Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ទីឃនិកាយ (ដីកា) • Dīghanikāya (ṭīkā)

    ៣. អម្ពដ្ឋសុត្តវណ្ណនា

    3. Ambaṭṭhasuttavaṇṇanā

    អទ្ធានគមនវណ្ណនា

    Addhānagamanavaṇṇanā

    ២៥៤. អបុព្ពបទវណ្ណនាតិ អត្ថសំវណ្ណនាវសេន ហេដ្ឋា អគ្គហិតតាយ អបុព្ពស្ស បទស្ស វណ្ណនា អត្ថវិភជនា។ ‘‘ហិត្វា បុនប្បុនាគតមត្ថ’’ន្តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.គន្ថារម្ភកថា) ហិ វុត្តំ។ ជនបទិនោតិ ជនបទវន្តោ, ជនបទស្ស វា ឥស្សរា រាជកុមារា គោត្តវសេន កោសលា នាម។ យទិ ឯកោ ជនបទោ, កថំ ពហុវចនន្តិ អាហ ‘‘រូឡ្ហិសទ្ទេនា’’តិ។ អក្ខរចិន្តកា ហិ ឦទិសេសុ ឋានេសុ យុត្តេ វិយ ឦទិសលិង្គវចនានិ ឥច្ឆន្តិ, អយមេត្ថ រូឡ្ហិ យថា អញ្ញត្ថបិ ‘‘កុរូសុ វិហរតិ, អង្គេសុ វិហរតី’’តិ ច។ តព្ពិសេសនេបិ ជនបទ-សទ្ទេ ជាតិ-សទ្ទេ ឯកវចនមេវ។ បោរាណា បនាតិ បន-សទ្ទោ វិសេសត្ថជោតនោ, តេន បុថុអត្ថវិសយតាយ ឯវញ្ចេតំ បុថុវចនន្តិ វក្ខមានវិសេសំ ជោតេតិ។ ពហុប្បភេទោ ហិ សោ បទេសោ តិយោជនសតបរិមាណតាយ។ នង្គលានិបិ ឆឌ្ឌេត្វាតិ កម្មប្បហានវសេន នង្គលានិបិ បហាយ, និទស្សនមត្តញ្ចេតំ។ ន កេវលំ កស្សកា ឯវ, អថ ខោ អញ្ញេបិ មនុស្សា អត្តនោ អត្តនោ កិច្ចំ បហាយ តត្ថ សន្និបតិំសុ។ ‘‘សោ បទេសោ’’តិ បទេសសាមញ្ញតោ វុត្តំ, វចនវិបល្លាសេន វា, តេ បទេសាតិ អត្ថោ។ កោសលាតិ វុច្ចតិ កុសលា ឯវ កោសលាតិ កត្វា។

    254.Apubbapadavaṇṇanāti atthasaṃvaṇṇanāvasena heṭṭhā aggahitatāya apubbassa padassa vaṇṇanā atthavibhajanā. ‘‘Hitvā punappunāgatamattha’’nti (dī. ni. aṭṭha. 1.ganthārambhakathā) hi vuttaṃ. Janapadinoti janapadavanto, janapadassa vā issarā rājakumārā gottavasena kosalā nāma. Yadi eko janapado, kathaṃ bahuvacananti āha ‘‘rūḷhisaddenā’’ti. Akkharacintakā hi īdisesu ṭhānesu yutte viya īdisaliṅgavacanāni icchanti, ayamettha rūḷhi yathā aññatthapi ‘‘kurūsu viharati, aṅgesu viharatī’’ti ca. Tabbisesanepi janapada-sadde jāti-sadde ekavacanameva. Porāṇā panāti pana-saddo visesatthajotano, tena puthuatthavisayatāya evañcetaṃ puthuvacananti vakkhamānavisesaṃ joteti. Bahuppabhedo hi so padeso tiyojanasataparimāṇatāya. Naṅgalānipi chaḍḍetvāti kammappahānavasena naṅgalānipi pahāya, nidassanamattañcetaṃ. Na kevalaṃ kassakā eva, atha kho aññepi manussā attano attano kiccaṃ pahāya tattha sannipatiṃsu. ‘‘So padeso’’ti padesasāmaññato vuttaṃ, vacanavipallāsena vā, te padesāti attho. Kosalāti vuccati kusalā eva kosalāti katvā.

    ចារិកន្តិ ចរណំ, ចរណំ វា ចារោ, សោ ឯវ ចារិកា។ តយិទំ មគ្គគមនំ ឥធាធិប្បេតំ, ន ចុណ្ណិកគមនមត្តន្តិ អាហ ‘‘អទ្ធានគមនំ គច្ឆន្តោ’’តិ។ តំ វិភាគេន ទស្សេតុំ ‘‘ចារិកា ច នាមេសា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ទូរេបីតិ នាតិទូរេបិ។ សហសា គមនន្តិ សីឃគមនំ។ មហាកស្សបបច្ចុគ្គមនាទិំ ឯកទេសេន វត្វា វនវាសីតិស្សសាមណេរស្ស វត្ថុំ វិត្ថារេត្វា ជនបទចារិកំ កថេតុំ ‘‘ភគវា ហី’’តិអាទិ អារទ្ធំ។ អាកាសគាមីហិ ឯវ សទ្ធិំ គន្តុកាមោ ‘‘ឆឡភិញ្ញានំ អារោចេហី’’តិ អាហ។

    Cārikanti caraṇaṃ, caraṇaṃ vā cāro, so eva cārikā. Tayidaṃ maggagamanaṃ idhādhippetaṃ, na cuṇṇikagamanamattanti āha ‘‘addhānagamanaṃ gacchanto’’ti. Taṃ vibhāgena dassetuṃ ‘‘cārikā ca nāmesā’’tiādi vuttaṃ. Tattha dūrepīti nātidūrepi. Sahasā gamananti sīghagamanaṃ. Mahākassapapaccuggamanādiṃ ekadesena vatvā vanavāsītissasāmaṇerassa vatthuṃ vitthāretvā janapadacārikaṃ kathetuṃ ‘‘bhagavā hī’’tiādi āraddhaṃ. Ākāsagāmīhi eva saddhiṃ gantukāmo ‘‘chaḷabhiññānaṃ ārocehī’’ti āha.

    សង្ឃកម្មវសេន សិជ្ឈមានាបិ ឧបសម្បទា សត្ថុ អាណាវសេនេវ សិជ្ឈនតោ ‘‘ពុទ្ធទាយជ្ជំ តេ ទស្សាមី’’តិ វុត្តន្តិ វទន្តិ។ អបរេ បន អបរិបុណ្ណវីសតិវស្សស្សេវ តស្ស ឧបសម្បទំ អនុជានន្តោ ‘‘ទស្សាមី’’តិ អវោចាតិ វទន្តិ។ ឧបសម្បាទេត្វាតិ ធម្មសេនាបតិនា ឧបជ្ឈាយេន ឧបសម្បាទេត្វា។

    Saṅghakammavasena sijjhamānāpi upasampadā satthu āṇāvaseneva sijjhanato ‘‘buddhadāyajjaṃ te dassāmī’’ti vuttanti vadanti. Apare pana aparipuṇṇavīsativassasseva tassa upasampadaṃ anujānanto ‘‘dassāmī’’ti avocāti vadanti. Upasampādetvāti dhammasenāpatinā upajjhāyena upasampādetvā.

    នវយោជនសតិកម្បិ ឋានំ មជ្ឈិមទេសបរិយាបន្នមេវ, តតោ បរំ នាធិប្បេតំ តុរិតចារិកាវសេន អគមនតោ។ សមន្តាតិ គតគតដ្ឋានស្ស ចតូសុ បស្សេសុ សមន្តតោ។ អញ្ញេនបិ ការណេនាតិ ភិក្ខូនំ សមថវិបស្សនាតរុណភាវតោ អញ្ញេនបិ មជ្ឈិមមណ្ឌលេ វេនេយ្យានំ ញាណបរិបាកាទិការណេន មជ្ឈិមមណ្ឌលំ ឱសរតិ។ ‘‘សត្តហិ វា’’តិអាទិ ‘‘ឯកមាសំ វា’’តិអាទិនា វុត្តានុក្កមេន យោជេតព្ពំ។

    Navayojanasatikampi ṭhānaṃ majjhimadesapariyāpannameva, tato paraṃ nādhippetaṃ turitacārikāvasena agamanato. Samantāti gatagataṭṭhānassa catūsu passesu samantato. Aññenapi kāraṇenāti bhikkhūnaṃ samathavipassanātaruṇabhāvato aññenapi majjhimamaṇḍale veneyyānaṃ ñāṇaparipākādikāraṇena majjhimamaṇḍalaṃ osarati.‘‘Sattahi vā’’tiādi ‘‘ekamāsaṃ vā’’tiādinā vuttānukkamena yojetabbaṃ.

    សរីរផាសុកត្ថាយាតិ ឯកស្មិំយេវ ឋានេ និពទ្ធវាសវសេន ឧស្សន្នធាតុកស្ស សរីរស្ស វិចរណេន ផាសុកត្ថាយ។ អដ្ឋុប្បត្តិកាលាភិកង្ខនត្ថាយាតិ អគ្គិក្ខន្ធោបមសុត្ត (អ. និ. ៧.៧២) មឃទេវជាតកាទិ (ជា. ១.១.៩) ទេសនានំ វិយ ធម្មទេសនាយ អដ្ឋុប្បត្តិកាលំ អាកង្ខមានេន។ សុរាបានសិក្ខាបទបញ្ញាបនេ (បាចិ. ៣២៨) វិយ សិក្ខាបទបញ្ញាបនត្ថាយ។ ពោធនេយ្យសត្តេ អង្គុលិមាលាទិកេ (ម. និ. ២.៣៤៧) ពោធនត្ថាយ។ កញ្ចិ, កតិបយេ វា បុគ្គលេ ឧទ្ទិស្ស ចារិកា និពទ្ធចារិកា។ តទញ្ញា អនិពទ្ធចារិកា។

    Sarīraphāsukatthāyāti ekasmiṃyeva ṭhāne nibaddhavāsavasena ussannadhātukassa sarīrassa vicaraṇena phāsukatthāya. Aṭṭhuppattikālābhikaṅkhanatthāyāti aggikkhandhopamasutta (a. ni. 7.72) maghadevajātakādi (jā. 1.1.9) desanānaṃ viya dhammadesanāya aṭṭhuppattikālaṃ ākaṅkhamānena. Surāpānasikkhāpadapaññāpane (pāci. 328) viya sikkhāpadapaññāpanatthāya. Bodhaneyyasatte aṅgulimālādike (ma. ni. 2.347) bodhanatthāya. Kañci, katipaye vā puggale uddissa cārikā nibaddhacārikā. Tadaññā anibaddhacārikā.

    ទសសហស្សិ លោកធាតុយាតិ ជាតិខេត្តភូតេ ទសសហស្សចក្កវាឡេ។ តត្ថ ហិ សត្តេ បរិបក្កិន្ទ្រិយេ បស្សិតុំ ពុទ្ធញាណំ អភិនីហរិត្វា ឋិតោ ភគវា ញាណជាលំ បត្ថរតីតិ វុច្ចតិ។ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណជាលស្ស អន្តោ បវិដ្ឋោតិ តស្ស ញាណស្ស គោចរភាវំ ឧបគតោ។ ភគវា កិរ មហាករុណាសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ ‘‘យេ សត្តា ភព្ពា បរិបាកញាណា អជ្ជ មយា វិនេតព្ពា, តេ មយ្ហំ ញាណស្ស ឧបដ្ឋហន្តូ’’តិ ចិត្តំ អធិដ្ឋាយ សមន្នាហរតិ។ តស្ស សហ សមន្នាហារា ឯកោ វា ទ្វេ វា ពហូ វា តទា វិនយូបគា វេនេយ្យា ញាណស្ស អាបាថមាគច្ឆន្តិ អយមេត្ថ ពុទ្ធានុភាវោ។ ឯវម្បិ អាបាថមាគតានំ បន នេសំ ឧបនិស្សយំ បុព្ពចរិយំ បុព្ពហេតុំ សម្បតិ វត្តមានញ្ច បដិបត្តិំ ឱលោកេតិ, តេនាហ ‘‘អថ ភគវា’’តិអាទិ។ វាទបដិវាទំ កត្វាតិ ‘‘ឯវំ នុ តេ អម្ពដ្ឋា’’តិអាទិនា មយា វុត្តវចនស្ស ‘‘យេ ច ខោ តេ ភោ គោតម មុណ្ឌកា សមណកា’’តិអាទិនា បដិវចនំ កត្វា តិក្ខត្តុំ ឥព្ភវាទនិបាតនវសេន នានប្បការំ អសម្ភិវាក្យំ សាធុសភាវាយ វាចាយ វត្តុំ អយុត្តវចនំ វក្ខតិ។ និព្ពិសេវនន្តិ វិគតតុទនំ, មានទព្ពវសេន អបគតបរិប្ផន្ទនន្តិ អត្ថោ។

    Dasasahassi lokadhātuyāti jātikhettabhūte dasasahassacakkavāḷe. Tattha hi satte paripakkindriye passituṃ buddhañāṇaṃ abhinīharitvā ṭhito bhagavā ñāṇajālaṃ pattharatīti vuccati. Sabbaññutaññāṇajālassa anto paviṭṭhoti tassa ñāṇassa gocarabhāvaṃ upagato. Bhagavā kira mahākaruṇāsamāpattiṃ samāpajjitvā tato vuṭṭhāya ‘‘ye sattā bhabbā paripākañāṇā ajja mayā vinetabbā, te mayhaṃ ñāṇassa upaṭṭhahantū’’ti cittaṃ adhiṭṭhāya samannāharati. Tassa saha samannāhārā eko vā dve vā bahū vā tadā vinayūpagā veneyyā ñāṇassa āpāthamāgacchanti ayamettha buddhānubhāvo. Evampi āpāthamāgatānaṃ pana nesaṃ upanissayaṃ pubbacariyaṃ pubbahetuṃ sampati vattamānañca paṭipattiṃ oloketi, tenāha ‘‘atha bhagavā’’tiādi. Vādapaṭivādaṃ katvāti ‘‘evaṃ nu te ambaṭṭhā’’tiādinā mayā vuttavacanassa ‘‘ye ca kho te bho gotama muṇḍakā samaṇakā’’tiādinā paṭivacanaṃ katvā tikkhattuṃ ibbhavādanipātanavasena nānappakāraṃ asambhivākyaṃ sādhusabhāvāya vācāya vattuṃ ayuttavacanaṃ vakkhati. Nibbisevananti vigatatudanaṃ, mānadabbavasena apagataparipphandananti attho.

    អវសរិតព្ពន្តិ ឧបគន្តព្ពំ។ ឥច្ឆានង្គលេតិ ឥទំ តទា ភគវតោ គោចរគាមនិទស្សនំ សមីបត្ថេ ភុម្មន្តិ កត្វា។ ‘‘ឥច្ឆានង្គលវនសណ្ឌេ’’តិ និវាសនដ្ឋានទស្សនំ អធិករណេ ភុម្មន្តិ។ តទុភយំ វិវរន្តោ ‘‘ឥច្ឆានង្គលំ ឧបនិស្សាយា’’តិអាទិមាហ។ ធម្មរាជស្ស ភគវតោ សព្ពសោ អធម្មនិគ្គណ្ហនបរា បដិបត្តិ, សា ច សីលសមាធិបញ្ញាវសេនាតិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘សីលខន្ធាវារ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ យថាភិរុចិតេនាតិ ទិព្ពវិហារាទីសុ យេន យេន អត្តនោ អភិរុចិតេន វិហារេន។

    Avasaritabbanti upagantabbaṃ. Icchānaṅgaleti idaṃ tadā bhagavato gocaragāmanidassanaṃ samīpatthe bhummanti katvā. ‘‘Icchānaṅgalavanasaṇḍe’’ti nivāsanaṭṭhānadassanaṃ adhikaraṇe bhummanti. Tadubhayaṃ vivaranto ‘‘icchānaṅgalaṃ upanissāyā’’tiādimāha. Dhammarājassa bhagavato sabbaso adhammaniggaṇhanaparā paṭipatti, sā ca sīlasamādhipaññāvasenāti taṃ dassetuṃ ‘‘sīlakhandhāvāra’’ntiādi vuttaṃ. Yathābhirucitenāti dibbavihārādīsu yena yena attano abhirucitena vihārena.

    បោក្ខរសាតិវត្ថុវណ្ណនា

    Pokkharasātivatthuvaṇṇanā

    ២៥៥. មន្តេតិ ឥរុព្ពេទាទិមន្តសត្ថេ។ បោក្ខរេ កមលេ សយមានោ និសីទីតិ បោក្ខរសាតី។ សាតិ វុច្ចតិ សមសណ្ឋានំ, បោក្ខរេ សណ្ឋានាវយវេ ជាតោតិ ‘‘បោក្ខរសាតី’’តិបិ វុច្ចតិ។ សេតបោក្ខរសទិសោតិ សេតបទុមវណ្ណោ។ សុវដ្ដិតាតិ វដ្ដភាវស្ស យុត្តដ្ឋានេ សុដ្ឋុ វដ្ដុលា។ កាឡវង្គតិលកាទីនំ អភាវេន សុបរិសុទ្ធា។

    255.Manteti irubbedādimantasatthe. Pokkhare kamale sayamāno nisīdīti pokkharasātī. Sāti vuccati samasaṇṭhānaṃ, pokkhare saṇṭhānāvayave jātoti ‘‘pokkharasātī’’tipi vuccati. Setapokkharasadisoti setapadumavaṇṇo. Suvaṭṭitāti vaṭṭabhāvassa yuttaṭṭhāne suṭṭhu vaṭṭulā. Kāḷavaṅgatilakādīnaṃ abhāvena suparisuddhā.

    ឥមស្ស ព្រាហ្មណស្ស កីទិសោ បុព្ពយោគោ, យេន នំ ភគវា អនុគ្គណ្ហិតុំ តំ ឋានំ ឧបគតោតិ អាហ ‘‘អយំ បនា’’តិអាទិ។ បទុមគព្ភេ និព្ពត្តិ តេនាយំ សំសេទជោ ជាតោ។ ន បុប្ផតីតិ ន វិកសតិ។ រជតពិម្ពកន្តិ រូបិយមយំ រូបកំ។

    Imassa brāhmaṇassa kīdiso pubbayogo, yena naṃ bhagavā anuggaṇhituṃ taṃ ṭhānaṃ upagatoti āha ‘‘ayaṃ panā’’tiādi. Padumagabbhe nibbatti tenāyaṃ saṃsedajo jāto. Na pupphatīti na vikasati. Rajatabimbakanti rūpiyamayaṃ rūpakaṃ.

    អជ្ឈាវសតីតិ ឯត្ថ អធិ-សទ្ទោ ឥស្សរិយត្ថទីបនោ, អាសទ្ទោ មរិយាទត្ថោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘អភិភវិត្វា’’តិអាទិមាហ។ តេហិ យុត្តត្តា ហិ ឧក្កដ្ឋន្តិ ឧបយោគវចនំ, តេនាហ ‘‘ឧបសគ្គវសេនា’’តិអាទិ។ យាយ មរិយាទាយាតិ យាយ អវត្ថាយ។ នគរស្ស វត្ថុន្តិ ‘‘អយំ ខណោ, សុមុហុត្តំ មា អតិក្កមី’’តិ រត្តិវិភាយនំ អនុរក្ខន្តា រត្តិយំ ឧក្កា ឋបេត្វា ឧក្កាសុ ជលមានាសុ នគរស្ស វត្ថុំ អគ្គហេសុំ, តស្មា ឧក្កាសុ ឋិតាតិ ឧក្កដ្ឋា, ឧក្កាសុ វិជ្ជោតយន្តីសុ ឋិតា បតិដ្ឋិតាតិ មូលវិភុជាទិបក្ខេបេន សទ្ទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា, និរុត្តិនយេន វា ឧក្កាសុ ឋិតាសុ ឋិតា អាសីតិ ឧក្កដ្ឋា។ អបរេ បន ភណន្តិ ‘‘ភូមិភាគសម្បត្តិយា, ឧបករណសម្បត្តិយា, មនុស្សសម្បត្តិយា ច តំ នគរំ ឧក្កដ្ឋគុណយោគតោ ឧក្កដ្ឋាតិ នាមំ លភី’’តិ ។ តស្សាតិ ‘‘ឧក្កដ្ឋ’’ន្តិ ឧបយោគវសេន វុត្តបទស្ស។ អនុបយោគត្តាតិ វិសេសនភាវេន អនុបយុត្តត្តា។ សេសបទេសូតិ ‘‘សត្តុស្សទ’’ន្តិអាទិបទេសុ។ យថាវិធិ ហិ អនុបយោគោ បុរិមស្មិំ។ តត្ថាតិ ‘‘ឧបសគ្គវសេនា’’តិអាទិនា វុត្តវិធានេ។ ‘‘សទ្ទសត្ថតោ បរិយេសិតព្ព’’ន្តិ ឯតេន សទ្ទលក្ខណានុគតោ វាយំ សទ្ទប្បយោគោតិ ទស្សេតិ។ ឧបអនុអធិអាឥតិឯវំបុព្ពកេ វសនកិរិយាឋានេ ឧបយោគវចនមេវ បាបុណាតីតិ សទ្ទវិទូ ឥច្ឆន្តិ។

    Ajjhāvasatīti ettha adhi-saddo issariyatthadīpano, āsaddo mariyādatthoti dassento ‘‘abhibhavitvā’’tiādimāha. Tehi yuttattā hi ukkaṭṭhanti upayogavacanaṃ, tenāha ‘‘upasaggavasenā’’tiādi. Yāya mariyādāyāti yāya avatthāya.Nagarassa vatthunti ‘‘ayaṃ khaṇo, sumuhuttaṃ mā atikkamī’’ti rattivibhāyanaṃ anurakkhantā rattiyaṃ ukkā ṭhapetvā ukkāsu jalamānāsu nagarassa vatthuṃ aggahesuṃ, tasmā ukkāsu ṭhitāti ukkaṭṭhā, ukkāsu vijjotayantīsu ṭhitā patiṭṭhitāti mūlavibhujādipakkhepena saddasiddhi veditabbā, niruttinayena vā ukkāsu ṭhitāsu ṭhitā āsīti ukkaṭṭhā. Apare pana bhaṇanti ‘‘bhūmibhāgasampattiyā, upakaraṇasampattiyā, manussasampattiyā ca taṃ nagaraṃ ukkaṭṭhaguṇayogato ukkaṭṭhāti nāmaṃ labhī’’ti . Tassāti ‘‘ukkaṭṭha’’nti upayogavasena vuttapadassa. Anupayogattāti visesanabhāvena anupayuttattā. Sesapadesūti ‘‘sattussada’’ntiādipadesu. Yathāvidhi hi anupayogo purimasmiṃ. Tatthāti ‘‘upasaggavasenā’’tiādinā vuttavidhāne. ‘‘Saddasatthato pariyesitabba’’nti etena saddalakkhaṇānugato vāyaṃ saddappayogoti dasseti. Upaanuadhiāitievaṃpubbake vasanakiriyāṭhāne upayogavacanameva pāpuṇātīti saddavidū icchanti.

    ឧស្សទតា នាមេត្ថ ពហុលតាតិ, តំ ពហុលតំ ទស្សេតុំ ‘‘ពហុជន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ គហេត្វា បោសេតព្ពំ បោសាវនិយំ។ អាវិជ្ឈិត្វាតិ បរិក្ខិបិត្វា។

    Ussadatā nāmettha bahulatāti, taṃ bahulataṃ dassetuṃ ‘‘bahujana’’ntiādi vuttaṃ. Gahetvā posetabbaṃ posāvaniyaṃ. Āvijjhitvāti parikkhipitvā.

    រញ្ញា វិយ ភុញ្ជិតព្ពន្តិ វា រាជភោគ្គំ។ រញ្ញោ ទាយភូតន្តិ កុលបរម្បរាយ យោគ្យភាវេន រាជតោ លទ្ធទាយភូតំ។ តេនាហ ‘‘ទាយជ្ជន្តិ អត្ថោ’’តិ។ រាជនីហារេន បរិភុញ្ជិតព្ពតោ ឧទ្ធំ បរិភោគលាភស្ស សេដ្ឋទេយ្យតា នាម នត្ថីតិ អាហ ‘‘ឆត្តំ ឧស្សាបេត្វា រាជសង្ខេបេន ភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ។ ‘‘សព្ពំ ឆេជ្ជភេជ្ជ’’ន្តិ សរីរទណ្ឌធនទណ្ឌាទិ ភេទំ សព្ពំ ទណ្ឌមាហ។ នទីតិត្ថបព្ពតាទីសូតិ នទីតិត្ថបព្ពតបាទគាមទ្វារអដវិមុខាទីសុ។ ‘‘រាជទាយ’’ន្តិ ឥមិនាវ រញ្ញោ ទិន្នភាវេ សិទ្ធេ ‘‘រញ្ញា បសេនទិនា កោសលេន ទិន្ន’’ន្តិ វចនំ កិមត្ថិយន្តិ អាហ ‘‘ទាយករាជទីបនត្ថ’’ន្តិអាទិ ។ និស្សដ្ឋបរិច្ចត្តន្តិ មុត្តចាគវសេន បរិច្ចត្តំ កត្វា។ ឯវញ្ហិ តំ សេដ្ឋទេយ្យំ ឧត្តមទេយ្យំ ជាតំ។

    Raññā viya bhuñjitabbanti vā rājabhoggaṃ. Rañño dāyabhūtanti kulaparamparāya yogyabhāvena rājato laddhadāyabhūtaṃ. Tenāha ‘‘dāyajjanti attho’’ti. Rājanīhārena paribhuñjitabbato uddhaṃ paribhogalābhassa seṭṭhadeyyatā nāma natthīti āha ‘‘chattaṃ ussāpetvā rājasaṅkhepena bhuñjitabba’’nti. ‘‘Sabbaṃ chejjabhejja’’nti sarīradaṇḍadhanadaṇḍādi bhedaṃ sabbaṃ daṇḍamāha. Nadītitthapabbatādīsūti nadītitthapabbatapādagāmadvāraaṭavimukhādīsu. ‘‘Rājadāya’’nti imināva rañño dinnabhāve siddhe ‘‘raññā pasenadinā kosalena dinna’’nti vacanaṃ kimatthiyanti āha ‘‘dāyakarājadīpanattha’’ntiādi . Nissaṭṭhapariccattanti muttacāgavasena pariccattaṃ katvā. Evañhi taṃ seṭṭhadeyyaṃ uttamadeyyaṃ jātaṃ.

    ឧបលភីតិ សវនវសេន ឧបលភីតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘សោតទ្វារ…បេ.… អញ្ញាសី’’តិ អាហ។ អវធារណផលត្តា សព្ពម្បិ វាក្យំ អន្តោគធាវធារណន្តិ អាហ ‘‘បទបូរណមត្តេ និបាតោ’’តិ។ ‘‘អវធារណត្ថេ’’តិ បន ឥមិនា ឥដ្ឋតោវធារណត្ថំ ខោ-សទ្ទគ្គហណន្តិ ទស្សេតិ ។ ‘‘អស្សោសី’’តិ បទំ ខោ-សទ្ទេ គហិតេ តេន ផុល្លិតមណ្ឌិតំ វិយ ហោន្តំ បូរិតំ នាម ហោតិ, តេន ច បុរិមបច្ឆិមបទានិ សិលិដ្ឋានិ ហោន្តិ, ន តស្មិំ អគ្គហិតេតិ អាហ ‘‘បទបូរណេន ព្យញ្ជនសិលិដ្ឋតាមត្តមេវា’’តិ។ មត្ត-សទ្ទោ វិសេសនិវត្តិអត្ថោ, តេនស្ស អនត្ថន្តរទីបនតា ទស្សិតា ហោតិ, ឯវ-សទ្ទេន បន ព្យញ្ជនសិលិដ្ឋតាយ ឯកន្តិកតា។

    Upalabhīti savanavasena upalabhīti imamatthaṃ dassento ‘‘sotadvāra…pe… aññāsī’’ti āha. Avadhāraṇaphalattā sabbampi vākyaṃ antogadhāvadhāraṇanti āha ‘‘padapūraṇamatte nipāto’’ti. ‘‘Avadhāraṇatthe’’ti pana iminā iṭṭhatovadhāraṇatthaṃ kho-saddaggahaṇanti dasseti . ‘‘Assosī’’ti padaṃ kho-sadde gahite tena phullitamaṇḍitaṃ viya hontaṃ pūritaṃ nāma hoti, tena ca purimapacchimapadāni siliṭṭhāni honti, na tasmiṃ aggahiteti āha ‘‘padapūraṇena byañjanasiliṭṭhatāmattamevā’’ti. Matta-saddo visesanivattiattho, tenassa anatthantaradīpanatā dassitā hoti, eva-saddena pana byañjanasiliṭṭhatāya ekantikatā.

    សមិតបាបត្តាតិ អច្ចន្តំ អនវសេសតោ សវាសនំ សមិតបាបត្តា។ ឯវញ្ហិ ពាហិរកវិរាគសេក្ខាសេក្ខបាបសមនតោ ភគវតោ បាបសមនំ វិសេសិតំ ហោតិ, តេនាហ វុត្តញ្ហេតន្តិអាទិ។ អនេកត្ថត្តា និបាតានំ ឥធ អនុស្សវត្ថោ អធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘ខលូតិ អនុស្សវត្ថេ និបាតោ’’តិ។ អាលបនមត្តន្តិ បិយាលាបវចនមត្តំ។ បិយសមុទាហារោ ហេតេ ‘‘ភោ’’តិ វា ‘‘អាវុសោ’’តិ វា ‘‘ទេវានំ បិយា’’តិ វា។ គោត្តវសេនាតិ ឯត្ថ គំ តាយតីតិ គោត្តំ។ គោតមោតិ ហិ បវត្តមានំ វចនំ, ពុទ្ធិញ្ច តាយតិ ឯកំសិកវិសយតាយ រក្ខតីតិ គោត្តំ។ យថា ហិ ពុទ្ធិ អារម្មណភូតេន អត្ថេន វិនា ន វត្តតិ, ឯវំ អភិធានំ អភិធេយ្យភូតេន, តស្មា សោ គោត្តសង្ខាតោ អត្ថោ តានិ តាយតិ រក្ខតីតិ វុច្ចតិ។ កោ បន សោតិ? អញ្ញកុលបរម្បរាសាធារណំ តស្ស កុលស្ស អាទិបុរិសសមុទាគតំ តំកុលបរិយាបន្នសាធារណំ សាមញ្ញរូបន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ ឯត្ថ ច ‘‘សមណោ’’តិ ឥមិនា សរិក្ខកជនេហិ ភគវតោ ពហុមតភាវោ ទស្សិតោ សមិតបាបតាកិត្តនតោ។ ‘‘គោតមោ’’តិ ឥមិនា លោកិយជនេហិ ឧឡារកុលសម្ភូតតាទីបនតោ។

    Samitapāpattāti accantaṃ anavasesato savāsanaṃ samitapāpattā. Evañhi bāhirakavirāgasekkhāsekkhapāpasamanato bhagavato pāpasamanaṃ visesitaṃ hoti, tenāha vuttañhetantiādi. Anekatthattā nipātānaṃ idha anussavattho adhippetoti āha ‘‘khalūti anussavatthe nipāto’’ti. Ālapanamattanti piyālāpavacanamattaṃ. Piyasamudāhāro hete ‘‘bho’’ti vā ‘‘āvuso’’ti vā ‘‘devānaṃ piyā’’ti vā. Gottavasenāti ettha gaṃ tāyatīti gottaṃ. Gotamoti hi pavattamānaṃ vacanaṃ, buddhiñca tāyati ekaṃsikavisayatāya rakkhatīti gottaṃ. Yathā hi buddhi ārammaṇabhūtena atthena vinā na vattati, evaṃ abhidhānaṃ abhidheyyabhūtena, tasmā so gottasaṅkhāto attho tāni tāyati rakkhatīti vuccati. Ko pana soti? Aññakulaparamparāsādhāraṇaṃ tassa kulassa ādipurisasamudāgataṃ taṃkulapariyāpannasādhāraṇaṃ sāmaññarūpanti daṭṭhabbaṃ. Ettha ca ‘‘samaṇo’’ti iminā sarikkhakajanehi bhagavato bahumatabhāvo dassito samitapāpatākittanato. ‘‘Gotamo’’ti iminā lokiyajanehi uḷārakulasambhūtatādīpanato.

    ឧច្ចាកុលបរិទីបនំ ឧទិតោទិតវិបុលខត្តិយកុលវិភាវនតោ។ សព្ពខត្តិយានញ្ហិ អាទិភូតមហាសម្មតមហារាជតោ បដ្ឋាយ អសម្ភិន្នំ ឧឡារតមំ សក្យរាជកុលំ។ កេនចិ បារិជុញ្ញេនាតិ ញាតិបារិជុញ្ញភោគបារិជុញ្ញាទិនា កេនចិ បារិជុញ្ញេន បារិហានិយា។ អនភិភូតោ អនជ្ឈោត្ថតោ។ តថា ហិ តស្ស កុលស្ស ន កិញ្ចិ បារិជុញ្ញំ លោកនាថស្ស អភិជាតិយំ, អថ ខោ វឌ្ឍិយេវ។ អភិនិក្ខមនេ ច តតោបិ សមិទ្ធតមភាវោ លោកេ បាកដោ បញ្ញាតោ។ ឥតិ ‘‘សក្យកុលា បព្ពជិតោ’’តិ ឥទំ វចនំ ភគវតោ សទ្ធាបព្ពជិតភាវទីបនំ វុត្តំ មហន្តំ ញាតិបរិវដ្ដំ, មហន្តញ្ច ភោគក្ខន្ធំ បហាយ បព្ពជិតភាវសិទ្ធិតោ។ សុន្ទរន្តិ ភទ្ទកំ។ ភទ្ទកតា ច បស្សន្តស្ស ហិតសុខាវហភាវេន វេទិតព្ពាតិ អាហ អត្ថាវហំ សុខាវហន្តិ។ តត្ថ អត្ថាវហន្តិ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថសំហិតហិតាវហំ។ សុខាវហន្តិ យថាវុត្តតិវិធសុខាវហំ។ តថារូបានន្តិ តាទិសានំ។ យាទិសេហិ បន គុណេហិ ភគវា សមន្នាគតោ, តេហិ ចតុប្បមាណិកស្ស លោកស្ស សព្ពថាបិ អច្ចន្តាយ សទ្ធាយ បសាទនីយោ តេសំ យថាភូតសភាវត្តាតិ ទស្សេន្តោ យថារូបោតិអាទិមាហ។ តត្ថ យថាភូតំ…បេ.… អរហតន្តិ ឥមិនា ធម្មប្បមាណានំ, លូខប្បមាណានញ្ច សត្តានំ ភគវតោ បសាទាវហតំ ទស្សេតិ។ តំ ទស្សនេនេវ ច ឥតរេសម្បិ អត្ថតោ បសាទាវហតា ទស្សិតា ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ តទវិនាភាវតោ។ ទស្សនមត្តម្បិ សាធុ ហោតីតិ ឯត្ថ កោសិយសកុណវត្ថុំ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.១៤៤; ខុ. បា. អដ្ឋ. ១០) កថេតព្ពំ។

    Uccākulaparidīpanaṃ uditoditavipulakhattiyakulavibhāvanato. Sabbakhattiyānañhi ādibhūtamahāsammatamahārājato paṭṭhāya asambhinnaṃ uḷāratamaṃ sakyarājakulaṃ. Kenaci pārijuññenāti ñātipārijuññabhogapārijuññādinā kenaci pārijuññena pārihāniyā. Anabhibhūto anajjhotthato. Tathā hi tassa kulassa na kiñci pārijuññaṃ lokanāthassa abhijātiyaṃ, atha kho vaḍḍhiyeva. Abhinikkhamane ca tatopi samiddhatamabhāvo loke pākaṭo paññāto. Iti ‘‘sakyakulā pabbajito’’ti idaṃ vacanaṃ bhagavato saddhāpabbajitabhāvadīpanaṃ vuttaṃ mahantaṃ ñātiparivaṭṭaṃ, mahantañca bhogakkhandhaṃ pahāya pabbajitabhāvasiddhito. Sundaranti bhaddakaṃ. Bhaddakatā ca passantassa hitasukhāvahabhāvena veditabbāti āha atthāvahaṃ sukhāvahanti. Tattha atthāvahanti diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthasaṃhitahitāvahaṃ. Sukhāvahanti yathāvuttatividhasukhāvahaṃ. Tathārūpānanti tādisānaṃ. Yādisehi pana guṇehi bhagavā samannāgato, tehi catuppamāṇikassa lokassa sabbathāpi accantāya saddhāya pasādanīyo tesaṃ yathābhūtasabhāvattāti dassento yathārūpotiādimāha. Tattha yathābhūtaṃ…pe…arahatanti iminā dhammappamāṇānaṃ, lūkhappamāṇānañca sattānaṃ bhagavato pasādāvahataṃ dasseti. Taṃ dassaneneva ca itaresampi atthato pasādāvahatā dassitā hotīti daṭṭhabbaṃ tadavinābhāvato. Dassanamattampi sādhu hotīti ettha kosiyasakuṇavatthuṃ (ma. ni. aṭṭha. 1.144; khu. pā. aṭṭha. 10) kathetabbaṃ.

    អម្ពដ្ឋមាណវកថាវណ្ណនា

    Ambaṭṭhamāṇavakathāvaṇṇanā

    ២៥៦. មន្តេ បរិវត្តេតីតិ វេទេ សជ្ឈាយតិ, បរិយាបុណាតីតិ អត្ថោ។ មន្តេ ធារេតីតិ យថាអធីតេ មន្តេ អសម្មុដ្ឋេ កត្វា ហទយេ ឋបេតិ ឱដ្ឋបហតករណវសេន, ន អត្ថវិភាវនវសេន។

    256.Mante parivattetīti vede sajjhāyati, pariyāpuṇātīti attho. Mante dhāretīti yathāadhīte mante asammuṭṭhe katvā hadaye ṭhapeti oṭṭhapahatakaraṇavasena, na atthavibhāvanavasena.

    សនិឃណ្ឌុកេដុភានន្តិ ឯត្ថ វចនីយវាចកភាវេន អត្ថំ សទ្ទញ្ច និខឌតិ ភិន្ទតិ វិភជ្ជ ទស្សេតីតិ និខណ្ឌុ, សា ឯវ ឥធ ខ-ការស្ស ឃ-ការំ កត្វា ‘‘និឃណ្ឌូ’’តិ វុត្តោ។ កិដយតិ គមេតិ ញាបេតិ កិរិយាទិវិភាគំ, តំ វា អនវសេសបរិយាទានតោ គមេន្តោ បូរេតីតិ កេដុភំ។ វេវចនប្បកាសកន្តិ បរិយាយសទ្ទទីបកំ, ឯកេកស្ស អត្ថស្ស អនេកបរិយាយវចនវិភាវកន្តិ អត្ថោ។ និទស្សនមត្តញ្ចេតំ អនេកេសម្បិ អត្ថានំ ឯកសទ្ទវចនីយតាវិភាវនវសេនបិ តស្ស គន្ថស្ស បវត្តត្តា។ វចីភេទាទិលក្ខណា កិរិយា កប្បីយតិ ឯតេនាតិ កិរិយាកប្បោ, សោ បន វណ្ណបទសម្ពន្ធបទត្ថាទិវិភាគតោ ពហុវិកប្បោតិ អាហ ‘‘កិរិយាកប្បវិកប្បោ’’តិ។ ឥទញ្ច មូលកិរិយាកប្បគន្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ។ សោ ហិ សតសហស្សបរិមាណោ នយចរិយាទិបករណំ។ ឋានករណាទិវិភាគតោ , និព្ពចនវិភាគតោ ច អក្ខរា បភេទីយន្តិ ឯតេហីតិ អក្ខរប្បភេទា, សិក្ខានិរុត្តិយោ។ ឯតេសន្តិ វេទានំ។

    Sanighaṇḍukeṭubhānanti ettha vacanīyavācakabhāvena atthaṃ saddañca nikhaḍati bhindati vibhajja dassetīti nikhaṇḍu, sā eva idha kha-kārassa gha-kāraṃ katvā ‘‘nighaṇḍū’’ti vutto. Kiṭayati gameti ñāpeti kiriyādivibhāgaṃ, taṃ vā anavasesapariyādānato gamento pūretīti keṭubhaṃ. Vevacanappakāsakanti pariyāyasaddadīpakaṃ, ekekassa atthassa anekapariyāyavacanavibhāvakanti attho. Nidassanamattañcetaṃ anekesampi atthānaṃ ekasaddavacanīyatāvibhāvanavasenapi tassa ganthassa pavattattā. Vacībhedādilakkhaṇā kiriyā kappīyati etenāti kiriyākappo, so pana vaṇṇapadasambandhapadatthādivibhāgato bahuvikappoti āha ‘‘kiriyākappavikappo’’ti. Idañca mūlakiriyākappaganthaṃ sandhāya vuttaṃ. So hi satasahassaparimāṇo nayacariyādipakaraṇaṃ. Ṭhānakaraṇādivibhāgato , nibbacanavibhāgato ca akkharā pabhedīyanti etehīti akkharappabhedā, sikkhāniruttiyo. Etesanti vedānaṃ.

    តេ ឯវ វេទេ បទសោ កាយតីតិ បទកោ។ តំ តំ សទ្ទំ តទត្ថញ្ច ព្យាករោតិ ព្យាចិក្ខតិ ឯតេនាតិ ព្យាករណំ, សទ្ទសត្ថំ។ អាយតិំ ហិតំ តេន លោកោ ន យតតិ ន ឦហតីតិ លោកាយតំ។ តញ្ហិ គន្ថំ និស្សាយ សត្តា បុញ្ញកិរិយាយ ចិត្តម្បិ ន ឧប្បាទេន្តិ។

    Te eva vede padaso kāyatīti padako. Taṃ taṃ saddaṃ tadatthañca byākaroti byācikkhati etenāti byākaraṇaṃ, saddasatthaṃ. Āyatiṃ hitaṃ tena loko na yatati na īhatīti lokāyataṃ. Tañhi ganthaṃ nissāya sattā puññakiriyāya cittampi na uppādenti.

    វយតីតិ វយោ, អាទិមជ្ឈបរិយោសានេសុ កត្ថចិ អបរិកិលមន្តោ អវិត្ថាយន្តោ តេ គន្ថេ សន្ធារេតិ បូរេតីតិ អត្ថោ។ ទ្វេ បដិសេធា បកតិំ គមេន្តីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘អវយោ ន ហោតី’’តិ វត្វា តត្ថ អវយំ ទស្សេតុំ ‘‘អវយោ នាម…បេ.… ន សក្កោតី’’តិ វុត្តំ។ ‘‘អនុញ្ញាតោ’’តិ បទស្ស កម្មសាធនវសេន, ‘‘បដិញ្ញាតោ’’តិ បន បទស្ស កត្តុសាធនវសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘អាចរិយេនា’’តិអាទិមាហ។ អាចរិយបរម្បរាភតំ អាចរិយកំ។ គរូតិ ភារិយំ អត្តានំ តតោ មោចេត្វា គមនំ ទុក្ករំ ហោតិ។ អនត្ថោបិ ឧប្បជ្ជតិ និន្ទាព្យារោសឧបារម្ភាទិ។

    Vayatīti vayo, ādimajjhapariyosānesu katthaci aparikilamanto avitthāyanto te ganthe sandhāreti pūretīti attho. Dve paṭisedhā pakatiṃ gamentīti dassento ‘‘avayo na hotī’’ti vatvā tattha avayaṃ dassetuṃ ‘‘avayo nāma…pe… na sakkotī’’ti vuttaṃ. ‘‘Anuññāto’’ti padassa kammasādhanavasena, ‘‘paṭiññāto’’ti pana padassa kattusādhanavasena attho veditabboti dassento ‘‘ācariyenā’’tiādimāha. Ācariyaparamparābhataṃ ācariyakaṃ. Garūti bhāriyaṃ attānaṃ tato mocetvā gamanaṃ dukkaraṃ hoti. Anatthopi uppajjati nindābyārosaupārambhādi.

    ២៥៧. ‘‘អព្ភុគ្គតោ’’តិ ឯត្ថ អភិសទ្ទយោគេន ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថវសេនេវ ឧបយោគវចនំ។

    257. ‘‘Abbhuggato’’ti ettha abhisaddayogena itthambhūtākhyānatthavaseneva upayogavacanaṃ.

    ២៥៨. លក្ខណានីតិ លក្ខណទីបនានិ មន្តបទានិ។ អន្តរធាយន្តីតិ ន កេវលំ លក្ខណមន្តានិយេវ, អថ ខោ អញ្ញានិបិ ព្រាហ្មណានំ ញាណពលាភាវេន អនុក្កមេន អន្តរធាយន្តិ។ តថា ហិ វទន្តិ ‘‘ឯកសតំ អទ្ធរិយំ សាខា សហស្សវត្តកោ សាមា’’តិអាទិ។ បណិធិ …បេ.… មហតោតិ ឯត្ថ បណិធិមហតោ សមាទានមហតោតិ អាទិនា បច្ចេកំ មហន្ត-សទ្ទោ យោជេតព្ពោ។ បណិធិមហន្តតាទិ ចស្ស ពុទ្ធវំសចរិយាបិដកវណ្ណនាទិវសេន វេទិតព្ពោ។ និដ្ឋាតិ និប្ផត្តិយោ។ ភវភេទេតិ ភវវិសេសេ។ ឥតោ ច ឯត្តោ ច ព្យាបេត្វា ឋិតតា វិសដភាវោ។

    258.Lakkhaṇānīti lakkhaṇadīpanāni mantapadāni. Antaradhāyantīti na kevalaṃ lakkhaṇamantāniyeva, atha kho aññānipi brāhmaṇānaṃ ñāṇabalābhāvena anukkamena antaradhāyanti. Tathā hi vadanti ‘‘ekasataṃ addhariyaṃ sākhā sahassavattako sāmā’’tiādi. Paṇidhi…pe… mahatoti ettha paṇidhimahato samādānamahatoti ādinā paccekaṃ mahanta-saddo yojetabbo. Paṇidhimahantatādi cassa buddhavaṃsacariyāpiṭakavaṇṇanādivasena veditabbo. Niṭṭhāti nipphattiyo. Bhavabhedeti bhavavisese. Ito ca etto ca byāpetvā ṭhitatā visaṭabhāvo.

    ជាតិសាមញ្ញតោតិ លក្ខណជាតិយា លក្ខណភាវមត្តេន សមានភាវតោ។ យថា ហិ ពុទ្ធានំ លក្ខណានិ សុវិសទានិ, សុបរិព្យត្តានិ, បរិបុណ្ណានិ ច ហោន្តិ, ន ឯវំ ចក្កវត្តីនំ, តេនាហ ‘‘ន តេហេវ ពុទ្ធោ ហោតី’’តិ។ អភិរូបតា, ទីឃាយុកតា, អប្បាតង្កតា, ព្រាហ្មណាទីនំ បិយមនាបតាតិ ឥមេហិ ចតូហិ អច្ឆរិយសភាវេហិ។ ទានំ, បិយវចនំ, អត្ថចរិយា, សមានត្តតាតិ ឥមេហិ ចតូហិ សង្គហវត្ថូហិ។ រញ្ជនតោតិ បីតិជននតោ។ ចក្កំ ចក្ករតនំ វត្តេតិ បវត្តេតីតិ ចក្កវត្តី។ សម្បត្តិចក្កេហិ សយំ វត្តតិ, តេហិ ច បរំ សត្តនិកាយំ វត្តេតិ បវត្តេតីតិ ចក្កវត្តី។ បរហិតាវហោ ឥរិយាបថចក្កានំ វត្តោ វត្តនំ ឯតស្ស, ឯត្ថាតិ វា ចក្កវត្តី។ អប្បដិហតំ វា អាណាសង្ខាតំ ចក្កំ វត្តេតីតិ ចក្កវត្តី។ ខត្តិយមណ្ឌលាទិសញ្ញិតំ ចក្កំ សមូហំ អត្តនោ វសេ វត្តេតីតិ ចក្កវត្តី ចក្កវត្តិវត្តសង្ខាតំ ធម្មំ ចរតិ, ចក្កវត្តិវត្តសង្ខាតោ ធម្មោ ឯតស្មិំ អត្ថីតិ វា ធម្មិកោ។ ធម្មតោ អនបេតត្តា ធម្មោ រញ្ជនដ្ឋេន រាជាតិ ធម្មរាជា។ ‘‘រាជា ហោតិ ចក្កវត្តី’’តិ វុត្តត្តា ‘‘ចាតុរន្តោ’’តិ បទំ ចតុទីបិស្សរតំ វិភាវេតីតិ អាហ ‘‘ចតុសមុទ្ទអន្តាយា’’តិអាទិ។ តត្ថ ‘‘ចតុទ្ទីបវិភូសិតាយា’’តិ អវត្វា ‘‘ចតុព្ពិធា’’តិ វិធគ្គហណំ តំតំបរិត្តទីបានម្បិ សង្គហត្ថន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ កោបាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន កាមមោហមានមទាទិកេ សង្គណ្ហាតិ។ វិជិតាវីតិ វិជិតវា។ កេនចិ អកម្បិយដ្ឋេន ជនបទេ ថាវរិយប្បត្តោ, ទឡ្ហភត្តិភាវតោ វា, ជនបទោ ថាវរិយំ បត្តោ ឯត្ថាតិ ជនបទត្ថាវរិយប្បត្តោ។

    Jātisāmaññatoti lakkhaṇajātiyā lakkhaṇabhāvamattena samānabhāvato. Yathā hi buddhānaṃ lakkhaṇāni suvisadāni, suparibyattāni, paripuṇṇāni ca honti, na evaṃ cakkavattīnaṃ, tenāha ‘‘na teheva buddho hotī’’ti. Abhirūpatā, dīghāyukatā, appātaṅkatā, brāhmaṇādīnaṃ piyamanāpatāti imehi catūhi acchariyasabhāvehi. Dānaṃ, piyavacanaṃ, atthacariyā, samānattatāti imehi catūhi saṅgahavatthūhi. Rañjanatoti pītijananato. Cakkaṃ cakkaratanaṃ vatteti pavattetīti cakkavattī. Sampatticakkehi sayaṃ vattati, tehi ca paraṃ sattanikāyaṃ vatteti pavattetīti cakkavattī. Parahitāvaho iriyāpathacakkānaṃ vatto vattanaṃ etassa, etthāti vā cakkavattī. Appaṭihataṃ vā āṇāsaṅkhātaṃ cakkaṃ vattetīti cakkavattī. Khattiyamaṇḍalādisaññitaṃ cakkaṃ samūhaṃ attano vase vattetīti cakkavattī cakkavattivattasaṅkhātaṃ dhammaṃ carati, cakkavattivattasaṅkhāto dhammo etasmiṃ atthīti vā dhammiko. Dhammato anapetattā dhammo rañjanaṭṭhena rājāti dhammarājā. ‘‘Rājā hoti cakkavattī’’ti vuttattā ‘‘cāturanto’’ti padaṃ catudīpissarataṃ vibhāvetīti āha ‘‘catusamuddaantāyā’’tiādi. Tattha ‘‘catuddīpavibhūsitāyā’’ti avatvā ‘‘catubbidhā’’ti vidhaggahaṇaṃ taṃtaṃparittadīpānampi saṅgahatthanti daṭṭhabbaṃ. Kopādīti ādi-saddena kāmamohamānamadādike saṅgaṇhāti. Vijitāvīti vijitavā. Kenaci akampiyaṭṭhena janapade thāvariyappatto, daḷhabhattibhāvato vā, janapado thāvariyaṃ patto etthāti janapadatthāvariyappatto.

    ចិត្តីកតភាវាទិនាបិ (ខុ. បា. អដ្ឋ. ៣; ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៣; សុ. និ. អដ្ឋ. ១.២២៦; មហានិ. អដ្ឋ. ៥០) ចក្កស្ស រតនដ្ឋោ វេទិតព្ពោ។ ឯស នយោ សេសេសុបិ។ រតិនិមិត្តតាយ វា ចិត្តីកតាទិភាវស្ស រតិជននដ្ឋេន ឯកសង្គហតាយ វិសុំ អគ្គហណំ។ ឥមេហិ បន រតនេហិ រាជា ចក្កវត្តី យំ យមត្ថំ បច្ចនុភោតិ, តំ តំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥមេសុ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ អជិតំ ជិនាតិ មហេសក្ខតាសំវត្តនិយកម្មនិស្សន្ទភាវតោ។ វិជិតេ យថាសុខំ អនុវិចរតិ ហត្ថិរតនំ អស្សរតនញ្ច អភិរុហិត្វា តេសំ អានុភាវេន អន្តោបាតរាសេយេវ សមុទ្ទបរិយន្តំ បថវិំ អនុសំយាយិត្វា រាជធានិមេវ បច្ចាគមនតោ។ បរិណាយករតនេន វិជិតមនុរក្ខតិ តេន តត្ថ តត្ថ កាតព្ពកិច្ចស្ស សំវិធានតោ។ អវសេសេហីតិ មណិរតនឥត្ថិរតនគហបតិរតនេហិ។ តត្ថ មណិរតនេន យោជនប្បមាណេ បទេសេ អន្ធការំ វិធមិត្វា អាលោកទស្សនាទិនា សុខមនុភវតិ, ឥត្ថិរតនេន អតិក្កន្តមានុសករូបសម្បត្តិទស្សនាទិវសេន, គហបតិរតនេន ឥច្ឆិតិច្ឆិតមណិកនករជតាទិធនបដិលាភវសេន។

    Cittīkatabhāvādināpi (khu. pā. aṭṭha. 3; dī. ni. aṭṭha. 2.33; su. ni. aṭṭha. 1.226; mahāni. aṭṭha. 50) cakkassa ratanaṭṭho veditabbo. Esa nayo sesesupi. Ratinimittatāya vā cittīkatādibhāvassa ratijananaṭṭhena ekasaṅgahatāya visuṃ aggahaṇaṃ. Imehi pana ratanehi rājā cakkavattī yaṃ yamatthaṃ paccanubhoti, taṃ taṃ dassetuṃ ‘‘imesu panā’’tiādi vuttaṃ. Ajitaṃ jināti mahesakkhatāsaṃvattaniyakammanissandabhāvato. Vijite yathāsukhaṃ anuvicarati hatthiratanaṃ assaratanañca abhiruhitvā tesaṃ ānubhāvena antopātarāseyeva samuddapariyantaṃ pathaviṃ anusaṃyāyitvā rājadhānimeva paccāgamanato. Pariṇāyakaratanena vijitamanurakkhati tena tattha tattha kātabbakiccassa saṃvidhānato. Avasesehīti maṇiratanaitthiratanagahapatiratanehi. Tattha maṇiratanena yojanappamāṇe padese andhakāraṃ vidhamitvā ālokadassanādinā sukhamanubhavati, itthiratanena atikkantamānusakarūpasampattidassanādivasena, gahapatiratanena icchiticchitamaṇikanakarajatādidhanapaṭilābhavasena.

    ឧស្សាហសត្តិយោគោ តេន កេនចិ អប្បដិហតាណាចក្កភាវសិទ្ធិតោ បច្ឆិមេនាតិ បរិណាយករតនេន។ តញ្ហិ សព្ពរាជកិច្ចេសុ កុសលំ អវិរជ្ឈនយោគំ, តេនាហ ‘‘មន្តសត្តិយោគោ’’តិ ។ ហត្ថិអស្សរតនានំ មហានុភាវតាយ កោសសម្បត្តិយាបិ បភាវសម្បត្តិសិទ្ធិតោ ‘‘ហត្ថិ…បេ.… យោគោ’’តិ វុត្តំ។ (កោសោ ហិ នាម សតិ ឧស្សាហសម្បត្តិយំ ទុគ្គំ តេជំ កុសុមោរំ បរក្កមំ បព្ពតោមុខំ អមោសបហរណំ) តិវិធសត្តិយោគផលំ បរិបុណ្ណំ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ។ សេសេហីតិ សេសេហិ បញ្ចហិ រតនេហិ។

    Ussāhasattiyogo tena kenaci appaṭihatāṇācakkabhāvasiddhito pacchimenāti pariṇāyakaratanena. Tañhi sabbarājakiccesu kusalaṃ avirajjhanayogaṃ, tenāha ‘‘mantasattiyogo’’ti . Hatthiassaratanānaṃ mahānubhāvatāya kosasampattiyāpi pabhāvasampattisiddhito ‘‘hatthi…pe… yogo’’ti vuttaṃ. (Koso hi nāma sati ussāhasampattiyaṃ duggaṃ tejaṃ kusumoraṃ parakkamaṃ pabbatomukhaṃ amosapaharaṇaṃ) tividhasattiyogaphalaṃ paripuṇṇaṃ hotīti sambandho. Sesehīti sesehi pañcahi ratanehi.

    អទោសកុសលមូលជនិតកម្មានុភាវេនាតិ អទោសសង្ខាតេន កុសលមូលេន សហជាតាទិបច្ចយវសេន ឧប្បាទិតកម្មស្ស អានុភាវេន សម្បជ្ជន្តិ សោម្មតររតនជាតិកត្តា។ មជ្ឈិមានិ មណិឥត្ថិគហបតិរតនានិ។ អលោភ…បេ.… កម្មានុភាវេន សម្បជ្ជន្តិ ឧឡារស្ស ធនស្ស, ឧឡារធនបដិលាភការណស្ស ច បរិច្ចាគសម្បទាហេតុកត្តា។ បច្ឆិមន្តិ បរិណាយករតនំ។ តញ្ហិ អមោហ…បេ.… កម្មានុភាវេន សម្បជ្ជតិ មហាបញ្ញេនេវ ចក្កវត្តិរាជកិច្ចស្ស បរិណេតព្ពត្តា។ ឧបទេសោ នាម សវិសេសំ សត្តន្នំ រតនានំ វិចារណវសេន បវត្តោ កថាពន្ធោ។

    Adosakusalamūlajanitakammānubhāvenāti adosasaṅkhātena kusalamūlena sahajātādipaccayavasena uppāditakammassa ānubhāvena sampajjanti sommatararatanajātikattā. Majjhimāni maṇiitthigahapatiratanāni. Alobha…pe… kammānubhāvena sampajjanti uḷārassa dhanassa, uḷāradhanapaṭilābhakāraṇassa ca pariccāgasampadāhetukattā. Pacchimanti pariṇāyakaratanaṃ. Tañhi amoha…pe… kammānubhāvena sampajjati mahāpaññeneva cakkavattirājakiccassa pariṇetabbattā. Upadeso nāma savisesaṃ sattannaṃ ratanānaṃ vicāraṇavasena pavatto kathābandho.

    សរណតោ បដិបក្ខវិធមនតោ សូរា, តេនាហ ‘‘អភីរុកជាតិកា’’តិ។ អសុរេ វិជិនិត្វា ឋិតត្តា វីរោ, សក្កោ ទេវានំ ឥន្ទោ។ តស្ស អង្គំ ទេវបុត្តោ សេនង្គភាវតោតិ វុត្តំ ‘‘វីរង្គរូបាតិ ទេវបុត្តសទិសកាយា’’តិ។ ‘‘ឯកេ’’តិ សារសមាសាចរិយមាហ។ សភាវោតិ សភាវភូតោ អត្ថោ។ វីរការណន្តិ វីរភាវការណំ។ វីរិយមយសរីរា វិយាតិ សវិគ្គហវីរិយសទិសា, សវិគ្គហំ ចេ វីរិយំ សិយា តំសទិសាតិ អត្ថោ។ ននុ រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស បដិសេនា នាម នត្ថិ, យ’មស្ស បុត្តា បមទ្ទេយ្យុំ, អថ កស្មា បរសេនប្បមទ្ទនាតិ វុត្តន្តិ ចោទនំ សន្ធាយាហ សចេតិអាទិ, តេន បរសេនា ហោតុ វា មា វា តេ បន ឯវំ មហានុភាវាតិ ទស្សេតិ។ ធម្មេនាតិ កតុបចិតេន អត្តនោ បុញ្ញធម្មេន។ តេន ហិ សញ្ចោទិតា បថវិយំ សព្ពរាជានោ បច្ចុគ្គន្ត្វា ‘‘ស្វាគតំ តេ មហារាជា’’តិ អាទិំ វត្វា អត្តនោ រជ្ជំ រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស និយ្យាតេន្តិ, តេន វុត្តំ ‘‘សោ ឥមំ…បេ.… អជ្ឈាវសតី’’តិ។ អដ្ឋកថាយំ បន តស្ស យថាវុត្តស្ស ធម្មស្ស ចិរតរំ វិបច្ចិតុំ បច្ចយភូតំ ចក្កវត្តិវត្តសមុទាគតំ បយោគសម្បត្តិសង្ខាតំ ធម្មំ ទស្សេតុំ ‘‘បាណោ ន ហន្តព្ពោតិអាទិនា បញ្ចសីលធម្មេនា’’តិ វុត្តំ។ ឯវញ្ហិ ‘‘អទណ្ឌេន អសត្ថេនា’’តិ ឥទំ វចនំ សុដ្ឋុតរំ សមត្ថិតំ ហោតីតិ។ យស្មា រាគាទយោ បាបធម្មា ឧប្បជ្ជមានា សត្តសន្តានំ ឆាទេត្វា បរិយោនន្ធិត្វា តិដ្ឋន្តិ កុសលប្បវត្តិំ និវារេន្តិ, តស្មា តេ ‘‘ឆទនា, ឆទា’’តិ ច វុត្តា។ វិវដេត្វាតិ វិគមេត្វា។ បូជារហតា វុត្តា ‘‘អរហតីតិ អរហ’’ន្តិ។ តស្សា បូជារហតាយ។ យស្មា សម្មាសម្ពុទ្ធោ, តស្មា អរហន្តិ។ ពុទ្ធត្តហេតុភូតា វិវដ្ដច្ឆទតា វុត្តា សវាសនសព្ពកិលេសប្បហានបុព្ពកត្តា ពុទ្ធភាវស្ស។

    Saraṇato paṭipakkhavidhamanato sūrā, tenāha ‘‘abhīrukajātikā’’ti. Asure vijinitvā ṭhitattā vīro, sakko devānaṃ indo. Tassa aṅgaṃ devaputto senaṅgabhāvatoti vuttaṃ ‘‘vīraṅgarūpāti devaputtasadisakāyā’’ti. ‘‘Eke’’ti sārasamāsācariyamāha. Sabhāvoti sabhāvabhūto attho. Vīrakāraṇanti vīrabhāvakāraṇaṃ. Vīriyamayasarīrā viyāti saviggahavīriyasadisā, saviggahaṃ ce vīriyaṃ siyā taṃsadisāti attho. Nanu rañño cakkavattissa paṭisenā nāma natthi, ya’massa puttā pamaddeyyuṃ, atha kasmā parasenappamaddanāti vuttanti codanaṃ sandhāyāha sacetiādi, tena parasenā hotu vā mā vā te pana evaṃ mahānubhāvāti dasseti. Dhammenāti katupacitena attano puññadhammena. Tena hi sañcoditā pathaviyaṃ sabbarājāno paccuggantvā ‘‘svāgataṃ te mahārājā’’ti ādiṃ vatvā attano rajjaṃ rañño cakkavattissa niyyātenti, tena vuttaṃ ‘‘so imaṃ…pe… ajjhāvasatī’’ti. Aṭṭhakathāyaṃ pana tassa yathāvuttassa dhammassa cirataraṃ vipaccituṃ paccayabhūtaṃ cakkavattivattasamudāgataṃ payogasampattisaṅkhātaṃ dhammaṃ dassetuṃ ‘‘pāṇo na hantabbotiādinā pañcasīladhammenā’’ti vuttaṃ. Evañhi ‘‘adaṇḍena asatthenā’’ti idaṃ vacanaṃ suṭṭhutaraṃ samatthitaṃ hotīti. Yasmā rāgādayo pāpadhammā uppajjamānā sattasantānaṃ chādetvā pariyonandhitvā tiṭṭhanti kusalappavattiṃ nivārenti, tasmā te ‘‘chadanā, chadā’’ti ca vuttā. Vivaṭetvāti vigametvā. Pūjārahatā vuttā ‘‘arahatīti araha’’nti. Tassā pūjārahatāya. Yasmā sammāsambuddho, tasmā arahanti. Buddhattahetubhūtā vivaṭṭacchadatā vuttā savāsanasabbakilesappahānapubbakattā buddhabhāvassa.

    អរហំ វដ្ដាភាវេនាតិ ផលេន ហេតុអនុមានទស្សនំ។ សម្មាសម្ពុទ្ធោ ឆទនាភាវេនាតិ ហេតុនា ផលានុមានទស្សនំ។ ហេតុទ្វយំ វុត្តំ ‘‘វិវដ្ដោ វិច្ឆទោ ចា’’តិ។ ទុតិយេន វេសារជ្ជេនាតិ ‘‘ខីណាសវស្ស តេ បដិជានតោ’’តិអាទិនា វុត្តេន វេសារជ្ជេន។ បុរិមសិទ្ធីតិ បុរិមស្ស បទស្ស អត្ថសិទ្ធីតិ អត្ថោ។ បឋមេនាតិ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស តេ បដិជានតោ’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.១៥០; អ. និ. ៤.៨) វុត្តេន វេសារជ្ជេន។ ទុតិយសិទ្ធីតិ ទុតិយស្ស បទស្ស អត្ថសិទ្ធិ, ពុទ្ធត្ថសិទ្ធីតិ អត្ថោ។ តតិយចតុត្ថេហីតិ ‘‘យេ ខោ បន តេ អន្តរាយិកា ធម្មា’’តិអាទិនា, (ម. និ. ១.១៥០; អ. និ. ៤.៨) ‘‘យស្ស ខោ បន តេ អត្ថាយា’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.១៥០; អ. និ. ៤.៨) ច វុត្តេហិ តតិយចតុត្ថេហិ វេសារជ្ជេហិ។ តតិយសិទ្ធីតិ វិវដ្ដច្ឆទនតាសិទ្ធិ យាថាវតោ អន្តរាយិកនិយ្យានិកធម្មាបទេសេន ហិ សត្ថុ វិវដ្ដច្ឆទនភាវោ លោកេ បាកដោ អហោសិ។ បុរិមំ ធម្មចក្ខុន្តិ បុរិមបទំ ភគវតោ ធម្មចក្ខុំ សាធេតិ កិលេសារីនំ, សំសារចក្កស្ស ច អរានំ ហតភាវទីបនតោ។ ទុតិយំ បទំ ពុទ្ធចក្ខុំ សាធេតិ សម្មាសម្ពុទ្ធស្សេវ តំសព្ភាវតោ។ តតិយំ បទំ សមន្តចក្ខុំ សាធេតិ សវាសនសព្ពកិលេសប្បហានទីបនតោ។ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ ហិ វត្វា ‘‘វិវដ្ដច្ឆទោ’’តិ វចនំ ពុទ្ធភាវាវហមេវ សព្ពកិលេសប្បហានំ វិភាវេតិ។ ‘‘សូរភាវ’’ន្តិ លក្ខណវិភាវនេ វិសទញាណតំ។

    Arahaṃvaṭṭābhāvenāti phalena hetuanumānadassanaṃ. Sammāsambuddho chadanābhāvenāti hetunā phalānumānadassanaṃ. Hetudvayaṃ vuttaṃ ‘‘vivaṭṭo vicchado cā’’ti. Dutiyena vesārajjenāti ‘‘khīṇāsavassa te paṭijānato’’tiādinā vuttena vesārajjena. Purimasiddhīti purimassa padassa atthasiddhīti attho. Paṭhamenāti ‘‘sammāsambuddhassa te paṭijānato’’tiādinā (ma. ni. 1.150; a. ni. 4.8) vuttena vesārajjena. Dutiyasiddhīti dutiyassa padassa atthasiddhi, buddhatthasiddhīti attho. Tatiyacatutthehīti ‘‘ye kho pana te antarāyikā dhammā’’tiādinā, (ma. ni. 1.150; a. ni. 4.8) ‘‘yassa kho pana te atthāyā’’tiādinā (ma. ni. 1.150; a. ni. 4.8) ca vuttehi tatiyacatutthehi vesārajjehi. Tatiyasiddhīti vivaṭṭacchadanatāsiddhi yāthāvato antarāyikaniyyānikadhammāpadesena hi satthu vivaṭṭacchadanabhāvo loke pākaṭo ahosi. Purimaṃ dhammacakkhunti purimapadaṃ bhagavato dhammacakkhuṃ sādheti kilesārīnaṃ, saṃsāracakkassa ca arānaṃ hatabhāvadīpanato. Dutiyaṃ padaṃ buddhacakkhuṃ sādheti sammāsambuddhasseva taṃsabbhāvato. Tatiyaṃ padaṃ samantacakkhuṃ sādheti savāsanasabbakilesappahānadīpanato. ‘‘Sammāsambuddho’’ti hi vatvā ‘‘vivaṭṭacchado’’ti vacanaṃ buddhabhāvāvahameva sabbakilesappahānaṃ vibhāveti. ‘‘Sūrabhāva’’nti lakkhaṇavibhāvane visadañāṇataṃ.

    ២៥៩. ឯវំ ភោតិ ឯត្ថ ឯវន្តិ វចនសម្បដិច្ឆនេ និបាតោ។ វចនសម្បដិច្ឆនញ្ចេត្ថ ‘‘តថា មយំ តំ ភវន្តំ គោតមំ វេទិស្សាម, ត្វំ មន្តានំ បដិគ្គហេតា’’តិ ច ឯវំ បវត្តស្ស បោក្ខរសាតិនោ វចនស្ស សម្បដិគ្គហោតិ អាហ។ ‘‘សោបិ តាយា’’តិអាទិ។ តត្ថ តាយាតិ តាយ យថាវុត្តាយ សមុត្តេជនាយ។ អយានភូមិន្តិ យានស្ស អភូមិំ។ ទិវាបធានិកាតិ ទិវាបធានានុយុញ្ជនកា។

    259.Evaṃbhoti ettha evanti vacanasampaṭicchane nipāto. Vacanasampaṭicchanañcettha ‘‘tathā mayaṃ taṃ bhavantaṃ gotamaṃ vedissāma, tvaṃ mantānaṃ paṭiggahetā’’ti ca evaṃ pavattassa pokkharasātino vacanassa sampaṭiggahoti āha. ‘‘Sopi tāyā’’tiādi. Tattha tāyāti tāya yathāvuttāya samuttejanāya. Ayānabhūminti yānassa abhūmiṃ. Divāpadhānikāti divāpadhānānuyuñjanakā.

    ២៦០. យទិបិ បុព្ពេ អម្ពដ្ឋកុលំ អប្បញ្ញាតំ, តទា បន បញ្ញាយតីតិ អាហ ‘‘តទា កិរា’’តិអាទិ។ អតុរិតោតិ អវេគាយន្តោ។

    260. Yadipi pubbe ambaṭṭhakulaṃ appaññātaṃ, tadā pana paññāyatīti āha ‘‘tadā kirā’’tiādi. Aturitoti avegāyanto.

    ២៦១. យថា ខមនីយាទីនិ បុច្ឆន្តោតិ យថា ភគវា ‘‘កច្ចិ វោ មាណវា ខមនីយំ, កច្ចិ យាបនីយ’’ន្តិអាទិនា ខមនីយាទីនិ បុច្ឆន្តោ តេហិ មាណវេហិ សទ្ធិំ បឋមំ បវត្តមោទោ អហោសិ បុព្ពភាសិតាយ តទនុករណេន ឯវំ តេបិ មាណវា ភគវតា សទ្ធិំ សមប្បវត្តមោទា អហេសុន្តិ យោជនា។ តំ បន សមប្បវត្តមោទតំ ឧបមាយ ទស្សេតុំ ‘‘សីតោទកំ វិយា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ សម្មោទិតន្តិ សំសន្ទិតំ។ ឯកីភាវន្តិ សម្មោទនកិរិយាយ សមានតំ ។ ខមនីយន្តិ ‘‘ឥទំ ចតុចក្កំ នវទ្វារំ សរីរយន្តំ ទុក្ខពហុលតាយ សភាវតោ ទុស្សហំ កច្ចិ ខមិតុំ សក្កុណេយ្យ’’ន្តិ បុច្ឆន្តិ, យាបនីយន្តិ អាហារាទិបច្ចយបដិពទ្ធវុត្តិកំ ចិរប្បពន្ធសង្ខាតាយ យាបនាយ កច្ចិ យាបេតុំ សក្កុណេយ្យំ។ សីសរោគាទិអាពាធាភាវេន កច្ចិ អប្បាពាធំ, ទុក្ខជីវិកាភាវេន កច្ចិ អប្បាតង្កំ, តំតំកិច្ចករណេ ឧដ្ឋានសុខតាយ កច្ចិ លហុដ្ឋានំ, តទនុរូបពលយោគតោ កច្ចិ ពលំ, សុខវិហារសព្ភាវេន កច្ចិ ផាសុវិហារោ អត្ថីតិ សព្ពត្ថ កច្ចិ-សទ្ទំ យោជេត្វា អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ពលប្បត្តា បីតិ បីតិយេវ។ តរុណបីតិ បាមោជ្ជំ។ សម្មោទនំ ជនេតិ ករោតីតិ សម្មោទនិកំ តទេវ សម្មោទនីយំ។ សម្មោទិតព្ពតោ សម្មោទនីយន្តិ ឥទំ បន អត្ថំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘សម្មោទិតុំ យុត្តភាវតោ’’តិ។ សរិតព្ពភាវតោ អនុស្សរិតព្ពភាវតោ ‘‘សរណីយ’’ន្តិ វត្តព្ពេ ‘‘សារណីយ’’ន្តិ ទីឃំ កត្វា វុត្តំ។ ‘‘សុយ្យមានសុខតោ’’តិ អាបាថមធុរតមាហ, ‘‘អនុស្សរិយមានសុខតោ’’តិ វិមទ្ទរមណីយតំ។ ‘‘ព្យញ្ជនបរិសុទ្ធតាយា’’តិ សភាវនិរុត្តិភាវេន តស្សា កថាយ វចនចាតុរិយមាហ, ‘‘អត្ថបរិសុទ្ធតាយា’’តិ អត្ថស្ស និរុបក្កិលេសតំ។ អនេកេហិ បរិយាយេហីតិ អនេកេហិ ការណេហិ។

    261.Yathā khamanīyādīni pucchantoti yathā bhagavā ‘‘kacci vo māṇavā khamanīyaṃ, kacci yāpanīya’’ntiādinā khamanīyādīni pucchanto tehi māṇavehi saddhiṃ paṭhamaṃ pavattamodo ahosi pubbabhāsitāya tadanukaraṇena evaṃ tepi māṇavā bhagavatā saddhiṃ samappavattamodā ahesunti yojanā. Taṃ pana samappavattamodataṃ upamāya dassetuṃ ‘‘sītodakaṃ viyā’’tiādi vuttaṃ. Tattha sammoditanti saṃsanditaṃ. Ekībhāvanti sammodanakiriyāya samānataṃ . Khamanīyanti ‘‘idaṃ catucakkaṃ navadvāraṃ sarīrayantaṃ dukkhabahulatāya sabhāvato dussahaṃ kacci khamituṃ sakkuṇeyya’’nti pucchanti, yāpanīyanti āhārādipaccayapaṭibaddhavuttikaṃ cirappabandhasaṅkhātāya yāpanāya kacci yāpetuṃ sakkuṇeyyaṃ. Sīsarogādiābādhābhāvena kacci appābādhaṃ, dukkhajīvikābhāvena kacci appātaṅkaṃ, taṃtaṃkiccakaraṇe uṭṭhānasukhatāya kacci lahuṭṭhānaṃ, tadanurūpabalayogato kacci balaṃ, sukhavihārasabbhāvena kacci phāsuvihāro atthīti sabbattha kacci-saddaṃ yojetvā attho veditabbo. Balappattā pīti pītiyeva. Taruṇapīti pāmojjaṃ. Sammodanaṃ janeti karotīti sammodanikaṃ tadeva sammodanīyaṃ. Sammoditabbato sammodanīyanti idaṃ pana atthaṃ dassetuṃ vuttaṃ ‘‘sammodituṃ yuttabhāvato’’ti. Saritabbabhāvato anussaritabbabhāvato ‘‘saraṇīya’’nti vattabbe ‘‘sāraṇīya’’nti dīghaṃ katvā vuttaṃ. ‘‘Suyyamānasukhato’’ti āpāthamadhuratamāha, ‘‘anussariyamānasukhato’’ti vimaddaramaṇīyataṃ. ‘‘Byañjanaparisuddhatāyā’’ti sabhāvaniruttibhāvena tassā kathāya vacanacāturiyamāha, ‘‘atthaparisuddhatāyā’’ti atthassa nirupakkilesataṃ. Anekehi pariyāyehīti anekehi kāraṇehi.

    អបសាទេស្សាមីតិ មង្កុំ ករិស្សាមិ។ កណ្ឋេ ឱលម្ពេត្វាតិ ឧភោសុ ខន្ធេសុ សាដកំ អាសជ្ជេត្វា កណ្ឋេ ឱលម្ពិត្វា។ ទុស្សកណ្ណំ គហេត្វាតិ និវត្ថសាដកស្ស ទសាកោដិំ ឯកេន ហត្ថេន គហេត្វា។ ចង្កមំ អភិរុហិត្វាតិ ចង្កមិតុំ អារភិត្វា។ ធាតុសមតាតិ រសាទិធាតូនំ សមាវត្ថតា, អរោគតាតិ អត្ថោ។ អនាចារភាវសារណីយន្តិ អនាចារភាវេន សរណីយំ។ ‘‘អនាចារោ វតាយ’’ន្តិ សរិតព្ពកំ។

    Apasādessāmīti maṅkuṃ karissāmi. Kaṇṭhe olambetvāti ubhosu khandhesu sāṭakaṃ āsajjetvā kaṇṭhe olambitvā. Dussakaṇṇaṃ gahetvāti nivatthasāṭakassa dasākoṭiṃ ekena hatthena gahetvā. Caṅkamaṃ abhiruhitvāti caṅkamituṃ ārabhitvā. Dhātusamatāti rasādidhātūnaṃ samāvatthatā, arogatāti attho. Anācārabhāvasāraṇīyanti anācārabhāvena saraṇīyaṃ. ‘‘Anācāro vatāya’’nti saritabbakaṃ.

    ២៦២. ‘‘ភវគ្គំ គហេតុកាមោ វិយា’’តិអាទិ អសក្កុណេយ្យត្តា ទុក្ករំ កិច្ចំ អារភតីតិ ទស្សេតុំ វុត្តំ។ អសក្កុណេយ្យញ្ហេតំ សទេវកេនាបិ លោកេន, យទិទំ ភគវតោ អបសាទនំ, តេនាហ ‘‘អដ្ឋានេ វាយមតី’’តិ។ អយំ ពាលោ ‘‘មយិ កិញ្ចិ អកថេន្តេ មយា សទ្ធិំ កថេតុម្បិ ន វិសហតី’’តិ មានមេវ បគ្គណ្ហិស្សតិ, កថេន្តេ បន កថាបសង្គេនស្ស ជាតិគោត្តេ វិភាវិតេ មាននិគ្គហោ ភវិស្សតីតិ ភគវា ‘‘ឯវំ នុ តេ’’តិអាទិមាហ។ តេន វុត្តំ ‘‘អថ ខោ ភគវា’’តិអាទិ។ អាចារសមាចារសិក្ខាបនេន អាចរិយា, តេសំ បន អាចរិយានំ បកដ្ឋា អាចរិយាតិ បាចរិយា យថា បបិតាមហោតិ, តេនាហ ‘‘អាចរិយេហិ ច តេសំ បាចរិយេហិ ចា’’តិ។

    262.‘‘Bhavaggaṃ gahetukāmo viyā’’tiādi asakkuṇeyyattā dukkaraṃ kiccaṃ ārabhatīti dassetuṃ vuttaṃ. Asakkuṇeyyañhetaṃ sadevakenāpi lokena, yadidaṃ bhagavato apasādanaṃ, tenāha ‘‘aṭṭhāne vāyamatī’’ti. Ayaṃ bālo ‘‘mayi kiñci akathente mayā saddhiṃ kathetumpi na visahatī’’ti mānameva paggaṇhissati, kathente pana kathāpasaṅgenassa jātigotte vibhāvite mānaniggaho bhavissatīti bhagavā ‘‘evaṃ nu te’’tiādimāha. Tena vuttaṃ ‘‘atha kho bhagavā’’tiādi. Ācārasamācārasikkhāpanena ācariyā, tesaṃ pana ācariyānaṃ pakaṭṭhā ācariyāti pācariyā yathā papitāmahoti, tenāha ‘‘ācariyehi ca tesaṃ pācariyehi cā’’ti.

    បឋមឥព្ភវាទវណ្ណនា

    Paṭhamaibbhavādavaṇṇanā

    ២៦៣. តីសុ ឥរិយាបថេសូតិ ឋានគមននិសជ្ជាសុ។ កថាបឡាសន្តិ កថាវសេន យុគគ្គាហំ។ សយានេន អាចរិយេន សទ្ធិំ សយានស្ស កថា នាម អាចារោ ន ហោតិ, តំ ឥតរេហិ សទិសំ កត្វា កថនំ ឥធ កថាបឡាសោ។

    263.Tīsu iriyāpathesūti ṭhānagamananisajjāsu. Kathāpaḷāsanti kathāvasena yugaggāhaṃ. Sayānena ācariyena saddhiṃ sayānassa kathā nāma ācāro na hoti, taṃ itarehi sadisaṃ katvā kathanaṃ idha kathāpaḷāso.

    តស្ស បន យំ អនាចារភាវវិភាវនំ សត្ថារា អម្ពដ្ឋេន សទ្ធិំ កថេន្តេន កតំ, តំ សង្គីតិអនារុឡ្ហំ បរម្បរាភតន្តិ ឧបរិ បាឡិយា សម្ពន្ធភាវេន ទស្សេន្តោ ‘‘តតោ កិរា’’តិអាទិមាហ។ មុណ្ឌកា សមណកាតិ ច គរហាយំ ក-សទ្ទោ, តេនាហ ‘‘ហីឡេន្តោ’’តិ។ ឥភស្ស បយោគោ ឥភោ ឧត្តរបទលោបេន, តំ ឥភំ អរហន្តីតិ ឥព្ភា។ កិំ វុត្តំ ហោតិ? យថា ឥភោ ហត្ថិវាហនភូតោ បរស្ស វសេន វត្តតិ, ន អត្តនោ, ឯវំ ឯតេបិ ព្រាហ្មណានំ សុស្សុសកា សុទ្ទា បរស្ស វសេន វត្តន្តិ, ន អត្តនោ, តស្មា ឥភសទិសបយោគតាយ ឥព្ភាតិ។ តេ បន កុដុម្ពិកតាយ ឃរវាសិនោ ឃរស្សាមិកា ហោន្តីតិ អាហ ‘‘គហបតិកា’’តិ។ កណ្ហាតិ កណ្ហជាតិកា។ ទិជា ឯវ ហិ សុទ្ធជាតិកា, ន ឥតរេតិ តស្ស អធិប្បាយោ, តេនាហ ‘‘កាឡកា’’តិ។ មុខតោ និក្ខន្តាតិ ព្រាហ្មណានំ បុព្ពបុរិសា ព្រហ្មុនោ មុខតោ និក្ខន្តា, អយំ តេសំ បឋមុប្បត្តីតិ អធិប្បាយោ។ សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ។ ‘‘សមណា បិដ្ឋិបាទតោ’’តិ ឥទំ បនស្ស ‘‘មុខតោ និក្ខន្តា’’តិអាទិវចនតោបិ អតិវិយ អសមវេក្ខិតវចនំ ចតុវណ្ណបរិយាបន្នស្សេវ សមណភាវសម្ភវតោ។ អនិយមេត្វាតិ អវិសេសេត្វា, អនុទ្ទេសិកភាវេនាតិ អត្ថោ។

    Tassa pana yaṃ anācārabhāvavibhāvanaṃ satthārā ambaṭṭhena saddhiṃ kathentena kataṃ, taṃ saṅgītianāruḷhaṃ paramparābhatanti upari pāḷiyā sambandhabhāvena dassento ‘‘tato kirā’’tiādimāha. Muṇḍakā samaṇakāti ca garahāyaṃ ka-saddo, tenāha ‘‘hīḷento’’ti. Ibhassa payogo ibho uttarapadalopena, taṃ ibhaṃ arahantīti ibbhā. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yathā ibho hatthivāhanabhūto parassa vasena vattati, na attano, evaṃ etepi brāhmaṇānaṃ sussusakā suddā parassa vasena vattanti, na attano, tasmā ibhasadisapayogatāya ibbhāti. Te pana kuṭumbikatāya gharavāsino gharassāmikā hontīti āha ‘‘gahapatikā’’ti. Kaṇhāti kaṇhajātikā. Dijā eva hi suddhajātikā, na itareti tassa adhippāyo, tenāha ‘‘kāḷakā’’ti. Mukhato nikkhantāti brāhmaṇānaṃ pubbapurisā brahmuno mukhato nikkhantā, ayaṃ tesaṃ paṭhamuppattīti adhippāyo. Sesapadesupi eseva nayo. ‘‘Samaṇā piṭṭhipādato’’ti idaṃ panassa ‘‘mukhato nikkhantā’’tiādivacanatopi ativiya asamavekkhitavacanaṃ catuvaṇṇapariyāpannasseva samaṇabhāvasambhavato. Aniyametvāti avisesetvā, anuddesikabhāvenāti attho.

    មានុស្សយវសេន កថេតីតិ មានុស្សយំ អវស្សាយ អត្តានំ ឧក្កំសេន្តោ, បរេ ច វម្ភេន្តោ ‘‘មុណ្ឌកា’’តិ អាទិំ កថេតិ។ ជានាបេមីតិ ជាតិគោត្តស្ស បមាណំ យាថាវតោ វិភាវនេន បមាណំ ជានាបេមីតិ។ អត្ថោ ឯតស្ស អត្ថីតិ អត្ថិកំ ទណ្ឌិកញាយេន។

    Mānussayavasena kathetīti mānussayaṃ avassāya attānaṃ ukkaṃsento, pare ca vambhento ‘‘muṇḍakā’’ti ādiṃ katheti. Jānāpemīti jātigottassa pamāṇaṃ yāthāvato vibhāvanena pamāṇaṃ jānāpemīti. Attho etassa atthīti atthikaṃ daṇḍikañāyena.

    ‘‘យាយេវ ខោ បនត្ថាយា’’តិ ឥត្ថិលិង្គវសេន វុត្តន្តិ វទន្តិ, តំ បរតោ ‘‘បុរិសលិង្គវសេនេវា’’តិ វក្ខមានត្តា យុត្តំ។ យាយ អត្ថាយាតិ វា បុល្លិង្គវសេនេវ តទត្ថេ សម្បទានវចនំ, យស្ស អត្ថស្ស អត្ថាយាតិ អត្ថោ។ អស្សាតិ អម្ពដ្ឋស្ស ទស្សេត្វាតិ សម្ពន្ធោ។ អញ្ញេសន្តិ អញ្ញេសំ សាធុរូបានំ។ សន្តិកំ អាគតានន្តិ គុរុដ្ឋានិយានំ សន្តិកំ ឧបគតានំ។ វត្តន្តិ តេហិ ចរិតព្ពអាចារំ។ អសិក្ខិតោតិ អាចារំ អសិក្ខិតោ។ តតោ ឯវ អប្បស្សុតោ។ ពាហុសច្ចញ្ហិ នាម យាវទេវ ឧបសមត្ថំ ឥច្ឆិតព្ពំ, តទភាវតោ អម្ពដ្ឋោ អប្បស្សុតោ អសិក្ខិតោ ‘‘អវុសិតោ’’តិ វិញ្ញាយតិ, តេនាហ ‘‘ឯតស្ស ហី’’តិអាទិ។

    ‘‘Yāyeva kho panatthāyā’’ti itthiliṅgavasena vuttanti vadanti, taṃ parato ‘‘purisaliṅgavasenevā’’ti vakkhamānattā yuttaṃ. Yāya atthāyāti vā pulliṅgavaseneva tadatthe sampadānavacanaṃ, yassa atthassa atthāyāti attho. Assāti ambaṭṭhassa dassetvāti sambandho. Aññesanti aññesaṃ sādhurūpānaṃ. Santikaṃ āgatānanti guruṭṭhāniyānaṃ santikaṃ upagatānaṃ. Vattanti tehi caritabbaācāraṃ. Asikkhitoti ācāraṃ asikkhito. Tato eva appassuto. Bāhusaccañhi nāma yāvadeva upasamatthaṃ icchitabbaṃ, tadabhāvato ambaṭṭho appassuto asikkhito ‘‘avusito’’ti viññāyati, tenāha ‘‘etassa hī’’tiādi.

    ២៦៤. កោធវសចិត្តតាយ អសកមនោ។ មាននិម្មទនត្ថន្តិ មានស្ស និម្មទនត្ថំ។ ឧគ្គិលេត្វាតិ សិនេហបានេន កិលិន្នំ ឧព្ពមនំ កត្វា។ គោត្តេន គោត្តន្តិ តេន វុត្តេន បុរាតនគោត្តេន ឥទានិ តំ តំ អនវជ្ជសញ្ញិតំ គោត្តំ សាវជ្ជតោ ឧដ្ឋាបេត្វា ឧទ្ធរិត្វា។ សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ។ តត្ថ គោត្តំ អាទិបុរិសវសេន, កុលាបទោសោ, តទន្វយេ ឧប្បន្នអភិញ្ញាតបុរិសវសេន វេទិតព្ពោ យថា ‘‘អាទិច្ចោ, មឃទេវោ’’តិ។ គោត្តមូលស្ស គារយ្ហតាយ អមានវត្ថុភាវបវេទនតោ ‘‘មានទ្ធជំ មូលេ ឆេត្វា’’តិ វុត្តំ។ ឃដ្ដេន្តោតិ ឱមសន្តោ។

    264. Kodhavasacittatāya asakamano. Mānanimmadanatthanti mānassa nimmadanatthaṃ. Uggiletvāti sinehapānena kilinnaṃ ubbamanaṃ katvā. Gottena gottanti tena vuttena purātanagottena idāni taṃ taṃ anavajjasaññitaṃ gottaṃ sāvajjato uṭṭhāpetvā uddharitvā. Sesapadesupi eseva nayo. Tattha gottaṃ ādipurisavasena, kulāpadoso, tadanvaye uppannaabhiññātapurisavasena veditabbo yathā ‘‘ādicco, maghadevo’’ti. Gottamūlassa gārayhatāya amānavatthubhāvapavedanato ‘‘mānaddhajaṃ mūle chetvā’’ti vuttaṃ. Ghaṭṭentoti omasanto.

    យស្មិំ មានុស្សយកោធុស្សយា អញ្ញមញ្ញូបត្ថទ្ធា, សោ ‘‘ចណ្ឌោ’’តិ វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘ចណ្ឌាតិ មាននិស្សិតកោធយុត្តា’’តិ។ ខរាតិ ចិត្តេន, វាចាយ ច កក្ខឡា។ លហុកាតិ តរុណា។ ភស្សាតិ ‘‘សាហសិកា’’តិ កេចិ វទន្តិ, ‘‘សារម្ភកា’’តិ អបរេ។ សមានាតិ ហោន្តា, ភវមានាតិ អត្ថោតិ អាហ ‘‘សន្តាតិ បុរិមបទស្សេវ វេវចន’’ន្តិ។ ន សក្ករោន្តីតិ សក្ការំ ន ករោន្តិ។ អបចិតិកម្មន្តិ បណិបាតកម្ម នានុលោមន្តិ អត្តនោ ជាតិយា ន អនុច្ឆវិកន្តិ អត្ថោ។

    Yasmiṃ mānussayakodhussayā aññamaññūpatthaddhā, so ‘‘caṇḍo’’ti vuccatīti āha ‘‘caṇḍāti mānanissitakodhayuttā’’ti. Kharāti cittena, vācāya ca kakkhaḷā. Lahukāti taruṇā. Bhassāti ‘‘sāhasikā’’ti keci vadanti, ‘‘sārambhakā’’ti apare. Samānāti hontā, bhavamānāti atthoti āha ‘‘santāti purimapadasseva vevacana’’nti. Na sakkarontīti sakkāraṃ na karonti. Apacitikammanti paṇipātakamma nānulomanti attano jātiyā na anucchavikanti attho.

    ទុតិយឥព្ភវាទវណ្ណនា

    Dutiyaibbhavādavaṇṇanā

    ២៦៥. កាមំ សក្យរាជកុលេ យោ សព្ពេសំ ពុទ្ធតរោ សមត្ថោ ច, សោ ឯវ អភិសេកំ លភតិ, ឯកច្ចោ បន អភិសិត្តោ សមានោ ‘‘ឥទំ រជ្ជំ នាម ពហុកិច្ចំ ពហុព្យាបារ’’ន្តិ តតោ និព្ពិជ្ជ រជ្ជំ វយសា អនន្តរស្ស និយ្យាតេតិ, កទាចិ សោបិ អញ្ញស្សាតិ តាទិសេ សន្ធាយាហ ‘‘សក្យាតិ អភិសិត្តរាជានោ’’តិ។ កុលវំសំ ជានន្តីតិ កណ្ហាយនតោ បដ្ឋាយ បរម្បរាគតំ អនុស្សវវសេន ជានន្តិ។ កុលាភិមានិនោ ហិ យេភុយ្យេន បរេសំ ឧច្ចាវចំ កុលំ តថា តថា ឧទាហរន្តិ, អត្តនោ ច កុលវំសំ ជានន្តិ, ឯវំ អម្ពដ្ឋោបិ។ តថា ហិ សោ បរតោ ភគវតា បុច្ឆិតោ វជិរបាណិភយេន យាថាវតោ កថេសិ។

    265. Kāmaṃ sakyarājakule yo sabbesaṃ buddhataro samattho ca, so eva abhisekaṃ labhati, ekacco pana abhisitto samāno ‘‘idaṃ rajjaṃ nāma bahukiccaṃ bahubyāpāra’’nti tato nibbijja rajjaṃ vayasā anantarassa niyyāteti, kadāci sopi aññassāti tādise sandhāyāha ‘‘sakyāti abhisittarājāno’’ti. Kulavaṃsaṃ jānantīti kaṇhāyanato paṭṭhāya paramparāgataṃ anussavavasena jānanti. Kulābhimānino hi yebhuyyena paresaṃ uccāvacaṃ kulaṃ tathā tathā udāharanti, attano ca kulavaṃsaṃ jānanti, evaṃ ambaṭṭhopi. Tathā hi so parato bhagavatā pucchito vajirapāṇibhayena yāthāvato kathesi.

    តតិយឥព្ភវាទវណ្ណនា

    Tatiyaibbhavādavaṇṇanā

    ២៦៦. ខេត្តលេឌ្ឌូនន្តិ ខេត្តេ កសនវសេន នង្គលេន ឧដ្ឋាបិតលេឌ្ឌូនំ។ ‘‘លដុកិកា’’ ឥច្ចេវ បញ្ញាតា ខុទ្ទកសកុណិកា លដុកិកោបមវណ្ណនាយំ ‘‘ចាតកសកុណិកា’’តិ (ម. និ. អដ្ឋ. ៣.១៥០) វុត្តា។ កោធវសេន លគ្គិតុន្តិ ឧបនយ្ហិតុំ, អាឃាតំ ពន្ធិតុន្តិ អត្ថោ។ ‘‘អម្ហេ ហំសកោញ្ចមោរសមេ ករោតី’’តិ ឥមិនា ‘‘ន តំ កោចិ ហំសោ វា’’តិអាទិវចនំ សង្គីតិំ អនារុឡ្ហំ តទា ភគវតា វុត្តមេវាតិ ទស្សេតិ។ ‘‘ឯវំ នុ តេ’’តិអាទិវចនំ, ‘‘អវុសិតវាយេវា’’តិអាទិវចនញ្ច មានវសេន សមណេន គោតមេន វុត្តន្តិ មញ្ញតីតិ អធិប្បាយេនាហ ‘‘និម្មានោ ទានិ ជាតោតិ មញ្ញមានោ’’តិ។

    266.Khettaleḍḍūnanti khette kasanavasena naṅgalena uṭṭhāpitaleḍḍūnaṃ. ‘‘Laṭukikā’’ icceva paññātā khuddakasakuṇikā laṭukikopamavaṇṇanāyaṃ ‘‘cātakasakuṇikā’’ti (ma. ni. aṭṭha. 3.150) vuttā. Kodhavasena laggitunti upanayhituṃ, āghātaṃ bandhitunti attho. ‘‘Amhe haṃsakoñcamorasame karotī’’ti iminā ‘‘na taṃ koci haṃso vā’’tiādivacanaṃ saṅgītiṃ anāruḷhaṃ tadā bhagavatā vuttamevāti dasseti. ‘‘Evaṃ nu te’’tiādivacanaṃ, ‘‘avusitavāyevā’’tiādivacanañca mānavasena samaṇena gotamena vuttanti maññatīti adhippāyenāha ‘‘nimmāno dāni jātoti maññamāno’’ti.

    ទាសិបុត្តវាទវណ្ណនា

    Dāsiputtavādavaṇṇanā

    ២៦៧. និម្មាទេតីតិ អ-ការស្ស អា-ការំ កត្វា និទ្ទេសោតិ អាហ ‘‘និម្មទេតី’’តិ។ កាមំ គោត្តំ នាមេតំ បិតិតោ លទ្ធព្ពំ, ន មាតិតោ ន ហិ ព្រាហ្មណានំ សគោត្តាយ អាវាហវិវាហោ ឥច្ឆិតោ, គោត្តនាមំ បន យស្មា ជាតិសិទ្ធំ, ន កិត្តិមំ, ជាតិ ច ឧភយសម្ពន្ធិនី, តស្មា ‘‘មាតាបេត្តិកន្តិ មាតាបិតូនំ សន្តក’’ន្តិ វុត្តំ។ នាមគោត្តន្តិ គោត្តនាមំ, ន កិត្តិមនាមំ, ន គុណនាមំ វា។ តត្ថ ‘‘កណ្ហាយនោ’’តិ និរុឡ្ហា យា នាមបណ្ណត្តិ, តំ សន្ធាយាហ ‘‘បណ្ណត្តិវសេន នាមន្តិ។ តំ បន កណ្ហឥសិតោ បដ្ឋាយ តស្មិំ កុលបរម្បរាវសេន អាគតំ, ន ឯតស្មិំយេវ និរុឡ្ហំ, តេន វុត្តំ ‘‘បវេណីវសេន គោត្ត’’ន្តិ។ គោត្ត-បទស្ស បន អត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោយេវ។ អនុស្សរតោតិ ឯត្ថ ន កេវលំ អនុស្សរណំ អធិប្បេតំ, អថ ខោ កុលសុទ្ធិវីមំសនវសេនាតិ អាហ ‘‘កុលកោដិំ សោធេន្តស្សា’’តិ។ អយ្យបុត្តាតិ អយ្យិកបុត្តាតិ អាហ ‘‘សាមិនោ បុត្តា’’តិ។ ទិសា ឱក្កាករញ្ញោ អន្តោជាតា ទាសីតិ អាហ ‘‘ឃរទាសិយា បុត្តោ’’តិ។ ឯត្ថ ច យស្មា អម្ពដ្ឋោ ជាតិំ និស្សាយ មានត្ថទ្ធោ, ន ចស្ស យាថាវតោ ជាតិយា អវិភាវិតាយ មាននិគ្គហោ ហោតិ, មាននិគ្គហេ ច កតេ អបរភាគេ រតនត្តយេ បសីទិស្សតិ , ន ‘‘ទាសី’’តិ វាចា ផរុសវាចា នាម ហោតិ ចិត្តស្ស សណ្ហភាវតោ។ អភយសុត្តញ្ចេត្ថ (ម. និ. ២.៨៣; អ. និ. ៤.១៨៤) និទស្សនំ។ កេចិ ច សត្តា អគ្គិនា វិយ លោហាទយោ កក្ខឡាយ វាចាយ មុទុភាវំ គច្ឆន្តិ, តស្មា ភគវា អម្ពដ្ឋំ និព្ពិសេវនំ កាតុកាមោ ‘‘អយ្យបុត្តា សក្យា ភវន្តិ, ទាសិបុត្តោ ត្វមសិ សក្យាន’’ន្តិ អវោច។

    267.Nimmādetīti a-kārassa ā-kāraṃ katvā niddesoti āha ‘‘nimmadetī’’ti. Kāmaṃ gottaṃ nāmetaṃ pitito laddhabbaṃ, na mātito na hi brāhmaṇānaṃ sagottāya āvāhavivāho icchito, gottanāmaṃ pana yasmā jātisiddhaṃ, na kittimaṃ, jāti ca ubhayasambandhinī, tasmā ‘‘mātāpettikanti mātāpitūnaṃ santaka’’nti vuttaṃ. Nāmagottanti gottanāmaṃ, na kittimanāmaṃ, na guṇanāmaṃ vā. Tattha ‘‘kaṇhāyano’’ti niruḷhā yā nāmapaṇṇatti, taṃ sandhāyāha ‘‘paṇṇattivasena nāmanti. Taṃ pana kaṇhaisito paṭṭhāya tasmiṃ kulaparamparāvasena āgataṃ, na etasmiṃyeva niruḷhaṃ, tena vuttaṃ ‘‘paveṇīvasena gotta’’nti. Gotta-padassa pana attho heṭṭhā vuttoyeva. Anussaratoti ettha na kevalaṃ anussaraṇaṃ adhippetaṃ, atha kho kulasuddhivīmaṃsanavasenāti āha ‘‘kulakoṭiṃ sodhentassā’’ti. Ayyaputtāti ayyikaputtāti āha ‘‘sāmino puttā’’ti. Disā okkākarañño antojātā dāsīti āha ‘‘gharadāsiyā putto’’ti. Ettha ca yasmā ambaṭṭho jātiṃ nissāya mānatthaddho, na cassa yāthāvato jātiyā avibhāvitāya mānaniggaho hoti, mānaniggahe ca kate aparabhāge ratanattaye pasīdissati , na ‘‘dāsī’’ti vācā pharusavācā nāma hoti cittassa saṇhabhāvato. Abhayasuttañcettha (ma. ni. 2.83; a. ni. 4.184) nidassanaṃ. Keci ca sattā agginā viya lohādayo kakkhaḷāya vācāya mudubhāvaṃ gacchanti, tasmā bhagavā ambaṭṭhaṃ nibbisevanaṃ kātukāmo ‘‘ayyaputtā sakyā bhavanti, dāsiputto tvamasi sakyāna’’nti avoca.

    ឋបេន្តីតិ បញ្ញបេន្តិ, តេនាហ ‘‘ឱក្កាកោ’’តិអាទិ។ បភា និច្ឆរតិ ទន្តានំ អតិវិយ បភស្សរភាវតោ។

    Ṭhapentīti paññapenti, tenāha ‘‘okkāko’’tiādi. Pabhā niccharati dantānaṃ ativiya pabhassarabhāvato.

    បឋមកប្បិកានន្តិ បឋមកប្បស្ស អាទិកាលេ និព្ពត្តានំ។ កិរ-សទ្ទោ អនុស្សវត្ថេ, តេន យោ វុច្ចមានាយ រាជបរម្បរាយ កេសញ្ចិ មតិភេទោ, តំ ឧល្លិង្គេតិ។ មហាសម្មតស្សាតិ ‘‘អយំ នោ រាជា’’តិ មហាជនេន សម្មន្និត្វា ឋបិតត្តា ‘‘មហាសម្មតោ’’តិ ឯវំ សម្មតស្ស។ យំ សន្ធាយ វទន្តិ –

    Paṭhamakappikānanti paṭhamakappassa ādikāle nibbattānaṃ. Kira-saddo anussavatthe, tena yo vuccamānāya rājaparamparāya kesañci matibhedo, taṃ ulliṅgeti. Mahāsammatassāti ‘‘ayaṃ no rājā’’ti mahājanena sammannitvā ṭhapitattā ‘‘mahāsammato’’ti evaṃ sammatassa. Yaṃ sandhāya vadanti –

    ‘‘អាទិច្ចកុលសម្ភូតោ , សុវិសុទ្ធគុណាករោ;

    ‘‘Ādiccakulasambhūto , suvisuddhaguṇākaro;

    មហានុភាវោ រាជាសិ, មហាសម្មតនាមកោ។

    Mahānubhāvo rājāsi, mahāsammatanāmako.

    យោ ចក្ខុភូតោ លោកស្ស, គុណរំសិសមុជ្ជលោ;

    Yo cakkhubhūto lokassa, guṇaraṃsisamujjalo;

    តមោនុទោ វិរោចិត្ថ, ទុតិយោ វិយ ភាណុមា។

    Tamonudo virocittha, dutiyo viya bhāṇumā.

    ឋបិតា យេន មរិយាទា, លោកេ លោកហិតេសិនា;

    Ṭhapitā yena mariyādā, loke lokahitesinā;

    វវត្ថិតា សក្កុណន្តិ, ន វិលង្ឃយិតុំ ជនា។

    Vavatthitā sakkuṇanti, na vilaṅghayituṃ janā.

    យសស្សិនំ តេជស្សិនំ, លោកសីមានុរក្ខកំ;

    Yasassinaṃ tejassinaṃ, lokasīmānurakkhakaṃ;

    អាទិភូតំ មហាវីរំ, កថយន្តិ ‘មនូ’តិ យ’’ន្តិ។

    Ādibhūtaṃ mahāvīraṃ, kathayanti ‘manū’ti ya’’nti.

    តស្ស ច បុត្តបបុត្តបរម្បរំ សន្ធាយ –

    Tassa ca puttapaputtaparamparaṃ sandhāya –

    ‘‘តស្ស បុត្តោ មហាតេជោ, រោជោ នាម មហីបតិ;

    ‘‘Tassa putto mahātejo, rojo nāma mahīpati;

    តស្ស បុត្តោ វររោជោ, បវរោ រាជមណ្ឌលេ។

    Tassa putto vararojo, pavaro rājamaṇḍale.

    តស្សាសិ កល្យាណគុណោ, កល្យាណោ នាម អត្រជោ;

    Tassāsi kalyāṇaguṇo, kalyāṇo nāma atrajo;

    រាជា តស្សាសិ តនយោ, វរកល្យាណនាមកោ។

    Rājā tassāsi tanayo, varakalyāṇanāmako.

    តស្ស បុត្តោ មហាវីរោ, មន្ធាតា កាមភោគិនំ;

    Tassa putto mahāvīro, mandhātā kāmabhoginaṃ;

    អគ្គភូតោ មហិន្ទេន, អឌ្ឍរជ្ជេន បូជិតោ។

    Aggabhūto mahindena, aḍḍharajjena pūjito.

    តស្ស សូនុ មហាតេជោ, វរមន្ធាតុនាមកោ;

    Tassa sūnu mahātejo, varamandhātunāmako;

    ‘ឧបោសថោ’តិ នាមេន, តស្ស បុត្តោ មហាយសោ។

    ‘Uposatho’ti nāmena, tassa putto mahāyaso.

    វរោ នាម មហាតេជោ, តស្ស បុត្តោ មហាវរោ;

    Varo nāma mahātejo, tassa putto mahāvaro;

    តស្សាសិ ឧបវរោតិ, បុត្តោ រាជា មហាពលោ។

    Tassāsi upavaroti, putto rājā mahābalo.

    តស្ស បុត្តោ មឃទេវោ, ទេវតុល្យោ មហីបតិ;

    Tassa putto maghadevo, devatulyo mahīpati;

    ចតុរាសីតិសហស្សានិ, តស្ស បុត្តបរម្បរា។

    Caturāsītisahassāni, tassa puttaparamparā.

    តេសំ បច្ឆិមកោ រាជា, ‘ឱក្កាកោ’ ឥតិ វិស្សុតោ;

    Tesaṃ pacchimako rājā, ‘okkāko’ iti vissuto;

    មហាយសោ មហាតេជោ, អខុទ្ទោ រាជមណ្ឌលេ’’តិ។

    Mahāyaso mahātejo, akhuddo rājamaṇḍale’’ti.

    អាទិ តេសំ បច្ឆតោតិ តេសំ មឃទេវ បរម្បរភូតានំ កឡារជនកបរិយោសានានំ អនេកសតសហស្សានំ រាជូនំ អបរភាគេ ឱក្កាកោ នាម រាជា អហោសិ, តស្ស បរម្បរាភូតានំ អនេកសតសហស្សានំ រាជូនំ អបរភាគេ អបរោ ឱក្កាកោ នាម រាជា អហោសិ, តស្ស បរម្បរភូតានំ អនេកសតសហស្សានំ រាជូនំ អបរភាគេ បុនាបរោ ឱក្កាកោ នាម រាជា អហោសិ, តំ សន្ធាយាហ ‘‘តយោ ឱក្កាកវំសា អហេសុំ។ តេសុ តតិយឱក្កាកស្សា’’តិអាទិ។

    Ādi tesaṃ pacchatoti tesaṃ maghadeva paramparabhūtānaṃ kaḷārajanakapariyosānānaṃ anekasatasahassānaṃ rājūnaṃ aparabhāge okkāko nāma rājā ahosi, tassa paramparābhūtānaṃ anekasatasahassānaṃ rājūnaṃ aparabhāge aparo okkāko nāma rājā ahosi, tassa paramparabhūtānaṃ anekasatasahassānaṃ rājūnaṃ aparabhāge punāparo okkāko nāma rājā ahosi, taṃ sandhāyāha ‘‘tayo okkākavaṃsā ahesuṃ. Tesu tatiyaokkākassā’’tiādi.

    សហសា វរំ អទាសិន្តិ បុត្តទស្សនេន សោមនស្សប្បត្តោ សហសា អវីមំសិត្វា តុដ្ឋិយា វសេន វរំ អទាសិំ, ‘‘យំ ឥច្ឆសិ, តំ គណ្ហា’’តិ។ រជ្ជំ បរិណាមេតុំ ឥច្ឆតីតិ សា ជន្តុកុមារស្ស មាតា មម តំ វរទានំ អន្តរំ កត្វា ឥមំ រជ្ជំ បរិណាមេតុំ ឥច្ឆតីតិ។

    Sahasā varaṃ adāsinti puttadassanena somanassappatto sahasā avīmaṃsitvā tuṭṭhiyā vasena varaṃ adāsiṃ, ‘‘yaṃ icchasi, taṃ gaṇhā’’ti. Rajjaṃ pariṇāmetuṃ icchatīti sā jantukumārassa mātā mama taṃ varadānaṃ antaraṃ katvā imaṃ rajjaṃ pariṇāmetuṃ icchatīti.

    នប្បសហេយ្យាតិ ន បរិយត្តោ ភវេយ្យ។

    Nappasaheyyāti na pariyatto bhaveyya.

    និក្ខម្មាតិ ឃរាវាសតោ, កាមេហិ ច និក្ខមិត្វា។ ហេដ្ឋា ចាតិ ច-សទ្ទេន ‘‘អសីតិហត្ថេ’’តិ ឥទំ អនុកឌ្ឍតិ។ តេហីតិ មិគសូករេហិ, មណ្ឌូកមូសិកេហិ ច។ តេតិ សីហព្យគ្ឃាទយោ, សប្បពិឡារា ច។

    Nikkhammāti gharāvāsato, kāmehi ca nikkhamitvā. Heṭṭhā cāti ca-saddena ‘‘asītihatthe’’ti idaṃ anukaḍḍhati. Tehīti migasūkarehi, maṇḍūkamūsikehi ca. Teti sīhabyagghādayo, sappabiḷārā ca.

    អវសេសាហិ អត្តនោ អត្តនោ កនិដ្ឋាហិ។

    Avasesāhi attano attano kaniṭṭhāhi.

    វឌ្ឍមានានន្តិ អនាទរេ សាមិវចនំ។ កុដ្ឋរោគោ នាម សាសមសូរីរោគា វិយ យេភុយ្យេន សង្កមនសភាវោតិ វុត្តំ ‘‘អយំ រោគោ សង្កមតីតិ ចិន្តេត្វា’’តិ។

    Vaḍḍhamānānanti anādare sāmivacanaṃ. Kuṭṭharogo nāma sāsamasūrīrogā viya yebhuyyena saṅkamanasabhāvoti vuttaṃ ‘‘ayaṃ rogo saṅkamatīti cintetvā’’ti.

    មិគសូករាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន វនចរសោណាទិកេ សង្គណ្ហាតិ។

    Migasūkarādīnanti ādi-saddena vanacarasoṇādike saṅgaṇhāti.

    តស្មិំ និសិន្នេតិ សម្ពន្ធោ។ ខត្តិយមាយារោចនេន អត្តនោ ខត្តិយភាវំ ជានាបេត្វា។

    Tasmiṃ nisinneti sambandho. Khattiyamāyārocanena attano khattiyabhāvaṃ jānāpetvā.

    នគរំ មាបេហីតិ សាហារំ នគរំ មាបេហីតិ អធិប្បាយោ។

    Nagaraṃmāpehīti sāhāraṃ nagaraṃ māpehīti adhippāyo.

    កេសគ្គហណន្តិ កេសវេណិពន្ធនំ។ ទុស្សគ្គហណន្តិ វត្ថស្ស និវាសនាការោ។

    Kesaggahaṇanti kesaveṇibandhanaṃ. Dussaggahaṇanti vatthassa nivāsanākāro.

    ២៦៨. អត្តនោ ឧបារម្ភមោចនត្ថាយាតិ អាចរិយេន អម្ពដ្ឋេន ច អត្តនោ អត្តនោ ឧបរិ បាបេតព្ពឧបវាទស្ស អបនយនត្ថំ។ អស្មិំ វចនេតិ ‘‘ចត្តារោមេ ភោ គោតម វណ្ណា’’តិអាទិនា អត្តនា វុត្តេ, ភោតា ច គោតមេន វុត្តេ ‘‘ជាតិវាទេ’’តិ ឥមស្មិំ យថាធិកតេ វចនេ។ តត្ថ បន យស្មា វេទេ វុត្តវិធិនាវ តេន បដិមន្តេតព្ពំ ហោតិ , តស្មា វុត្តំ ‘‘វេទត្តយវចនេ’’តិ, ‘‘ឯតស្មិំ វា ទាសិបុត្តវចនេ’’តិ ច។

    268.Attano upārambhamocanatthāyāti ācariyena ambaṭṭhena ca attano attano upari pāpetabbaupavādassa apanayanatthaṃ. Asmiṃ vacaneti ‘‘cattārome bho gotama vaṇṇā’’tiādinā attanā vutte, bhotā ca gotamena vutte ‘‘jātivāde’’ti imasmiṃ yathādhikate vacane. Tattha pana yasmā vede vuttavidhināva tena paṭimantetabbaṃ hoti , tasmā vuttaṃ ‘‘vedattayavacane’’ti, ‘‘etasmiṃ vā dāsiputtavacane’’ti ca.

    ២៧០. ធម្មោ នាម ការណំ ‘‘ធម្មបដិសម្ភិទា’’តិអាទីសុ (វិភ. ៧១៨) វិយ, សហ ធម្មេនាតិ សហធម្មោ, សហធម្មោ ឯវ សហធម្មិកោតិ អាហ ‘‘សហេតុកោ’’តិ។

    270.Dhammo nāma kāraṇaṃ ‘‘dhammapaṭisambhidā’’tiādīsu (vibha. 718) viya, saha dhammenāti sahadhammo, sahadhammo eva sahadhammikoti āha ‘‘sahetuko’’ti.

    ២៧១. តស្មា តទា បដិញ្ញាតត្តា។ តាសេត្វា បញ្ហំ វិស្សជ្ជាបេស្សាមីតិ អាគតោ យថា តំ សច្ចកសមាគមេ។ ‘‘ភគវា ចេវ បស្សតិ អម្ពដ្ឋោ ចា’’តិ ឯត្ថ ឥតរេសំ អទស្សនេ ការណំ ទស្សេតុំ ‘‘យទិ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ អាវាហេត្វាតិ មន្តពលេន អានេត្វា។ តស្សាតិ អម្ពដ្ឋស្ស។ វាទសង្ឃដ្ដេតិ វាចាសង្ឃដ្ដេ។

    271.Tasmā tadā paṭiññātattā. Tāsetvā pañhaṃ vissajjāpessāmīti āgato yathā taṃ saccakasamāgame. ‘‘Bhagavā ceva passati ambaṭṭho cā’’ti ettha itaresaṃ adassane kāraṇaṃ dassetuṃ ‘‘yadi hī’’tiādi vuttaṃ. Āvāhetvāti mantabalena ānetvā. Tassāti ambaṭṭhassa. Vādasaṅghaṭṭeti vācāsaṅghaṭṭe.

    ២៧២. តាណន្តិ គវេសមានោតិ, ‘‘អយមេវ សមណោ គោតមោ ឥតោ ភយតោ មម តាយកោ’’តិ ភគវន្តំយេវ ‘‘តាណ’’ន្តិ បរិយេសន្តោ ឧបគច្ឆន្តោ។ សេសបទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ។ តាយតីតិ យថាឧបដ្ឋិតភយតោ បាលេតិ, តេនាហ ‘‘រក្ខតី’’តិ, ឯតេន តាណ-សទ្ទស្ស កត្តុសាធនតមាហ។ យថុបដ្ឋិតេន ភយេន ឧបទ្ទុតោ និលីយតិ ឯត្ថាតិ លេណំ, ឧបលយនំ, ឯតេន លេណ-សទ្ទស្ស អធិករណសាធនតមាហ។ ‘‘សរតី’’តិ ឯតេន សរណ-សទ្ទស្ស កត្តុសាធនតមាហ។

    272.Tāṇanti gavesamānoti, ‘‘ayameva samaṇo gotamo ito bhayato mama tāyako’’ti bhagavantaṃyeva ‘‘tāṇa’’nti pariyesanto upagacchanto. Sesapadadvayepi eseva nayo. Tāyatīti yathāupaṭṭhitabhayato pāleti, tenāha ‘‘rakkhatī’’ti, etena tāṇa-saddassa kattusādhanatamāha. Yathupaṭṭhitena bhayena upadduto nilīyati etthāti leṇaṃ, upalayanaṃ, etena leṇa-saddassa adhikaraṇasādhanatamāha. ‘‘Saratī’’ti etena saraṇa-saddassa kattusādhanatamāha.

    អម្ពដ្ឋវំសកថាវណ្ណនា

    Ambaṭṭhavaṃsakathāvaṇṇanā

    ២៧៤. គង្គាយ ទក្ខិណតោតិ គង្គាយ នទិយា ទក្ខិណទិសាយ។ អាវុធំ ន បរិវត្តតីតិ សរំ វាសត្តិអាទិំ វា បរស្ស ឧបរិ ខិបិតុកាមស្ស ហត្ថំ ន បរិវត្តតិ, ហត្ថេ បន អបរិវត្តេន្តេ កុតោ អាវុធបរិវត្តនន្តិ អាហ ‘‘អាវុធំ ន បរិវត្តតី’’តិ។ សោ កិរ ‘‘កថំ នាមាហំ ទិសាយ ទាសិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តោ’’តិ តំ ហីនំ ជាតិំ ជិគុច្ឆន្តោ ‘‘ហន្ទាហំ យថា តថា ឥមំ ជាតិំ សោធេស្សាមី’’តិ និគ្គតោ, តេនាហ ‘‘ឥទានិ មេ មនោរថំ បូរេស្សាមី’’តិអាទិ។ វិជ្ជាពលេន រាជានំ តាសេត្វា តស្ស ធីតុយា លទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ ម្យាយំ ជាតិសោធិតា ភវិស្សតីតិ តស្ស អធិប្បាយោ។ អម្ពដ្ឋំ នាម វិជ្ជន្តិ សត្តានំ សរីរេ អព្ភង្គំ ឋបេតីតិ អម្ពដ្ឋាតិ ឯវំ លទ្ធនាមំ វិជ្ជំ, មន្តន្តិ អត្ថោ។ យតោ អម្ពដ្ឋា ឯតស្មិំ អត្ថីតិ អម្ពដ្ឋោតិ កណ្ហោ ឥសិ បញ្ញាយិត្ថ, តំពំសជាតតាយ អយំ មាណវោ ‘‘អម្ពដ្ឋោ’’តិ វោហរីយតិ។

    274.Gaṅgāya dakkhiṇatoti gaṅgāya nadiyā dakkhiṇadisāya. Āvudhaṃ na parivattatīti saraṃ vāsattiādiṃ vā parassa upari khipitukāmassa hatthaṃ na parivattati, hatthe pana aparivattente kuto āvudhaparivattananti āha ‘‘āvudhaṃ na parivattatī’’ti. So kira ‘‘kathaṃ nāmāhaṃ disāya dāsiyā kucchimhi nibbatto’’ti taṃ hīnaṃ jātiṃ jigucchanto ‘‘handāhaṃ yathā tathā imaṃ jātiṃ sodhessāmī’’ti niggato, tenāha ‘‘idāni me manorathaṃ pūressāmī’’tiādi. Vijjābalena rājānaṃ tāsetvā tassa dhītuyā laddhakālato paṭṭhāya myāyaṃ jātisodhitā bhavissatīti tassa adhippāyo. Ambaṭṭhaṃ nāma vijjanti sattānaṃ sarīre abbhaṅgaṃ ṭhapetīti ambaṭṭhāti evaṃ laddhanāmaṃ vijjaṃ, mantanti attho. Yato ambaṭṭhā etasmiṃ atthīti ambaṭṭhoti kaṇho isi paññāyittha, taṃbaṃsajātatāya ayaṃ māṇavo ‘‘ambaṭṭho’’ti voharīyati.

    សេដ្ឋមន្តេ វេទមន្តេតិ អធិប្បាយោ។ មន្តានុភាវេន រញ្ញោ ពាហុក្ខម្ភមត្តំ ជាតំ តេន បនស្ស ពាហុក្ខម្ភេន រាជា, ‘‘កោ ជានាតិ, កិំ ភវិស្សតី’’តិ ភីតោ ឧស្សង្កី ឧត្រាសោ អហោសិ, តេនាហ ‘‘ភយេន វេធមានោ អដ្ឋាសី’’តិ។ សោត្ថិ ភទ្ទន្តេតិ អាទិវចនំ អវោចុំ។ ‘‘អយំ មហានុភាវោ ឥសី’’តិ មញ្ញមានា។

    Seṭṭhamante vedamanteti adhippāyo. Mantānubhāvena rañño bāhukkhambhamattaṃ jātaṃ tena panassa bāhukkhambhena rājā, ‘‘ko jānāti, kiṃ bhavissatī’’ti bhīto ussaṅkī utrāso ahosi, tenāha ‘‘bhayena vedhamāno aṭṭhāsī’’ti. Sotthi bhaddanteti ādivacanaṃ avocuṃ. ‘‘Ayaṃ mahānubhāvo isī’’ti maññamānā.

    ឧន្ទ្រិយិស្សតីតិ វិប្បកិរិយិស្សតិ, តេនាហ ‘‘ភិជ្ជិស្សតី’’តិ។ មន្តេ បរិវត្តិតេតិ ពាហុក្ខម្ភកមន្តស្ស បដិប្បស្សម្ភកវិជ្ជាសង្ខាតេ មន្តេ ‘‘សរោ ឱតរតូ’’តិ បរិវត្តិតេ។ ឯវរូបានញ្ហិ មន្តានំ ឯកំសេនេវ បដិប្បស្សម្ភកវិជ្ជា ហោន្តិយេវ យថា តំ កុសុមារកវិជ្ជានំ។ អត្តនោ ធីតុ អបវាទមោចនត្ថំ តស្ស ភុជិស្សករណំ។ តស្សានុរូបេ ឥស្សរិយេ ឋបនត្ថំ ឧឡារេ ច នំ ឋានេ ឋបេសិ។

    Undriyissatīti vippakiriyissati, tenāha ‘‘bhijjissatī’’ti. Mante parivattiteti bāhukkhambhakamantassa paṭippassambhakavijjāsaṅkhāte mante ‘‘saro otaratū’’ti parivattite. Evarūpānañhi mantānaṃ ekaṃseneva paṭippassambhakavijjā hontiyeva yathā taṃ kusumārakavijjānaṃ. Attano dhītu apavādamocanatthaṃ tassa bhujissakaraṇaṃ. Tassānurūpe issariye ṭhapanatthaṃ uḷāre ca naṃ ṭhāne ṭhapesi.

    ខត្តិយសេដ្ឋភាវវណ្ណនា

    Khattiyaseṭṭhabhāvavaṇṇanā

    ២៧៥. សមស្សាសនត្ថមាហ ករុណាយន្តោ, ន កុលីនភាវទស្សនត្ថំ, តេនាហ ‘‘អថ ខោ ភគវា’’តិអាទិ។ ព្រាហ្មណេសូតិ ព្រាហ្មណានំ សមីបេ, តតោ ព្រាហ្មណេហិ លទ្ធព្ពំ អាសនាទិំ សន្ធាយ ‘‘ព្រាហ្មណានំ អន្តរេ’’តិ វុត្តំ។ កេវលំ សទ្ធាយ កាតព្ពំ សទ្ធំ, បរលោកគតេ សន្ធាយ ន តតោ កិញ្ចិ អបត្ថេន្តេន កាតព្ពន្តិ អត្ថោ, តេនាហ ‘‘មតកេ ឧទ្ទិស្ស កតភត្តេ’’តិ។ មង្គលាទិភត្តេតិ អាទិ-សទ្ទេន ឧស្សវទេវតារាធនាទិំ សង្គណ្ហាតិ។ យញ្ញភត្តេតិ បាបសញ្ញមាទិវសេន កតភត្តេ។ បាហុនកានន្តិ អតិថីនំ។ ខត្តិយភាវំ អប្បត្តោ ឧភតោ សុជាតតាភាវតោ, តេនាហ ‘‘អបរិសុទ្ធោតិ អត្ថោ’’តិ។

    275. Samassāsanatthamāha karuṇāyanto, na kulīnabhāvadassanatthaṃ, tenāha ‘‘atha kho bhagavā’’tiādi. Brāhmaṇesūti brāhmaṇānaṃ samīpe, tato brāhmaṇehi laddhabbaṃ āsanādiṃ sandhāya ‘‘brāhmaṇānaṃ antare’’ti vuttaṃ. Kevalaṃ saddhāya kātabbaṃ saddhaṃ, paralokagate sandhāya na tato kiñci apatthentena kātabbanti attho, tenāha ‘‘matake uddissa katabhatte’’ti. Maṅgalādibhatteti ādi-saddena ussavadevatārādhanādiṃ saṅgaṇhāti. Yaññabhatteti pāpasaññamādivasena katabhatte. Pāhunakānanti atithīnaṃ. Khattiyabhāvaṃ appatto ubhato sujātatābhāvato, tenāha ‘‘aparisuddhoti attho’’ti.

    ២៧៦. ឥត្ថិំ ករិត្វាតិ ឯត្ថ ករណំ កិរិយាសាមញ្ញវិសយន្តិ អាហ ‘‘ឥត្ថិំ បរិយេសិត្វា’’តិ។ ព្រាហ្មណកញ្ញំ ឥត្ថិំ ខត្តិយកុមារស្ស ភរិយាភូតំ គហេត្វាបិ ខត្តិយាវ សេដ្ឋា, ហីនា ព្រាហ្មណាតិ យោជនា។ បុរិសេន វា បុរិសំ ករិត្វាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ បករណេតិ រាគាទិវសេន បទុដ្ឋេ បក្ខលិតេ ការណេ, តេនាហ ‘‘ទោសេ’’តិ។ ភស្សតិ និរត្ថកភាវេន ខិបីយតីតិ ភស្សំ, ឆារិកា។

    276.Itthiṃ karitvāti ettha karaṇaṃ kiriyāsāmaññavisayanti āha ‘‘itthiṃ pariyesitvā’’ti. Brāhmaṇakaññaṃ itthiṃ khattiyakumārassa bhariyābhūtaṃ gahetvāpi khattiyāva seṭṭhā, hīnā brāhmaṇāti yojanā. Purisena vā purisaṃ karitvāti etthāpi eseva nayo. Pakaraṇeti rāgādivasena paduṭṭhe pakkhalite kāraṇe, tenāha ‘‘dose’’ti. Bhassati niratthakabhāvena khipīyatīti bhassaṃ, chārikā.

    ២៧៧. ជនិតស្មិន្តិ កម្មកិលេសេហិ និព្ពត្តេ។ ជនេ ឯតស្មិន្តិ វា ជនេតស្មិំ, មនុស្សេសូតិ អត្ថោ, តេនាហ ‘‘គោត្តបដិសារិនោ’’តិ។ សំសន្ទិត្វាតិ ឃដេត្វា, អវិរុទ្ធំ កត្វាតិ អត្ថោ។

    277.Janitasminti kammakilesehi nibbatte. Jane etasminti vā janetasmiṃ, manussesūti attho, tenāha ‘‘gottapaṭisārino’’ti. Saṃsanditvāti ghaṭetvā, aviruddhaṃ katvāti attho.

    បឋមភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Paṭhamabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    វិជ្ជាចរណកថាវណ្ណនា

    Vijjācaraṇakathāvaṇṇanā

    ២៧៨. ឥទំ វដ្ដតីតិ ឥទំ អជ្ឈេនាទិ កត្តុំ លព្ភតិ។ ជាតិវាទវិនិពទ្ធាតិ ជាតិសន្និស្សិតវាទេ វិនិពទ្ធា។ ព្រាហ្មណស្សេវ អជ្ឈេនជ្ឈាបនយជនយាជនាទយោតិ ឯវំ យេ អត្តុក្កំសនបរវម្ភនវសេន បវត្តា, តតោ ឯវ តេ មានវាទបដិពទ្ធា ច ហោន្តិ។ យេ បន អាវាហវិវាហវិនិពទ្ធា, តេ ឯវ សម្ពន្ធត្តយវសេន ‘‘អរហសិ វា មំ ត្វំ, ន វា មំ ត្វំ អរហសី’’តិ ឯវំ បវត្តនកា។

    278.Idaṃ vaṭṭatīti idaṃ ajjhenādi kattuṃ labbhati. Jātivādavinibaddhāti jātisannissitavāde vinibaddhā. Brāhmaṇasseva ajjhenajjhāpanayajanayājanādayoti evaṃ ye attukkaṃsanaparavambhanavasena pavattā, tato eva te mānavādapaṭibaddhā ca honti. Ye pana āvāhavivāhavinibaddhā, te eva sambandhattayavasena ‘‘arahasi vā maṃ tvaṃ, na vā maṃ tvaṃ arahasī’’ti evaṃ pavattanakā.

    យត្ថាតិ យស្សំ វិជ្ជាចរណសម្បត្តិយំ។ លគ្គិស្សាមាតិ ឱលគ្គា អន្តោគធា ភវិស្សាមាតិ ចិន្តយិម្ហ។ បរមត្ថតោ អវិជ្ជាចរណានិយេវ ‘‘វិជ្ជាចរណានី’’តិ គហេត្វា ឋិតោ បរមត្ថតោ វិជ្ជាចរណេសុ វិភជិយមានេសុ សោ តតោ ទូរតោ អបនីតោ នាម ហោតីតិ អាហ ‘‘ទូរមេវ អវក្ខិបី’’តិ។ សមុទាគមតោ បភុតីតិអាទិសមុដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ។

    Yatthāti yassaṃ vijjācaraṇasampattiyaṃ. Laggissāmāti olaggā antogadhā bhavissāmāti cintayimha. Paramatthato avijjācaraṇāniyeva ‘‘vijjācaraṇānī’’ti gahetvā ṭhito paramatthato vijjācaraṇesu vibhajiyamānesu so tato dūrato apanīto nāma hotīti āha ‘‘dūrameva avakkhipī’’ti. Samudāgamato pabhutītiādisamuṭṭhānato paṭṭhāya.

    ២៧៩. តិវិធំ សីលន្តិ ខុទ្ទកាទិភេទំ តិវិធំ សីលំ។ សីលវសេនេវាតិ សីលបរិយាយេនេវ។ កិញ្ចិ កិញ្ចីតិ អហិំសនាទិយមនិយមលក្ខណំ កិញ្ចិ កិញ្ចិ សីលំ អត្ថិ។ តត្ថ តត្ថេវ លគ្គេយ្យាតិ តស្មិំ តស្មិំយេវ ព្រាហ្មណសមយសិទ្ធេ សីលមត្តេ ‘‘ចរណ’’ន្តិ លគ្គេយ្យ។ អដ្ឋបិ សមាបត្តិយោ ចរណន្តិ និយ្យាតិតា ហោន្តិ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈាននិទ្ទេសេនេវ អរូបជ្ឈានានម្បិ និទ្ទិដ្ឋភាវាបត្តិតោ និយ្យាតិតា និទស្សិតា។

    279. Tividhaṃ sīlanti khuddakādibhedaṃ tividhaṃ sīlaṃ. Sīlavasenevāti sīlapariyāyeneva. Kiñci kiñcīti ahiṃsanādiyamaniyamalakkhaṇaṃ kiñci kiñci sīlaṃ atthi. Tattha tattheva laggeyyāti tasmiṃ tasmiṃyeva brāhmaṇasamayasiddhe sīlamatte ‘‘caraṇa’’nti laggeyya. Aṭṭhapi samāpattiyo caraṇanti niyyātitā honti rūpāvacaracatutthajjhānaniddeseneva arūpajjhānānampi niddiṭṭhabhāvāpattito niyyātitā nidassitā.

    ចតុអបាយមុខកថាវណ្ណនា

    Catuapāyamukhakathāvaṇṇanā

    ២៨០. អសម្បាបុណន្តោតិ អារភិត្វា សម្បត្តុំ អសក្កោន្តោ។ អវិសហមានោតិ អារភិតុមេវ អសក្កោន្តោ។ ខារិន្តិ បរិក្ខារំ។ តំ បន វិភជិត្វា ទស្សេតុំ ‘‘អរណី’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ អរណីតិ អគ្គិធមនកំ អរណីទ្វយំ។ សុជាតិ ទព្ពិ។ អាទិ-សទ្ទេន តិទណ្ឌតិឃដិកាទិំ សង្គណ្ហាតិ ខារិភរិតន្តិ ខារីហិ បុណ្ណំ។ ននុ ឧបសម្បន្នស្ស ភិក្ខុនោ សាសនិកោបិ យោ កោចិ អនុបសម្បន្នោ អត្ថតោ បរិចារកោវ, កិំ អង្គំ បន ពាហិរកបព្ពជិតេតិ តត្ថ វិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘កាមញ្ចា’’តិអាទិ វុត្តំ។ វុត្តនយេនាតិ ‘‘កប្បិយករណ…បេ.… វត្តករណវសេនា’’តិ ឯវំ វុត្តេន នយេន។ បរិចារកោ ហោតិ ឧបសម្បន្នភាវស្ស វិសិដ្ឋភាវតោ។ ‘‘នវកោដិសហស្សានី’’តិអាទិនា (វិសុទ្ធិ. ១.២០; បដិ. ម. អដ្ឋ. ៣៧) វុត្តប្បភេទានំ អនេកសហស្សានំ សំវរវិនយានំ សមាទិយិត្វា វត្តនេន ឧបរិភូតា អគ្គភូតា សម្បទាតិ ហិ ‘‘ឧបសម្បទា’’តិ វុច្ចតីតិ។ គុណាធិកោបីតិ គុណេហិ ឧក្កដ្ឋោបិ។ អយំ បនាតិ វុត្តលក្ខណោ តាបសោ។

    280.Asampāpuṇantoti ārabhitvā sampattuṃ asakkonto. Avisahamānoti ārabhitumeva asakkonto. Khārinti parikkhāraṃ. Taṃ pana vibhajitvā dassetuṃ ‘‘araṇī’’tiādi vuttaṃ. Tattha araṇīti aggidhamanakaṃ araṇīdvayaṃ. Sujāti dabbi. Ādi-saddena tidaṇḍatighaṭikādiṃ saṅgaṇhāti khāribharitanti khārīhi puṇṇaṃ. Nanu upasampannassa bhikkhuno sāsanikopi yo koci anupasampanno atthato paricārakova, kiṃ aṅgaṃ pana bāhirakapabbajiteti tattha visesaṃ dassetuṃ ‘‘kāmañcā’’tiādi vuttaṃ. Vuttanayenāti ‘‘kappiyakaraṇa…pe… vattakaraṇavasenā’’ti evaṃ vuttena nayena. Paricārako hoti upasampannabhāvassa visiṭṭhabhāvato. ‘‘Navakoṭisahassānī’’tiādinā (visuddhi. 1.20; paṭi. ma. aṭṭha. 37) vuttappabhedānaṃ anekasahassānaṃ saṃvaravinayānaṃ samādiyitvā vattanena uparibhūtā aggabhūtā sampadāti hi ‘‘upasampadā’’ti vuccatīti. Guṇādhikopīti guṇehi ukkaṭṭhopi. Ayaṃ panāti vuttalakkhaṇo tāpaso.

    តាបសា នាម កម្មវាទិកិរិយាវាទិនោ, ន សាសនស្ស បដាណីភូតា, យតោ នេសំ បព្ពជិតុំ អាគតានំ តិត្ថិយបរិវាសេន វិនាវ បព្ពជ្ជា អនុញ្ញាតាតិ កត្វា ‘‘កស្មា បនា’’តិ ចោទនំ សមុដ្ឋបេតិ ចោទកោ។ អាចរិយោ ‘‘យស្មា’’តិអាទិនា ចោទនំ បរិហរតិ។ ‘‘ឱសក្កិស្សតី’’តិ សង្ខេបតោ វុត្តមត្ថំ វិវរិតុំ ‘‘ឥមស្មិញ្ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ ខុរធារូបមន្តិ ខុរធារានំ មត្ថកេនេវ អក្កមិត្វា គមនូបមំ។ អញ្ញេតិ អញ្ញេ ភិក្ខូ។ អគ្គិសាលន្តិ អគ្គិហុត្តសាលំ។ នានាទារូហីតិ បលាសទណ្ឌាទិនានាវិធសមិធាទារូហិ។

    Tāpasā nāma kammavādikiriyāvādino, na sāsanassa paṭāṇībhūtā, yato nesaṃ pabbajituṃ āgatānaṃ titthiyaparivāsena vināva pabbajjā anuññātāti katvā ‘‘kasmā panā’’ti codanaṃ samuṭṭhapeti codako. Ācariyo ‘‘yasmā’’tiādinā codanaṃ pariharati. ‘‘Osakkissatī’’ti saṅkhepato vuttamatthaṃ vivarituṃ ‘‘imasmiñhī’’tiādi vuttaṃ. Khuradhārūpamanti khuradhārānaṃ matthakeneva akkamitvā gamanūpamaṃ. Aññeti aññe bhikkhū. Aggisālanti aggihuttasālaṃ. Nānādārūhīti palāsadaṇḍādinānāvidhasamidhādārūhi.

    ឥទន្តិ ‘‘ចតុទ្វារំ អាគារំ កត្វា’’តិអាទិនា វុត្តំ។ អស្សាតិ អស្ស ចតុត្ថស្ស បុគ្គលស្ស។ បដិបត្តិមុខន្តិ កោហញ្ញបដិបត្តិយា មុខមត្តំ។ សោ ហិ នានាវិធេន កោហញ្ញេន លោកំ វិម្ហាបេន្តោ តត្ថ អច្ឆតិ, តេនាហ ‘‘ឥមិនា ហិ មុខេន សោ ឯវំ បដិបជ្ជតី’’តិ។

    Idanti ‘‘catudvāraṃ āgāraṃ katvā’’tiādinā vuttaṃ. Assāti assa catutthassa puggalassa. Paṭipattimukhanti kohaññapaṭipattiyā mukhamattaṃ. So hi nānāvidhena kohaññena lokaṃ vimhāpento tattha acchati, tenāha ‘‘iminā hi mukhena so evaṃ paṭipajjatī’’ti.

    ខលាទីសុ មនុស្សានំ សន្តិកេ ឧបតិដ្ឋិត្វា វីហិមុគ្គតិលមាសាទីនិ ភិក្ខាចរិយានិយាមេន សង្កឌ្ឍិត្វា ឧញ្ឆនំ ឧញ្ឆា, សា ឯវ ចរិយា វុត្តិ ឯតេសន្តិ ឧញ្ឆាចរិយា។ អគ្គិបក្កេន ជីវន្តីតិ អគ្គិបក្កិកា, ន អគ្គិបក្កិកា អនគ្គិបក្កិកា ។ ឧញ្ឆាចរិយា ហិ ខលេសុ គន្ត្វា ខលគ្គំ នាម មនុស្សេហិ ទិយ្យមានំ ធញ្ញំ គណ្ហន្តិ, តំ ឥមេ ន គណ្ហន្តីតិ អនគ្គិបក្កិកា នាម ជាតា។ អសាមបាកាតិ អសយំបាចកា។ អស្មមុដ្ឋិនា មុដ្ឋិបាសាណេន វត្តន្តីតិ អស្មមុដ្ឋិកា។ ទន្តេន ឧប្បាដិតំ វក្កលំ រុក្ខត្តចោ ទន្តវក្កលំ, តេន វត្តន្តីតិ ទន្តវក្កលិកា។ បវត្តំ រុក្ខាទិតោ បាតិតំ ផលំ ភុញ្ជន្តីតិ បវត្តផលភោជិនោ។ ជិណ្ណបក្កតាយ បណ្ឌុភូតំ បលាសំ, តំសទិសញ្ច បណ្ឌុបលាសំ, តេន វត្តន្តីតិ បណ្ឌុបលាសិកា, សយំបតិតបុប្ផផលបត្តភោជិនោ។

    Khalādīsu manussānaṃ santike upatiṭṭhitvā vīhimuggatilamāsādīni bhikkhācariyāniyāmena saṅkaḍḍhitvā uñchanaṃ uñchā, sā eva cariyā vutti etesanti uñchācariyā. Aggipakkena jīvantīti aggipakkikā, na aggipakkikā anaggipakkikā. Uñchācariyā hi khalesu gantvā khalaggaṃ nāma manussehi diyyamānaṃ dhaññaṃ gaṇhanti, taṃ ime na gaṇhantīti anaggipakkikā nāma jātā. Asāmapākāti asayaṃpācakā. Asmamuṭṭhinā muṭṭhipāsāṇena vattantīti asmamuṭṭhikā. Dantena uppāṭitaṃ vakkalaṃ rukkhattaco dantavakkalaṃ, tena vattantīti dantavakkalikā. Pavattaṃ rukkhādito pātitaṃ phalaṃ bhuñjantīti pavattaphalabhojino. Jiṇṇapakkatāya paṇḍubhūtaṃ palāsaṃ, taṃsadisañca paṇḍupalāsaṃ, tena vattantīti paṇḍupalāsikā, sayaṃpatitapupphaphalapattabhojino.

    ឥទានិ តេ អដ្ឋវិធេបិ សរូបតោ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ។ សង្កឌ្ឍិត្វាតិ ភិក្ខាចរិយាវសេន លទ្ធធញ្ញំ ឯកជ្ឈំ កត្វា។

    Idāni te aṭṭhavidhepi sarūpato dassetuṃ ‘‘tatthā’’tiādi vuttaṃ. Saṅkaḍḍhitvāti bhikkhācariyāvasena laddhadhaññaṃ ekajjhaṃ katvā.

    បរិយេដ្ឋិ នាម ទុក្ខាតិ បរេសំ គេហតោ គេហំ គន្ត្វា បរិយេដ្ឋិ នាម ទីនវុត្តិភាវេន ទុក្ខា។ បាសាណស្ស បរិគ្គហោ ទុក្ខោ បព្ពជិតស្សាតិ វា ទន្តេហេវ ឧប្បាដេត្វា ខាទន្តិ។

    Pariyeṭṭhi nāma dukkhāti paresaṃ gehato gehaṃ gantvā pariyeṭṭhi nāma dīnavuttibhāvena dukkhā. Pāsāṇassa pariggaho dukkho pabbajitassāti vā danteheva uppāṭetvā khādanti.

    ឥមាហិ ចតូហិយេវាតិ ‘‘ខារិវិធំ អាទាយា’’តិអាទិនា វុត្តាហិ ចតូហិ ឯវ តាបសបព្ពជ្ជាហីតិ។

    Imāhi catūhiyevāti ‘‘khārividhaṃ ādāyā’’tiādinā vuttāhi catūhi eva tāpasapabbajjāhīti.

    ២៨២. អបាយេ វិនាសេ និយុត្តោ អាបាយិកោ។ តព្ភាវំ បរិបូរេតុំ អសក្កោន្តោ តេន អបរិបុណ្ណោ អបរិបូរមានោ , ករណេ ចេតំ បច្ចត្តវចនំ, តេនាហ ‘‘អាបាយិកេនាបិ អបរិបូរមានេនា’’តិ។

    282. Apāye vināse niyutto āpāyiko. Tabbhāvaṃ paripūretuṃ asakkonto tena aparipuṇṇo aparipūramāno, karaṇe cetaṃ paccattavacanaṃ, tenāha ‘‘āpāyikenāpi aparipūramānenā’’ti.

    បុព្ពកឥសិភាវានុយោគវណ្ណនា

    Pubbakaisibhāvānuyogavaṇṇanā

    ២៨៣. ទីយតីតិ ទត្តិ, ទត្តិយេវ ទត្តិកន្តិ អាហ ‘‘ទិន្នក’’ន្តិ។ យទិ ព្រាហ្មណស្ស សម្មុខីភាវោ រញ្ញោ ន ទាតព្ពោ, កស្មាស្ស ឧបសង្កមនំ ន បដិក្ខិត្តន្តិ អាហ ‘‘យស្មា បនា’’តិអាទិ។ ខេត្តវិជ្ជាយាតិ នីតិសត្ថេ។ បយាតន្តិ សទ្ធំ, សស្សតិកំ វា, តេនាហ ‘‘អភិហរិត្វា ទិន្ន’’ន្តិ។ កស្មា ភគវា ‘‘រញ្ញោ បសេនទិស្ស កោសលស្ស ទត្តិកំ ភុញ្ជតី’’តិអាទិនា ព្រាហ្មណស្ស មម្មវចនំ អវោចាតិ តត្ថ ការណំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥទំ បន ការណ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។

    283. Dīyatīti datti, dattiyeva dattikanti āha ‘‘dinnaka’’nti. Yadi brāhmaṇassa sammukhībhāvo rañño na dātabbo, kasmāssa upasaṅkamanaṃ na paṭikkhittanti āha ‘‘yasmā panā’’tiādi. Khettavijjāyāti nītisatthe. Payātanti saddhaṃ, sassatikaṃ vā, tenāha ‘‘abhiharitvā dinna’’nti. Kasmā bhagavā ‘‘rañño pasenadissa kosalassa dattikaṃ bhuñjatī’’tiādinā brāhmaṇassa mammavacanaṃ avocāti tattha kāraṇaṃ dassetuṃ ‘‘idaṃ pana kāraṇa’’ntiādi vuttaṃ.

    ២៨៤. រថូបត្ថរេតិ រថស្ស ឧបរិ អត្ថរិតបទេសេ។ បាកដមន្តនន្តិ បកាសភូតំ មន្តនំ។ តញ្ហិ សុទ្ទាទីហិ ញាយតីតិ ន រហស្សមន្តនំ។ ភណតីតិ អបិ នុ ភណតិ។

    284.Rathūpatthareti rathassa upari attharitapadese. Pākaṭamantananti pakāsabhūtaṃ mantanaṃ. Tañhi suddādīhi ñāyatīti na rahassamantanaṃ. Bhaṇatīti api nu bhaṇati.

    ២៨៥. បវត្តារោតិ បាវចនភាវេន វត្តារោ, យស្មា តេ តេសំ មន្តានំ បវត្តកា, តស្មា អាហ ‘‘បវត្តយិតារោ’’តិ។ សុទ្ទេ ពហិ កត្វា រហោ ភាសិតព្ពដ្ឋេន មន្តា ឯវ, តំតំអត្ថបដិបត្តិហេតុតាយ បទន្តិ មន្តបទំ, អនុបនីតាសាធារណតាយ វា រហស្សភាវេន វត្តព្ពំ ហិតកិរិយាយ អធិគមុបាយំ។ សជ្ឈាយិតន្តិ គាយនវសេន សជ្ឈាយិតំ, តំ បន ឧទត្តានុទត្តាទីនំ សរានំ សម្បាទនវសេនេវ ឥច្ឆិតន្តិ អាហ ‘‘សរសម្បត្តិវសេនា’’តិ។ អញ្ញេសំ វុត្តន្តិ បាវចនភាវេន អញ្ញេសំ វុត្តំ។ សមុបព្យូឡ្ហន្តិ សង្គហេត្វា ឧបរូបរិ សញ្ញូឡ្ហំ។ រាសិកតន្តិ ឥរុវេទយជុវេទសាមវេទាទិវសេន , តត្ថាបិ បច្ចេកំ មន្តព្រហ្មាទិវសេន, អជ្ឈាយានុវាកាទិវសេន ច រាសិកតំ។

    285.Pavattāroti pāvacanabhāvena vattāro, yasmā te tesaṃ mantānaṃ pavattakā, tasmā āha ‘‘pavattayitāro’’ti. Sudde bahi katvā raho bhāsitabbaṭṭhena mantā eva, taṃtaṃatthapaṭipattihetutāya padanti mantapadaṃ, anupanītāsādhāraṇatāya vā rahassabhāvena vattabbaṃ hitakiriyāya adhigamupāyaṃ. Sajjhāyitanti gāyanavasena sajjhāyitaṃ, taṃ pana udattānudattādīnaṃ sarānaṃ sampādanavaseneva icchitanti āha ‘‘sarasampattivasenā’’ti. Aññesaṃ vuttanti pāvacanabhāvena aññesaṃ vuttaṃ. Samupabyūḷhanti saṅgahetvā uparūpari saññūḷhaṃ. Rāsikatanti iruvedayajuvedasāmavedādivasena , tatthāpi paccekaṃ mantabrahmādivasena, ajjhāyānuvākādivasena ca rāsikataṃ.

    តេសន្តិ មន្តានំ កត្តូនំ។ ទិព្ពេន ចក្ខុនា ឱលោកេត្វាតិ ទិព្ពចក្ខុបរិភណ្ឌេន យថាកម្មូបគញាណេន សត្តានំ កម្មស្សកតាទិំ បច្ចក្ខតោ ទស្សនដ្ឋេន ទិព្ពចក្ខុសទិសេន បុព្ពេនិវាសញាណេន អតីតកប្បេ ព្រាហ្មណានំ មន្តជ្ឈេនវិធិញ្ច ឱលោកេត្វា។ បាវចនេន សហ សំសន្ទិត្វាតិ កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធស្ស យំ វចនំ វដ្ដសន្និស្សិតំ, តេន សហ អវិរុទ្ធំ កត្វា។ ន ហិ តេសំ វិវដ្ដសន្និស្សិតោ អត្ថោ បច្ចក្ខោ ហោតិ។ អបរាបរេ បនាតិ អដ្ឋកាទីហិ អបរា បរេ បច្ឆិមា ឱក្កាករាជកាលាទីសុ ឧប្បន្នា។ បក្ខិបិត្វាតិ អដ្ឋកាទីហិ គន្ថិតមន្តបទេសុ កិលេសសន្និស្សិតបទានំ តត្ថ តត្ថ បទេ បក្ខិបនំ កត្វា។ វិរុទ្ធេ អកំសូតិ ព្រាហ្មណធម្មិកសុត្តាទីសុ អាគតនយេន សំកិលេសិកត្ថទីបនតោ បច្ចនីកភូតេ អកំសុ។ ឥធាតិ ‘‘ត្យាហំ មន្តេ អធីយាមី’’តិ ឯតស្មិំ ឋានេ។ បដិញ្ញំ អគ្គហេត្វាតិ ‘‘តំ កិំ មញ្ញសី’’តិ ឯវំ បដិញ្ញំ អគ្គហេត្វាវ។

    Tesanti mantānaṃ kattūnaṃ. Dibbena cakkhunā oloketvāti dibbacakkhuparibhaṇḍena yathākammūpagañāṇena sattānaṃ kammassakatādiṃ paccakkhato dassanaṭṭhena dibbacakkhusadisena pubbenivāsañāṇena atītakappe brāhmaṇānaṃ mantajjhenavidhiñca oloketvā. Pāvacanena saha saṃsanditvāti kassapasammāsambuddhassa yaṃ vacanaṃ vaṭṭasannissitaṃ, tena saha aviruddhaṃ katvā. Na hi tesaṃ vivaṭṭasannissito attho paccakkho hoti. Aparāpare panāti aṭṭhakādīhi aparā pare pacchimā okkākarājakālādīsu uppannā. Pakkhipitvāti aṭṭhakādīhi ganthitamantapadesu kilesasannissitapadānaṃ tattha tattha pade pakkhipanaṃ katvā. Viruddhe akaṃsūti brāhmaṇadhammikasuttādīsu āgatanayena saṃkilesikatthadīpanato paccanīkabhūte akaṃsu. Idhāti ‘‘tyāhaṃ mante adhīyāmī’’ti etasmiṃ ṭhāne. Paṭiññaṃ aggahetvāti ‘‘taṃ kiṃ maññasī’’ti evaṃ paṭiññaṃ aggahetvāva.

    ២៨៦. និរាមគន្ធាតិ កិលេសាសុចិវសេន វិស្សគន្ធរហិតា។ អនិត្ថិគន្ធាតិ ឥត្ថីនំ គន្ធមត្តស្សបិ អវិសហនេន ឥត្ថិគន្ធរហិតា។ ឯត្ថ ច ‘‘និរាមគន្ធា’’តិ ឯតេន តេសំ បោរាណានំ ព្រាហ្មណានំ វិក្ខម្ភិតកិលេសតំ ទស្សេតិ, ‘‘អនិត្ថិគន្ធា ព្រហ្មចារិនោ’’តិ ឯតេន ឯកវិហារិតំ, ‘‘រជោជល្លធរា’’តិ ឯតេន មណ្ឌនវិភូសនានុយោគាភាវំ, ‘‘អរញ្ញាយតនេ បព្ពតបាទេសុ វសិំសូ’’តិ ឯតេន មនុស្សូបចារំ បហាយ វិវិត្តវាសំ, ‘‘វនមូលផលាហារា វសិំសូ’’តិ ឯតេន សាលិមំសោទនាទិបណីតាហារបដិក្ខេបំ, ‘‘យទា’’តិអាទិនា យានវាហនបដិក្ខេបំ, ‘‘សព្ពទិសាសូ’’តិអាទិនា រក្ខាវរណបដិក្ខេបំ, ឯវញ្ច វទន្តោ មិច្ឆាបដិបទាបក្ខិកំ សាចរិយស្ស អម្ពដ្ឋស្ស វុត្តិំ ឧបាទាយ សម្មាបដិបទាបក្ខិកាបិ តេសំ ព្រាហ្មណានំ វុត្តិ អរិយវិនយេ សម្មាបដិបត្តិំ ឧបាទាយ មិច្ឆាបដិបទាយេវ។ កុតស្ស សល្លេខបដិបត្តិយុត្តតាតិ។ ‘‘ឯវំ សុតេ’’តិអាទិនា ភគវា អម្ពដ្ឋំ សន្តជ្ជេន្តោ និគ្គណ្ហាតីតិ ទស្សេតិ។

    286.Nirāmagandhāti kilesāsucivasena vissagandharahitā. Anitthigandhāti itthīnaṃ gandhamattassapi avisahanena itthigandharahitā. Ettha ca ‘‘nirāmagandhā’’ti etena tesaṃ porāṇānaṃ brāhmaṇānaṃ vikkhambhitakilesataṃ dasseti, ‘‘anitthigandhā brahmacārino’’ti etena ekavihāritaṃ, ‘‘rajojalladharā’’ti etena maṇḍanavibhūsanānuyogābhāvaṃ, ‘‘araññāyatane pabbatapādesu vasiṃsū’’ti etena manussūpacāraṃ pahāya vivittavāsaṃ, ‘‘vanamūlaphalāhārā vasiṃsū’’ti etena sālimaṃsodanādipaṇītāhārapaṭikkhepaṃ, ‘‘yadā’’tiādinā yānavāhanapaṭikkhepaṃ, ‘‘sabbadisāsū’’tiādinā rakkhāvaraṇapaṭikkhepaṃ, evañca vadanto micchāpaṭipadāpakkhikaṃ sācariyassa ambaṭṭhassa vuttiṃ upādāya sammāpaṭipadāpakkhikāpi tesaṃ brāhmaṇānaṃ vutti ariyavinaye sammāpaṭipattiṃ upādāya micchāpaṭipadāyeva. Kutassa sallekhapaṭipattiyuttatāti. ‘‘Evaṃ sute’’tiādinā bhagavā ambaṭṭhaṃ santajjento niggaṇhātīti dasseti.

    វេឋកេហីតិ វេឋកបដ្ដកាហិ។ សមន្តានគរន្តិ នគរស្ស សមន្តតោ។ កតសុធាកម្មំ បាការស្ស អធោភាគេ ឋានំ វុច្ចតីតិ អធិប្បាយោ។

    Veṭhakehīti veṭhakapaṭṭakāhi. Samantānagaranti nagarassa samantato. Katasudhākammaṃ pākārassa adhobhāge ṭhānaṃ vuccatīti adhippāyo.

    ទ្វេលក្ខណទស្សនវណ្ណនា

    Dvelakkhaṇadassanavaṇṇanā

    ២៨៧. ន សក្កោតិសង្កុចិតេ ឥរិយាបថេ អនវសេសតោ តេសំ ទុព្ពិភាវនតោ។ គវេសីតិ ញាណេន បរិយេសនមកាសិ។ សមានយីតិ ញាណេន សង្កលេន្តោ សម្មា អានយិ សមាហរិ។ ‘‘កង្ខតី’’តិ បទស្ស អាកង្ខតីតិ អយមត្ថោតិ អាហ ‘‘អហោ វត បស្សេយ្យន្តិ បត្ថនំ ឧប្បាទេតី’’តិ។ កិច្ឆតីតិ កិលមតិ។ ‘‘កង្ខតី’’តិ បទស្ស បុព្ពេ អាសិសនត្ថតំ វត្វា ឥទានិស្ស សំសយត្ថតមេវ វិកប្បន្តរវសេន ទស្សេន្តោ ‘‘កង្ខាយ វា ទុព្ពលា វិមតិ វុត្តា’’តិ អាហ។ តីហិ ធម្មេហីតិ តិប្បការេហិ សំសយធម្មេហិ។ កាលុសិយភាវោតិ អប្បសន្នតាយ ហេតុភូតោ អាវិលភាវោ។

    287.Na sakkotisaṅkucite iriyāpathe anavasesato tesaṃ dubbibhāvanato. Gavesīti ñāṇena pariyesanamakāsi. Samānayīti ñāṇena saṅkalento sammā ānayi samāhari. ‘‘Kaṅkhatī’’ti padassa ākaṅkhatīti ayamatthoti āha ‘‘aho vata passeyyanti patthanaṃ uppādetī’’ti. Kicchatīti kilamati. ‘‘Kaṅkhatī’’ti padassa pubbe āsisanatthataṃ vatvā idānissa saṃsayatthatameva vikappantaravasena dassento ‘‘kaṅkhāya vā dubbalā vimati vuttā’’ti āha. Tīhi dhammehīti tippakārehi saṃsayadhammehi. Kālusiyabhāvoti appasannatāya hetubhūto āvilabhāvo.

    យស្មា ភគវតោ កោសោហិតំ សព្ពពុទ្ធានំ អាវេណិកំ អញ្ញេហិ អសាធារណំ វត្ថគុយ្ហំ សុវិសុទ្ធកញ្ចនមណ្ឌលសន្និកាសំ, អត្តនោ សណ្ឋានសន្និវេសសុន្ទរតាយ អាជានេយ្យគន្ធហត្ថិនោ វរង្គបរមចារុភាវំ, វិកសមានតបនិយារវិន្ទសមុជ្ជលកេសរាវត្តវិលាសំ, សញ្ឈាបភានុរញ្ជិតជលវនន្តរាភិលក្ខិតសម្បុណ្ណចន្ទមណ្ឌលសោភញ្ច អត្តនោ សិរិយា អភិភុយ្យ វិរាជតិ, យំ ពាហិរព្ភន្តរមលេហិ អនុបក្កិលិដ្ឋតាយ, ចិរកាលំ សុបរិចិតព្រហ្មចរិយាធិការតាយ, សុសណ្ឋិតសណ្ឋានសម្បត្តិយា ច , កោបីនម្បិ សន្តំ អកោបីនមេវ, តស្មា វុត្តំ ‘‘ភគវតោ ហី’’តិអាទិ។ បហូតភាវន្តិ បុថុលភាវំ។ ឯត្ថេវ ហិ តស្ស សំសយោ, តនុមុទុសុកុមារតាទីសុ បនស្ស គុណេសុ វិចារណា ឯវ នាហោសិ។

    Yasmā bhagavato kosohitaṃ sabbabuddhānaṃ āveṇikaṃ aññehi asādhāraṇaṃ vatthaguyhaṃ suvisuddhakañcanamaṇḍalasannikāsaṃ, attano saṇṭhānasannivesasundaratāya ājāneyyagandhahatthino varaṅgaparamacārubhāvaṃ, vikasamānatapaniyāravindasamujjalakesarāvattavilāsaṃ, sañjhāpabhānurañjitajalavanantarābhilakkhitasampuṇṇacandamaṇḍalasobhañca attano siriyā abhibhuyya virājati, yaṃ bāhirabbhantaramalehi anupakkiliṭṭhatāya, cirakālaṃ suparicitabrahmacariyādhikāratāya, susaṇṭhitasaṇṭhānasampattiyā ca , kopīnampi santaṃ akopīnameva, tasmā vuttaṃ ‘‘bhagavato hī’’tiādi. Pahūtabhāvanti puthulabhāvaṃ. Ettheva hi tassa saṃsayo, tanumudusukumāratādīsu panassa guṇesu vicāraṇā eva nāhosi.

    ២៨៨. ហិរិករណោកាសន្តិ ហិរិយិតព្ពដ្ឋានំ។ ឆាយន្តិ បដិពិម្ពំ។ កថំ កីទិសន្តិ អាហ ‘‘ឥទ្ធិយា’’តិអាទិ។ ឆាយារូបកមត្តន្តិ ភគវតោ បដិពិម្ពរូបំ។ តញ្ច ខោ ពុទ្ធសន្តានតោ វិនិមុត្តត្តា រូបកមត្តំ ភគវតោ សរីរវណ្ណសណ្ឋានាវយវំ ឥទ្ធិមយំ ពិម្ពកមត្តំ។ តំ បន រូបកមត្តំ ទស្សេន្តោ ភគវា យថា អត្តនោ ពុទ្ធរូបំ ន ទិស្សតិ, តថា កត្វា ទស្សេតិ។ និន្នេត្វាតិ នីហរិត្វា។ កល្លោសីតិ បុច្ឆាវិស្សជ្ជនេ កុសលោ ឆេកោ អសិ។ តថាករណេនាតិ កថិនសូចិំ វិយ ករណេន។ ឯត្ថាតិ បហូតជិវ្ហាយ។ មុទុភាវោ បកាសិតោ អមុទុនោ ឃនសុខុមភាវាបាទនត្ថំ អសក្កុណេយ្យត្តា ទីឃភាវោ, តនុភាវោ ចាតិ ទដ្ឋព្ពំ។

    288.Hirikaraṇokāsanti hiriyitabbaṭṭhānaṃ. Chāyanti paṭibimbaṃ. Kathaṃ kīdisanti āha ‘‘iddhiyā’’tiādi. Chāyārūpakamattanti bhagavato paṭibimbarūpaṃ. Tañca kho buddhasantānato vinimuttattā rūpakamattaṃ bhagavato sarīravaṇṇasaṇṭhānāvayavaṃ iddhimayaṃ bimbakamattaṃ. Taṃ pana rūpakamattaṃ dassento bhagavā yathā attano buddharūpaṃ na dissati, tathā katvā dasseti. Ninnetvāti nīharitvā. Kallosīti pucchāvissajjane kusalo cheko asi. Tathākaraṇenāti kathinasūciṃ viya karaṇena. Etthāti pahūtajivhāya. Mudubhāvo pakāsito amuduno ghanasukhumabhāvāpādanatthaṃ asakkuṇeyyattā dīghabhāvo, tanubhāvo cāti daṭṭhabbaṃ.

    ២៩១. ‘‘អត្ថចរកេនា’’តិ ឥមិនា ព្យតិរេកមុខេន អនត្ថចរកតំយេវ វិភាវេតិ។ ន អញ្ញត្រាតិ ន អញ្ញស្មិំ សុគតិយន្តិ អត្ថោ។ ឧបនេត្វា ឧបនេត្វាតិ តំ តំ ទោសំ ឧបនេត្វា ឧបនេត្វា, តេនាហ ‘‘សុដ្ឋុទាសាទិភាវំ អារោបេត្វា’’តិ។ បាតេសីតិ បវដ្ដនវសេន បាតេសិ។

    291.‘‘Atthacarakenā’’ti iminā byatirekamukhena anatthacarakataṃyeva vibhāveti. Na aññatrāti na aññasmiṃ sugatiyanti attho. Upanetvāupanetvāti taṃ taṃ dosaṃ upanetvā upanetvā, tenāha ‘‘suṭṭhudāsādibhāvaṃ āropetvā’’ti. Pātesīti pavaṭṭanavasena pātesi.

    បោក្ខរសាតិពុទ្ធូបសង្កមនវណ្ណនា

    Pokkharasātibuddhūpasaṅkamanavaṇṇanā

    ២៩៣-៦. អាគមា នូតិ អាគតោ នុ។ ខោតិ និបាតមត្តំ។ ឥធាតិ ឯត្ថ, តុម្ហាកំ សន្តិកន្តិ អត្ថោ។ អធិវាសេតូតិ សាទិយតុ, តំ បន សាទិយនំ មនសា សម្បដិគ្គហោ ហោតីតិ អាហ ‘‘សម្បដិច្ឆតូ’’តិ។

    293-6.Āgamā nūti āgato nu. Khoti nipātamattaṃ. Idhāti ettha, tumhākaṃ santikanti attho. Adhivāsetūti sādiyatu, taṃ pana sādiyanaṃ manasā sampaṭiggaho hotīti āha ‘‘sampaṭicchatū’’ti.

    ២៩៧. យាវទត្ថន្តិ យាវ អត្ថោ, តាវ ភោជនេន តទា កតន្តិ អត្ថោ។ ឱណិត្តន្តិ អាមិសាបនយនេន សុចិកតំ, តេនាហ ‘‘ហត្ថេ ច បត្តញ្ច ធោវិត្វា’’តិ។

    297.Yāvadatthanti yāva attho, tāva bhojanena tadā katanti attho. Oṇittanti āmisāpanayanena sucikataṃ, tenāha ‘‘hatthe ca pattañca dhovitvā’’ti.

    ២៩៨. អនុបុព្ពិំ កថន្តិ អនុបុព្ពំ កថេតព្ពកថំ, តេនាហ ‘‘អនុបដិបាដិកថ’’ន្តិ។ កា បន សា? ទានាទិកថាតិ អាហ ‘‘ទានានន្តរំ សីល’’ន្តិអាទិ។ តេន ទានកថា តាវ បចុរជនេសុបិ បវត្តិយា សព្ពសាធារណត្តា, សុករត្តា, សីលេ បតិដ្ឋានស្ស ឧបាយភាវតោ ច អាទិតោ កថេតព្ពា។ បរិច្ចាគសីលោ ហិ បុគ្គលោ បរិគ្គហិតវត្ថូសុ និស្សង្គភាវតោ សុខេនេវ សីលានិ សមាទិយតិ, តត្ថ ច សុប្បតិដ្ឋិតោ ហោតិ។ សីលេន ទាយកបដិគ្គាហកសុទ្ធិតោ បរានុគ្គហំ វត្វា បរបីឡានិវត្តិវចនតោ, កិរិយធម្មំ វត្វា អកិរិយធម្មវចនតោ, ភោគសម្បត្តិហេតុំ វត្វា ភវសម្បត្តិហេតុវចនតោ ច ទានកថានន្តរំ សីលកថា កថេតព្ពា, តញ្ចេ ទានសីលំ វដ្ដនិស្សិតំ, អយំ ភវសម្បត្តិ តស្ស ផលន្តិ ទស្សនត្ថំ ឥមេហិ ច ទានសីលមយេហិ បណីតបណីតតរាទិភេទភិន្នេហិ បុញ្ញកិរិយវត្ថូហិ ឯតា ចាតុមហារាជិកាទីសុ បណីតបណីតតរាទិភេទភិន្នា អបរិមេយ្យា ទិព្ពភោគសម្បត្តិយោ លទ្ធព្ពាតិ ទស្សនត្ថំ តទនន្តរំ សគ្គកថា។ ស្វាយំ សគ្គោ រាគាទីហិ ឧបក្កិលិដ្ឋោ, សព្ពថានុបក្កិលិដ្ឋោ អរិយមគ្គោតិ ទស្សនត្ថំ សគ្គានន្តរំ មគ្គោ កថេតព្ពោ។ មគ្គញ្ច កថេន្តេន តទធិគមុបាយសន្ទស្សនត្ថំ សគ្គបរិយាបន្នាបិ, បគេវ ឥតរេ សព្ពេបិ កាមា នាម ពហ្វាទីនវា អនិច្ចា អទ្ធុវា វិបរិណាមធម្មាតិ កាមានំ អាទីនវោ, ហីនា គម្មា បោថុជ្ជនិកា អនរិយា អនត្ថសញ្ហិតាតិ តេសំ ឱការោ លាមកភាវោ, សព្ពេបិ ភវា កិលេសានំ វត្ថុភូតាតិ តត្ថ សំកិលេសោ, សព្ពសំកិលេសវិប្បមុត្តំ និព្ពានន្តិ នេក្ខម្មេ អានិសំសោ ច កថេតព្ពោតិ អយមត្ថោ ពោធិតោតិ វេទិតព្ពោ។ មគ្គោតិ ចេត្ថ ឥតិ-សទ្ទេន អាទិអត្ថទីបនតោ ‘‘កាមានំ អាទីនវោ’’តិ ឯវមាទីនំ សង្គហោតិ ឯវមយំ អត្ថវណ្ណនា កតាតិ វេទិតព្ពា។ ‘‘តស្ស ឧប្បត្តិអាការទស្សនត្ថ’’ន្តិ កស្មា វុត្តំ, ននុ មគ្គញាណំ អសង្ខតធម្មារម្មណំ, ន សង្ខតធម្មារម្មណន្តិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘តញ្ហី’’តិអាទិ។ តត្ថ បដិវិជ្ឈន្តន្តិ អសម្មោហបដិវេធវសេន បដិវិជ្ឈន្តំ, តេនាហ ‘‘កិច្ចវសេនា’’តិ។

    298.Anupubbiṃ kathanti anupubbaṃ kathetabbakathaṃ, tenāha ‘‘anupaṭipāṭikatha’’nti. Kā pana sā? Dānādikathāti āha ‘‘dānānantaraṃ sīla’’ntiādi. Tena dānakathā tāva pacurajanesupi pavattiyā sabbasādhāraṇattā, sukarattā, sīle patiṭṭhānassa upāyabhāvato ca ādito kathetabbā. Pariccāgasīlo hi puggalo pariggahitavatthūsu nissaṅgabhāvato sukheneva sīlāni samādiyati, tattha ca suppatiṭṭhito hoti. Sīlena dāyakapaṭiggāhakasuddhito parānuggahaṃ vatvā parapīḷānivattivacanato, kiriyadhammaṃ vatvā akiriyadhammavacanato, bhogasampattihetuṃ vatvā bhavasampattihetuvacanato ca dānakathānantaraṃ sīlakathā kathetabbā, tañce dānasīlaṃ vaṭṭanissitaṃ, ayaṃ bhavasampatti tassa phalanti dassanatthaṃ imehi ca dānasīlamayehi paṇītapaṇītatarādibhedabhinnehi puññakiriyavatthūhi etā cātumahārājikādīsu paṇītapaṇītatarādibhedabhinnā aparimeyyā dibbabhogasampattiyo laddhabbāti dassanatthaṃ tadanantaraṃ saggakathā. Svāyaṃ saggo rāgādīhi upakkiliṭṭho, sabbathānupakkiliṭṭho ariyamaggoti dassanatthaṃ saggānantaraṃ maggo kathetabbo. Maggañca kathentena tadadhigamupāyasandassanatthaṃ saggapariyāpannāpi, pageva itare sabbepi kāmā nāma bahvādīnavā aniccā addhuvā vipariṇāmadhammāti kāmānaṃ ādīnavo, hīnā gammā pothujjanikā anariyā anatthasañhitāti tesaṃ okāro lāmakabhāvo, sabbepi bhavā kilesānaṃ vatthubhūtāti tattha saṃkileso, sabbasaṃkilesavippamuttaṃ nibbānanti nekkhamme ānisaṃso ca kathetabboti ayamattho bodhitoti veditabbo. Maggoti cettha iti-saddena ādiatthadīpanato ‘‘kāmānaṃ ādīnavo’’ti evamādīnaṃ saṅgahoti evamayaṃ atthavaṇṇanā katāti veditabbā. ‘‘Tassa uppattiākāradassanattha’’nti kasmā vuttaṃ, nanu maggañāṇaṃ asaṅkhatadhammārammaṇaṃ, na saṅkhatadhammārammaṇanti codanaṃ sandhāyāha ‘‘tañhī’’tiādi. Tattha paṭivijjhantanti asammohapaṭivedhavasena paṭivijjhantaṃ, tenāha ‘‘kiccavasenā’’ti.

    បោក្ខរសាតិឧបាសកត្តបដិវេទនាកថាវណ្ណនា

    Pokkharasātiupāsakattapaṭivedanākathāvaṇṇanā

    ២៩៩. ឯត្ថ ច ‘‘ទិដ្ឋធម្មោ’’តិអាទិ បាឡិយំ ទស្សនំ នាម ញាណទស្សនតោ អញ្ញម្បិ អត្ថិ, តន្និវត្តនត្ថំ ‘‘បត្តធម្មោ’’តិ វុត្តំ។ បត្តិ ច ញាណសម្បត្តិតោ អញ្ញម្បិ វិជ្ជតីតិ តតោ វិសេសទស្សនត្ថំ ‘‘វិទិតធម្មោ’’តិ វុត្តំ។ សា បនេសា វិទិតធម្មតា ឯកទេសតោបិ ហោតីតិ និប្បទេសតោ វិទិតភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘បរិយោគាឡ្ហធម្មោ’’តិ វុត្តំ។ តេនស្ស សច្ចាភិសម្ពោធំយេវ ទីបេតិ។ មគ្គញាណញ្ហិ ឯកាភិសមយវសេន បរិញ្ញាទិកិច្ចំ សាធេន្តំ និប្បទេសេន ចតុសច្ចធម្មំ សមន្តតោ ឱគាឡ្ហំ នាម ហោតិ, តេនាហ ‘‘ទិដ្ឋោ អរិយសច្ចធម្មោ ឯតេនាតិ ទិដ្ឋធម្មោ’’តិ។ តិណ្ណា វិចិកិច្ឆាតិ សប្បដិភយកន្តារសទិសា សោឡសវត្ថុកា, អដ្ឋវត្ថុកា ច តិណ្ណា វិតិណ្ណា វិចិកិច្ឆា។ វិគតា កថង្កថាតិ បវត្តិអាទីសុ។ ‘‘ឯវំ នុ ខោ, ន នុ ខោ’’តិ ឯវំ បវត្តិកា វិគតា សមុច្ឆិន្នា កថង្កថា។ វេសារជ្ជប្បត្តោតិ សារជ្ជករានំ បាបធម្មានំ បហីនត្តា, តប្បដិបក្ខេសុ ច សីលាទិគុណេសុ សុប្បតិដ្ឋិតត្តា វេសារជ្ជំ វិសារទភាវំ វេយ្យត្តិយំ បត្តោ អធិគតោ។ សាយំ វេសារជ្ជប្បត្តិ សុប្បតិដ្ឋិតភាវោតិ កត្វា អាហ ‘‘សត្ថុសាសនេ’’តិ។ អត្តនា បច្ចក្ខតោ ទិដ្ឋត្តា អធិគតត្តា ន បរំ បច្ចេតិ, ន តស្ស បរោ បច្ចេតព្ពោ អត្ថីតិ អបរប្បច្ចយោ។ យំ បនេត្ថ វត្តព្ពំ អវុត្តំ, តំ បរតោ អាគមិស្សតិ។ សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ។

    299. Ettha ca ‘‘diṭṭhadhammo’’tiādi pāḷiyaṃ dassanaṃ nāma ñāṇadassanato aññampi atthi, tannivattanatthaṃ ‘‘pattadhammo’’ti vuttaṃ. Patti ca ñāṇasampattito aññampi vijjatīti tato visesadassanatthaṃ ‘‘viditadhammo’’ti vuttaṃ. Sā panesā viditadhammatā ekadesatopi hotīti nippadesato viditabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘pariyogāḷhadhammo’’ti vuttaṃ. Tenassa saccābhisambodhaṃyeva dīpeti. Maggañāṇañhi ekābhisamayavasena pariññādikiccaṃ sādhentaṃ nippadesena catusaccadhammaṃ samantato ogāḷhaṃ nāma hoti, tenāha ‘‘diṭṭho ariyasaccadhammo etenāti diṭṭhadhammo’’ti. Tiṇṇā vicikicchāti sappaṭibhayakantārasadisā soḷasavatthukā, aṭṭhavatthukā ca tiṇṇā vitiṇṇā vicikicchā. Vigatā kathaṅkathāti pavattiādīsu. ‘‘Evaṃ nu kho, na nu kho’’ti evaṃ pavattikā vigatā samucchinnā kathaṅkathā. Vesārajjappattoti sārajjakarānaṃ pāpadhammānaṃ pahīnattā, tappaṭipakkhesu ca sīlādiguṇesu suppatiṭṭhitattā vesārajjaṃ visāradabhāvaṃ veyyattiyaṃ patto adhigato. Sāyaṃ vesārajjappatti suppatiṭṭhitabhāvoti katvā āha ‘‘satthusāsane’’ti. Attanā paccakkhato diṭṭhattā adhigatattā na paraṃ pacceti, na tassa paro paccetabbo atthīti aparappaccayo. Yaṃ panettha vattabbaṃ avuttaṃ, taṃ parato āgamissati. Sesaṃ suviññeyyameva.

    អម្ពដ្ឋសុត្តវណ្ណនាយ លីនត្ថប្បកាសនា។

    Ambaṭṭhasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā.




    Next: ៤. សោណទណ្ឌសុត្តវណ្ណនា • 4. Soṇadaṇḍasuttavaṇṇanā




    Related texts:



    តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / សុត្តបិដក • Suttapiṭaka / ទីឃនិកាយ • Dīghanikāya / ៣. អម្ពដ្ឋសុត្តំ • 3. Ambaṭṭhasuttaṃ

    អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / សុត្តបិដក (អដ្ឋកថា) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / ទីឃ និកាយ (អដ្ឋកថា) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā) / ៣. អម្ពដ្ឋសុត្តវណ្ណនា • 3. Ambaṭṭhasuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact