘सूलावुतो अग्गफलं अफस्सयि, फलं कनिट्ठं पन अम्बसक्करो’’ति वुत्तं। तत्थ फलं कनिट्ठन्ति सोतापत्तिफलं सन्धायाह। यं पनेत्थ अत्थतो अविभत्तं, तं सुविञ्ञेय्यमेव।
602.Ubhopīti dvepi sūlāvuto rājā ca. Sāmaññaphalāni ajjhagunti yathārahaṃ sāmaññaphalāni adhigacchiṃsu. Tayidaṃ yathārahaṃ dassetuṃ ‘‘sūlāvuto aggaphalaṃ aphassayi, phalaṃ kaniṭṭhaṃ pana ambasakkaro’’ti vuttaṃ. Tattha phalaṃ kaniṭṭhanti sotāpattiphalaṃ sandhāyāha. Yaṃ panettha atthato avibhattaṃ, taṃ suviññeyyameva.
एवं रञ्ञा पेतेन अत्तना च वुत्तमत्थं आयस्मा कप्पितको सत्थारं वन्दितुं सावत्थिं गतो भगवतो आरोचेसि । सत्था तमत्थं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा सम्पत्तपरिसाय धम्मं देसेसि। सा देसना महाजनस्स सात्थिका अहोसीति।
Evaṃ raññā petena attanā ca vuttamatthaṃ āyasmā kappitako satthāraṃ vandituṃ sāvatthiṃ gato bhagavato ārocesi . Satthā tamatthaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā sampattaparisāya dhammaṃ desesi. Sā desanā mahājanassa sātthikā ahosīti.
अम्बसक्करपेतवत्थुवण्णना निट्ठिता।
Ambasakkarapetavatthuvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पेतवत्थुपाळि • Petavatthupāḷi / १. अम्बसक्करपेतवत्थु • 1. Ambasakkarapetavatthu
