| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अपदान-अट्ठकथा • Apadāna-aṭṭhakathā |
३-१०. आनन्दत्थेरअपदानवण्णना
3-10. Ānandattheraapadānavaṇṇanā
आरामद्वारा निक्खम्मातिआदिकं आयस्मतो आनन्दत्थेरस्स अपदानं। अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे विवट्टूपनिस्सयानि पुञ्ञानि उपचिनन्तो पदुमुत्तरस्स भगवतो काले हंसवतीनगरे सत्थु वेमातिकभाता हुत्वा निब्बत्ति। सुमनोतिस्स नामं अहोसि। पिता पनस्स नन्दराजा नाम। सो अत्तनो पुत्तस्स सुमनकुमारस्स वयप्पत्तस्स हंसवतीनगरतो वीसयोजनसते ठाने भोगनगरं अदासि। सो कदाचि कदाचि आगन्त्वा सत्थारञ्च पितरञ्च पस्सति। तदा राजा सत्थारञ्च सतसहस्सपरिमाणं भिक्खुसङ्घञ्च सयमेव सक्कच्चं उपट्ठहि, अञ्ञेसं उपट्ठातुं न देति।
Ārāmadvārā nikkhammātiādikaṃ āyasmato ānandattherassa apadānaṃ. Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayāni puññāni upacinanto padumuttarassa bhagavato kāle haṃsavatīnagare satthu vemātikabhātā hutvā nibbatti. Sumanotissa nāmaṃ ahosi. Pitā panassa nandarājā nāma. So attano puttassa sumanakumārassa vayappattassa haṃsavatīnagarato vīsayojanasate ṭhāne bhoganagaraṃ adāsi. So kadāci kadāci āgantvā satthārañca pitarañca passati. Tadā rājā satthārañca satasahassaparimāṇaṃ bhikkhusaṅghañca sayameva sakkaccaṃ upaṭṭhahi, aññesaṃ upaṭṭhātuṃ na deti.
तेन समयेन पच्चन्तो कुपितो अहोसि। कुमारो तस्स कुपितभावं रञ्ञो अनारोचेत्वा सयमेव तं वूपसमेसि। तं सुत्वा राजा तुट्ठमानसो ‘‘वरं ते ताव दम्मि, गण्हाही’’ति आह। कुमारो ‘‘सत्थारं भिक्खुसङ्घञ्च तेमासं उपट्ठहन्तो जीवितं अवञ्झं कातुं इच्छामी’’ति आह। ‘‘एतं न सक्का, अञ्ञं वदेही’’ति। ‘‘देव, खत्तियानं द्वे कथा नाम नत्थि, एतं मे देहि, न मय्हं अञ्ञेनत्थो, सचे सत्था अनुजानाति, दिन्नमेवा’’ति। सो ‘‘सत्थु चित्तं जानिस्सामी’’ति विहारं गतो। तेन च समयेन भगवा गन्धकुटिं पविट्ठो होति। सो भिक्खू उपसङ्कमित्वा ‘‘अहं, भन्ते, भगवन्तं दस्सनाय आगतो, दस्सेथ म’’न्ति। भिक्खू ‘‘सुमनो नाम थेरो सत्थु उपट्ठाको, तस्स सन्तिकं गच्छाही’’ति आहंसु। सो थेरस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘सत्थारं, भन्ते, दस्सेथा’’ति आह। अथ थेरो तस्स पस्सन्तस्सेव पथवियं निमुज्जित्वा भगवन्तं उपसङ्कमित्वा ‘‘राजपुत्तो, भन्ते, तुम्हाकं दस्सनाय आगतो’’ति आह। ‘‘तेन हि भिक्खु बहि आसनं पञ्ञपेही’’ति। थेरो पुनपि बुद्धासनं गहेत्वा अन्तोगन्धकुटियं निमुज्जित्वा तस्स पस्सन्तस्स बहिपरिवेणे पातुभवित्वा गन्धकुटिपरिवेणे आसनं पञ्ञापेसि। कुमारो तं दिस्वा ‘‘महन्तो वतायं भिक्खू’’ति चित्तं उप्पादेसि।
Tena samayena paccanto kupito ahosi. Kumāro tassa kupitabhāvaṃ rañño anārocetvā sayameva taṃ vūpasamesi. Taṃ sutvā rājā tuṭṭhamānaso ‘‘varaṃ te tāva dammi, gaṇhāhī’’ti āha. Kumāro ‘‘satthāraṃ bhikkhusaṅghañca temāsaṃ upaṭṭhahanto jīvitaṃ avañjhaṃ kātuṃ icchāmī’’ti āha. ‘‘Etaṃ na sakkā, aññaṃ vadehī’’ti. ‘‘Deva, khattiyānaṃ dve kathā nāma natthi, etaṃ me dehi, na mayhaṃ aññenattho, sace satthā anujānāti, dinnamevā’’ti. So ‘‘satthu cittaṃ jānissāmī’’ti vihāraṃ gato. Tena ca samayena bhagavā gandhakuṭiṃ paviṭṭho hoti. So bhikkhū upasaṅkamitvā ‘‘ahaṃ, bhante, bhagavantaṃ dassanāya āgato, dassetha ma’’nti. Bhikkhū ‘‘sumano nāma thero satthu upaṭṭhāko, tassa santikaṃ gacchāhī’’ti āhaṃsu. So therassa santikaṃ gantvā ‘‘satthāraṃ, bhante, dassethā’’ti āha. Atha thero tassa passantasseva pathaviyaṃ nimujjitvā bhagavantaṃ upasaṅkamitvā ‘‘rājaputto, bhante, tumhākaṃ dassanāya āgato’’ti āha. ‘‘Tena hi bhikkhu bahi āsanaṃ paññapehī’’ti. Thero punapi buddhāsanaṃ gahetvā antogandhakuṭiyaṃ nimujjitvā tassa passantassa bahipariveṇe pātubhavitvā gandhakuṭipariveṇe āsanaṃ paññāpesi. Kumāro taṃ disvā ‘‘mahanto vatāyaṃ bhikkhū’’ti cittaṃ uppādesi.
भगवापि गन्धकुटितो निक्खमित्वा पञ्ञत्तासने निसीदि। राजपुत्तो सत्थारं वन्दित्वा पटिसन्थारं कत्वा ‘‘अयं, भन्ते, थेरो तुम्हाकं सासने वल्लभो मञ्ञे’’ति? ‘‘आम, कुमार, वल्लभो’’ति। ‘‘किं कत्वा, भन्ते, एस वल्लभो’’ति? ‘‘दानादीनि पुञ्ञानि कत्वा’’ति। ‘‘भगवा, अहम्पि अयं थेरो विय अनागते बुद्धसासने वल्लभो होतुकामो’’ति सो बुद्धप्पमुखस्स सङ्घस्स सत्ताहं खन्धावारे भत्तं दत्वा सत्तमे दिवसे, ‘‘भन्ते, मया पितु सन्तिका तुम्हाकं तेमासं पटिजग्गनवरो लद्धो, तेमासं मे वस्सावासं अधिवासेथा’’ति वत्वा सत्थु अधिवासनं विदित्वा सपरिवारं भगवन्तं गहेत्वा योजने योजने सत्थु भिक्खुसङ्घस्स च वसनानुच्छविके विहारे कारेत्वा तत्थ तत्थ वसापेन्तो अत्तनो वसनट्ठानसमीपे सतसहस्सेन कीते सोभननामके उय्याने सतसहस्सेन कारितं विहारं पवेसापेत्वा –
Bhagavāpi gandhakuṭito nikkhamitvā paññattāsane nisīdi. Rājaputto satthāraṃ vanditvā paṭisanthāraṃ katvā ‘‘ayaṃ, bhante, thero tumhākaṃ sāsane vallabho maññe’’ti? ‘‘Āma, kumāra, vallabho’’ti. ‘‘Kiṃ katvā, bhante, esa vallabho’’ti? ‘‘Dānādīni puññāni katvā’’ti. ‘‘Bhagavā, ahampi ayaṃ thero viya anāgate buddhasāsane vallabho hotukāmo’’ti so buddhappamukhassa saṅghassa sattāhaṃ khandhāvāre bhattaṃ datvā sattame divase, ‘‘bhante, mayā pitu santikā tumhākaṃ temāsaṃ paṭijagganavaro laddho, temāsaṃ me vassāvāsaṃ adhivāsethā’’ti vatvā satthu adhivāsanaṃ viditvā saparivāraṃ bhagavantaṃ gahetvā yojane yojane satthu bhikkhusaṅghassa ca vasanānucchavike vihāre kāretvā tattha tattha vasāpento attano vasanaṭṭhānasamīpe satasahassena kīte sobhananāmake uyyāne satasahassena kāritaṃ vihāraṃ pavesāpetvā –
‘‘सतसहस्सेन मे कीतं, सतसहस्सेन कारितं।
‘‘Satasahassena me kītaṃ, satasahassena kāritaṃ;
सोभनं नाम उय्यानं, पटिग्गण्ह महामुनी’’ति॥ –
Sobhanaṃ nāma uyyānaṃ, paṭiggaṇha mahāmunī’’ti. –
उदकं पातेसि। सो वस्सूपनायिकदिवसे सत्थु महादानं पवत्तेत्वा ‘‘इमिना नीहारेन दानं ददेय्याथा’’ति पुत्तदारे अमच्चे च दाने किच्चकरणे च नियोजेत्वा सयं सुमनत्थेरस्स वसनट्ठानसमीपेयेव वसन्तो एवं अत्तनो वसनट्ठाने सत्थारं तेमासं उपट्ठहि। उपकट्ठाय पन पवारणाय गामं पविसित्वा सत्ताहं महादानं पवत्तेत्वा सत्तमे दिवसे सत्थु भिक्खुसङ्घस्स च पादमूले तिचीवरे ठपेत्वा वन्दित्वा ‘‘भन्ते, यदेतं मया खन्धावारतो पट्ठाय पुञ्ञं कतं, न तं सक्कसम्पत्तिआदीनं अत्थाय कतं, अथ खो अहम्पि सुमनत्थेरो विय अनागते एकस्स बुद्धस्स उपट्ठाको वल्लभो भवेय्य’’न्ति पत्थनं अकासि। सत्था तस्स अनन्तरायतं दिस्वा ब्याकरित्वा पक्कामि।
Udakaṃ pātesi. So vassūpanāyikadivase satthu mahādānaṃ pavattetvā ‘‘iminā nīhārena dānaṃ dadeyyāthā’’ti puttadāre amacce ca dāne kiccakaraṇe ca niyojetvā sayaṃ sumanattherassa vasanaṭṭhānasamīpeyeva vasanto evaṃ attano vasanaṭṭhāne satthāraṃ temāsaṃ upaṭṭhahi. Upakaṭṭhāya pana pavāraṇāya gāmaṃ pavisitvā sattāhaṃ mahādānaṃ pavattetvā sattame divase satthu bhikkhusaṅghassa ca pādamūle ticīvare ṭhapetvā vanditvā ‘‘bhante, yadetaṃ mayā khandhāvārato paṭṭhāya puññaṃ kataṃ, na taṃ sakkasampattiādīnaṃ atthāya kataṃ, atha kho ahampi sumanatthero viya anāgate ekassa buddhassa upaṭṭhāko vallabho bhaveyya’’nti patthanaṃ akāsi. Satthā tassa anantarāyataṃ disvā byākaritvā pakkāmi.
सो तस्मिं बुद्धुप्पादे वस्ससतसहस्सं पुञ्ञानि कत्वा ततो परम्पि तत्थ तत्थ भवे उळारानि पुञ्ञकम्मानि उपचिनित्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो कस्सपभगवतो काले कुलगेहे निब्बत्तो विञ्ञुतं पत्वा एकस्स थेरस्स पिण्डाय चरतो पत्तग्गहणत्थं उत्तरसाटकं कत्वा पूजं अकासि। पुन सग्गे निब्बत्तित्वा ततो चुतो बाराणसिराजा हुत्वा अट्ठ पच्चेकबुद्धे दिस्वा ते भोजेत्वा अत्तनो मङ्गलुय्याने अट्ठ पण्णसालायो कारेत्वा तेसं निसीदनत्थाय अट्ठ सब्बरतनमयपीठे चेव मणिआधारके च पटियादेत्वा दसवस्ससहस्सानि उपट्ठानं अकासि, एतानि पाकटानि।
So tasmiṃ buddhuppāde vassasatasahassaṃ puññāni katvā tato parampi tattha tattha bhave uḷārāni puññakammāni upacinitvā devamanussesu saṃsaranto kassapabhagavato kāle kulagehe nibbatto viññutaṃ patvā ekassa therassa piṇḍāya carato pattaggahaṇatthaṃ uttarasāṭakaṃ katvā pūjaṃ akāsi. Puna sagge nibbattitvā tato cuto bārāṇasirājā hutvā aṭṭha paccekabuddhe disvā te bhojetvā attano maṅgaluyyāne aṭṭha paṇṇasālāyo kāretvā tesaṃ nisīdanatthāya aṭṭha sabbaratanamayapīṭhe ceva maṇiādhārake ca paṭiyādetvā dasavassasahassāni upaṭṭhānaṃ akāsi, etāni pākaṭāni.
कप्पसतसहस्सं पन तत्थ तत्थ भवे पुञ्ञानि उपचिनन्तो अम्हाकं बोधिसत्तेन सद्धिं तुसितपुरे निब्बत्तित्वा ततो चुतो अमितोदनसक्कस्स गेहे निब्बत्तित्वा सब्बे ञातके आनन्दिते करोन्तो जातोति आनन्दोत्वेव नामं लभि। सो अनुक्कमेन वयप्पत्तो कताभिनिक्खमने सम्मासम्बोधिं पत्वा पवत्तितवरधम्मचक्के पठमं कपिलवत्थुं गन्त्वा ततो निक्खमन्ते भगवति तस्स परिवारत्थं पब्बजितुं निक्खमन्तेहि भद्दियादीहि सद्धिं निक्खमित्वा भगवतो सन्तिके पब्बजित्वा आयस्मतो पुण्णस्स मन्ताणिपुत्तस्स सन्तिके धम्मकथं सुत्वा सोतापत्तिफले पतिट्ठहि।
Kappasatasahassaṃ pana tattha tattha bhave puññāni upacinanto amhākaṃ bodhisattena saddhiṃ tusitapure nibbattitvā tato cuto amitodanasakkassa gehe nibbattitvā sabbe ñātake ānandite karonto jātoti ānandotveva nāmaṃ labhi. So anukkamena vayappatto katābhinikkhamane sammāsambodhiṃ patvā pavattitavaradhammacakke paṭhamaṃ kapilavatthuṃ gantvā tato nikkhamante bhagavati tassa parivāratthaṃ pabbajituṃ nikkhamantehi bhaddiyādīhi saddhiṃ nikkhamitvā bhagavato santike pabbajitvā āyasmato puṇṇassa mantāṇiputtassa santike dhammakathaṃ sutvā sotāpattiphale patiṭṭhahi.
तेन च समयेन भगवतो पठमबोधियं वीसतिवस्सानि अनिबद्धा उपट्ठाका अहेसुं। एकदा नागसमालो पत्तचीवरं गहेत्वा विचरति, एकदा नागितो, एकदा उपवानो, एकदा सुनक्खत्तो, एकदा चुन्दो समणुद्देसो, एकदा सागतो, एकदा मेघियो, ते येभुय्येन सत्थु चित्तं नाराधयिंसु। अथेकदिवसं भगवा गन्धकुटिपरिवेणे पञ्ञत्तवरबुद्धासने भिक्खुसङ्घपरिवुतो निसिन्नो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘अहं, भिक्खवे, इदानि महल्लको एकच्चे भिक्खू ‘इमिना मग्गेन गच्छामी’ति वुत्ते अञ्ञेन मग्गेन गच्छन्ति, एकच्चे मय्हं पत्तचीवरं भूमियं निक्खिपन्ति, मय्हं निबद्धुपट्ठाकं एकं भिक्खुं विजानथा’’ति। तं सुत्वा भिक्खूनं धम्मसंवेगो उदपादि। अथायस्मा सारिपुत्तो उट्ठाय भगवन्तं वन्दित्वा ‘‘अहं, भन्ते, तुम्हे उपट्ठहिस्सामी’’ति आह। तं भगवा पटिक्खिपि। एतेनुपायेन महामोग्गल्लानं आदिं कत्वा सब्बे महासावका ‘‘अहं उपट्ठहिस्सामि , अहं उपट्ठहिस्सामी’’ति उट्ठहिंसु ठपेत्वा आयस्मन्तं आनन्दं। तेपि भगवा पटिक्खिपि।
Tena ca samayena bhagavato paṭhamabodhiyaṃ vīsativassāni anibaddhā upaṭṭhākā ahesuṃ. Ekadā nāgasamālo pattacīvaraṃ gahetvā vicarati, ekadā nāgito, ekadā upavāno, ekadā sunakkhatto, ekadā cundo samaṇuddeso, ekadā sāgato, ekadā meghiyo, te yebhuyyena satthu cittaṃ nārādhayiṃsu. Athekadivasaṃ bhagavā gandhakuṭipariveṇe paññattavarabuddhāsane bhikkhusaṅghaparivuto nisinno bhikkhū āmantesi – ‘‘ahaṃ, bhikkhave, idāni mahallako ekacce bhikkhū ‘iminā maggena gacchāmī’ti vutte aññena maggena gacchanti, ekacce mayhaṃ pattacīvaraṃ bhūmiyaṃ nikkhipanti, mayhaṃ nibaddhupaṭṭhākaṃ ekaṃ bhikkhuṃ vijānathā’’ti. Taṃ sutvā bhikkhūnaṃ dhammasaṃvego udapādi. Athāyasmā sāriputto uṭṭhāya bhagavantaṃ vanditvā ‘‘ahaṃ, bhante, tumhe upaṭṭhahissāmī’’ti āha. Taṃ bhagavā paṭikkhipi. Etenupāyena mahāmoggallānaṃ ādiṃ katvā sabbe mahāsāvakā ‘‘ahaṃ upaṭṭhahissāmi , ahaṃ upaṭṭhahissāmī’’ti uṭṭhahiṃsu ṭhapetvā āyasmantaṃ ānandaṃ. Tepi bhagavā paṭikkhipi.
आनन्दो पन तुण्हीयेव निसीदि। अथ नं भिक्खू आहंसु – ‘‘आवुसो, त्वम्पि सत्थु उपट्ठाकट्ठानं याचाही’’ति। ‘‘याचित्वा लद्धुपट्ठानं नाम कीदिसं होति? सचे रुच्चति, सत्था सयमेव वक्खती’’ति। अथ भगवा – ‘‘न, भिक्खवे, आनन्दो अञ्ञेहि उस्साहेतब्बो, सयमेव जानित्वा मं उपट्ठहिस्सती’’ति आह। ततो भिक्खू ‘‘उट्ठेहि, आवुसो आनन्द, सत्थारं उपट्ठाकट्ठानं याचाही’’ति आहंसु। थेरो उट्ठहित्वा ‘‘सचे मे, भन्ते, भगवा अत्तना लद्धं पणीतं चीवरं न दस्सति, पणीतं पिण्डपातं न दस्सति, एकगन्धकुटियं वसितुं न दस्सति, निमन्तनं गहेत्वा न गमिस्सति, एवाहं भगवन्तं उपट्ठहिस्सामी’’ति आह। ‘‘एत्तके गुणे लभतो सत्थु उपट्ठानं को भारो’’ति उपवादमोचनत्थं इमे चत्तारो पटिक्खेपा, ‘‘सचे, भन्ते, भगवा मया गहितं निमन्तनं गमिस्सति, सचाहं देसन्तरतो आगतागते तावदेव दस्सेतुं लभामि, यदा मे कङ्खा उप्पज्जति, तावदेव भगवन्तं उपसङ्कमित्वा पुच्छितुं लभामि, सचे भगवा परम्मुखा देसितं धम्मं पुन मय्हं ब्याकरिस्ससि, एवाहं भगवन्तं उपट्ठहिस्सामि’’। ‘‘एत्तकम्पि सत्थु सन्तिके अनुग्गहं न लभती’’ति उपवादमोचनत्थञ्चेव धम्मभण्डागारिकभावपरिपूरणत्थञ्च इमा चतस्सो याचनाति इमे अट्ठ वरे गहेत्वा निबद्धुपट्ठाको अहोसि। तस्सेव ठानन्तरस्स अत्थाय कप्पसतसहस्सं पूरितानं पारमीनं फलं पापुणि।
Ānando pana tuṇhīyeva nisīdi. Atha naṃ bhikkhū āhaṃsu – ‘‘āvuso, tvampi satthu upaṭṭhākaṭṭhānaṃ yācāhī’’ti. ‘‘Yācitvā laddhupaṭṭhānaṃ nāma kīdisaṃ hoti? Sace ruccati, satthā sayameva vakkhatī’’ti. Atha bhagavā – ‘‘na, bhikkhave, ānando aññehi ussāhetabbo, sayameva jānitvā maṃ upaṭṭhahissatī’’ti āha. Tato bhikkhū ‘‘uṭṭhehi, āvuso ānanda, satthāraṃ upaṭṭhākaṭṭhānaṃ yācāhī’’ti āhaṃsu. Thero uṭṭhahitvā ‘‘sace me, bhante, bhagavā attanā laddhaṃ paṇītaṃ cīvaraṃ na dassati, paṇītaṃ piṇḍapātaṃ na dassati, ekagandhakuṭiyaṃ vasituṃ na dassati, nimantanaṃ gahetvā na gamissati, evāhaṃ bhagavantaṃ upaṭṭhahissāmī’’ti āha. ‘‘Ettake guṇe labhato satthu upaṭṭhānaṃ ko bhāro’’ti upavādamocanatthaṃ ime cattāro paṭikkhepā, ‘‘sace, bhante, bhagavā mayā gahitaṃ nimantanaṃ gamissati, sacāhaṃ desantarato āgatāgate tāvadeva dassetuṃ labhāmi, yadā me kaṅkhā uppajjati, tāvadeva bhagavantaṃ upasaṅkamitvā pucchituṃ labhāmi, sace bhagavā parammukhā desitaṃ dhammaṃ puna mayhaṃ byākarissasi, evāhaṃ bhagavantaṃ upaṭṭhahissāmi’’. ‘‘Ettakampi satthu santike anuggahaṃ na labhatī’’ti upavādamocanatthañceva dhammabhaṇḍāgārikabhāvaparipūraṇatthañca imā catasso yācanāti ime aṭṭha vare gahetvā nibaddhupaṭṭhāko ahosi. Tasseva ṭhānantarassa atthāya kappasatasahassaṃ pūritānaṃ pāramīnaṃ phalaṃ pāpuṇi.
सो उपट्ठाकट्ठानं लद्धदिवसतो पट्ठाय दसबलं दुविधेन उदकेन तिविधेन दन्तकट्ठेन हत्थपादपरिकम्मेन पिट्ठिपरिकम्मेन गन्धकुटिपरिवेणसम्मज्जनेनाति एवमादीहि किच्चेहि उपट्ठहन्तो – ‘‘इमाय नाम वेलाय सत्थु इदं नाम लद्धुं वट्टति, इदं नाम कातुं वट्टती’’ति दिवसभागं सन्तिकावचरो हुत्वा रत्तिभागे महन्तं दण्डदीपिकं गहेत्वा गन्धकुटिपरिवेणं नववारे अनुपरियायति सत्थरि पक्कोसन्ते पटिवचनदानाय, थिनमिद्धविनोदनत्थं। अथ नं सत्था जेतवने अरियगणमज्झे निसिन्नो अनेकपरियायेन पसंसित्वा बहुस्सुतानं सतिमन्तानं गतिमन्तानं धितिमन्तानं उपट्ठाकानञ्च भिक्खूनं अग्गट्ठाने ठपेसि।
So upaṭṭhākaṭṭhānaṃ laddhadivasato paṭṭhāya dasabalaṃ duvidhena udakena tividhena dantakaṭṭhena hatthapādaparikammena piṭṭhiparikammena gandhakuṭipariveṇasammajjanenāti evamādīhi kiccehi upaṭṭhahanto – ‘‘imāya nāma velāya satthu idaṃ nāma laddhuṃ vaṭṭati, idaṃ nāma kātuṃ vaṭṭatī’’ti divasabhāgaṃ santikāvacaro hutvā rattibhāge mahantaṃ daṇḍadīpikaṃ gahetvā gandhakuṭipariveṇaṃ navavāre anupariyāyati satthari pakkosante paṭivacanadānāya, thinamiddhavinodanatthaṃ. Atha naṃ satthā jetavane ariyagaṇamajjhe nisinno anekapariyāyena pasaṃsitvā bahussutānaṃ satimantānaṃ gatimantānaṃ dhitimantānaṃ upaṭṭhākānañca bhikkhūnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesi.
एवं सत्थारा पञ्चसु ठानेसु एतदग्गे ठपितो चतूहि अच्छरियब्भूतधम्मेहि समन्नागतो सत्थु धम्मकोसारक्खो अयं महाथेरो सेखोव समानो सत्थरि परिनिब्बुते हेट्ठा वुत्तनयेन भिक्खूहि समुत्तेजितो देवताय च संवेजितो ‘‘स्वेयेव च दानि धम्मसङ्गीति कातब्बा, न खो पन मेतं पतिरूपं, य्वायं सेखो सकरणीयो असेखेहि थेरेहि सद्धिं धम्मं गायितुं सन्निपातं गन्तु’’न्ति सञ्जातुस्साहो विपस्सनं पट्ठपेत्वा बहुदेव रत्तिं विपस्सनाय कम्मं करोन्तो चङ्कमे वीरियसमतं अलभित्वा ततो विहारं पविसित्वा सयने निसीदित्वा सयितुकामो कायं आवट्टेसि। अपत्तञ्च सीसं बिम्बोहनं, पादा च भूमितो मुत्तमत्ता, एकस्मिं अन्तरे अनुपादाय आसवेहि चित्तं विमुच्चि, छळभिञ्ञो अहोसि।
Evaṃ satthārā pañcasu ṭhānesu etadagge ṭhapito catūhi acchariyabbhūtadhammehi samannāgato satthu dhammakosārakkho ayaṃ mahāthero sekhova samāno satthari parinibbute heṭṭhā vuttanayena bhikkhūhi samuttejito devatāya ca saṃvejito ‘‘sveyeva ca dāni dhammasaṅgīti kātabbā, na kho pana metaṃ patirūpaṃ, yvāyaṃ sekho sakaraṇīyo asekhehi therehi saddhiṃ dhammaṃ gāyituṃ sannipātaṃ gantu’’nti sañjātussāho vipassanaṃ paṭṭhapetvā bahudeva rattiṃ vipassanāya kammaṃ karonto caṅkame vīriyasamataṃ alabhitvā tato vihāraṃ pavisitvā sayane nisīditvā sayitukāmo kāyaṃ āvaṭṭesi. Apattañca sīsaṃ bimbohanaṃ, pādā ca bhūmito muttamattā, ekasmiṃ antare anupādāya āsavehi cittaṃ vimucci, chaḷabhiñño ahosi.
६४४. एवं छळभिञ्ञादिगुणपटिमण्डितो उपट्ठाकादिगुणेहि एतदग्गट्ठानं पत्तो अत्तनो पुब्बकम्मं सरित्वा सोमनस्सवसेन पुब्बचरितापदानं दस्सेन्तो आरामद्वारा निक्खम्मातिआदिमाह। तत्थ आरामद्वाराति सब्बसत्तानं धम्मदेसनत्थाय विहारद्वारतो निक्खमित्वा बहिद्वारसमीपे कतमण्डपमज्झे सुपञ्ञत्तवरबुद्धासने निसिन्नो पदुमुत्तरो नाम महामुनि सम्मासम्बुद्धो। वस्सन्तो अमतं वुट्ठिन्ति धम्मदेसनामहाअमतधाराहि धम्मवस्सं वस्सन्तो। निब्बापेसि महाजनन्ति महाजनस्स चित्तसन्तानगतकिलेसग्गिं निब्बापेसि वूपसमेसि, महाजनं निब्बानामतपानेन सन्तिं सीतिभावं पापेसीति अत्थो।
644. Evaṃ chaḷabhiññādiguṇapaṭimaṇḍito upaṭṭhākādiguṇehi etadaggaṭṭhānaṃ patto attano pubbakammaṃ saritvā somanassavasena pubbacaritāpadānaṃ dassento ārāmadvārā nikkhammātiādimāha. Tattha ārāmadvārāti sabbasattānaṃ dhammadesanatthāya vihāradvārato nikkhamitvā bahidvārasamīpe katamaṇḍapamajjhe supaññattavarabuddhāsane nisinno padumuttaro nāma mahāmuni sammāsambuddho. Vassanto amataṃ vuṭṭhinti dhammadesanāmahāamatadhārāhi dhammavassaṃ vassanto. Nibbāpesi mahājananti mahājanassa cittasantānagatakilesaggiṃ nibbāpesi vūpasamesi, mahājanaṃ nibbānāmatapānena santiṃ sītibhāvaṃ pāpesīti attho.
६४५. सतसहस्सं ते धीराति परिवारसम्पत्तिं दस्सेन्तो आह। छहि अभिञ्ञाहि इद्धिविधादिञाणकोट्ठासेहि समन्नागता अनेकसतसहस्सचक्कवाळेसु खणेन गन्तुं समत्थाहि इद्धीहि समन्नागतत्ता महिद्धिकाते धीरा सतसहस्सखीणासवा छायाव अनपायिनीति कत्थचि अनपगता छाया इव तं सम्बुद्धं पदुमुत्तरं भगवन्तं परिवारेन्ति परिवारेत्वा धम्मं सुणन्तीति अत्थो।
645.Satasahassaṃ te dhīrāti parivārasampattiṃ dassento āha. Chahi abhiññāhi iddhividhādiñāṇakoṭṭhāsehi samannāgatā anekasatasahassacakkavāḷesu khaṇena gantuṃ samatthāhi iddhīhi samannāgatattā mahiddhikāte dhīrā satasahassakhīṇāsavā chāyāva anapāyinīti katthaci anapagatā chāyā iva taṃ sambuddhaṃ padumuttaraṃ bhagavantaṃ parivārenti parivāretvā dhammaṃ suṇantīti attho.
६४६. हत्थिक्खन्धगतो आसिन्ति तदा भगवतो धम्मदेसनासमये अहं हत्थिपिट्ठे निसिन्नो आसिं अहोसिन्ति अत्थो। सेतच्छत्तं वरुत्तमन्ति पत्थेतब्बं उत्तमं सेतच्छत्तं मम मत्थके धारयन्तो हत्थिपिट्ठे निसिन्नोति सम्बन्धो। सुचारुरूपं दिस्वानाति सुन्दरं चारुं मनोहररूपवन्तं धम्मं देसियमानं सम्बुद्धं दिस्वा मे मय्हं वित्ति सन्तुट्ठि सोमनस्सं उदपज्जथ उप्पज्जतीति अत्थो।
646.Hatthikkhandhagato āsinti tadā bhagavato dhammadesanāsamaye ahaṃ hatthipiṭṭhe nisinno āsiṃ ahosinti attho. Setacchattaṃvaruttamanti patthetabbaṃ uttamaṃ setacchattaṃ mama matthake dhārayanto hatthipiṭṭhe nisinnoti sambandho. Sucārurūpaṃ disvānāti sundaraṃ cāruṃ manohararūpavantaṃ dhammaṃ desiyamānaṃ sambuddhaṃ disvā me mayhaṃ vitti santuṭṭhi somanassaṃ udapajjatha uppajjatīti attho.
६४७. ओरुय्ह हत्थिक्खन्धम्हाति तं भगवन्तं निसिन्नं दिस्वा हत्थिपिट्ठितो ओरुय्ह ओरोहित्वा नरासभं नरवसभं उपगच्छिं समीपं गतोति अत्थो। रतनमयछत्तं मेति रतनभूसितं मे मय्हं छत्तं बुद्धसेट्ठस्स मत्थके धारयिन्ति सम्बन्धो।
647.Oruyha hatthikkhandhamhāti taṃ bhagavantaṃ nisinnaṃ disvā hatthipiṭṭhito oruyha orohitvā narāsabhaṃ naravasabhaṃ upagacchiṃ samīpaṃ gatoti attho. Ratanamayachattaṃ meti ratanabhūsitaṃ me mayhaṃ chattaṃ buddhaseṭṭhassa matthake dhārayinti sambandho.
६४८. मम सङ्कप्पमञ्ञायाति मय्हं पसादेन उप्पन्नं सङ्कप्पं ञत्वा इसीनं अन्तरे महन्तभूतो सो पदुमुत्तरो भगवा। तं कथं ठपयित्वानाति तं अत्तना देसियमानं धम्मकथं ठपेत्वा मम ब्याकरणत्थाय इमा गाथा अभासथ कथेसीति अत्थो।
648.Mama saṅkappamaññāyāti mayhaṃ pasādena uppannaṃ saṅkappaṃ ñatvā isīnaṃ antare mahantabhūto so padumuttaro bhagavā. Taṃ kathaṃ ṭhapayitvānāti taṃ attanā desiyamānaṃ dhammakathaṃ ṭhapetvā mama byākaraṇatthāya imā gāthā abhāsatha kathesīti attho.
६४९. कथन्ति चे? यो सोतिआदिमाह। सोण्णालङ्कारभूसितं छत्तं यो सो राजकुमारो मे मत्थके धारेसीति सम्बन्धो। तमहं कित्तयिस्सामीति तं राजकुमारं अहं कित्तयिस्सामि पाकटं करिस्सामि। सुणोथ मम भासतोति भासन्तस्स मम वचनं सुणोथ ओहितसोता मनसि करोथाति अत्थो।
649. Kathanti ce? Yo sotiādimāha. Soṇṇālaṅkārabhūsitaṃ chattaṃ yo so rājakumāro me matthake dhāresīti sambandho. Tamahaṃ kittayissāmīti taṃ rājakumāraṃ ahaṃ kittayissāmi pākaṭaṃ karissāmi. Suṇotha mama bhāsatoti bhāsantassa mama vacanaṃ suṇotha ohitasotā manasi karothāti attho.
६५०. इतो गन्त्वा अयं पोसोति अयं राजकुमारो इतो मनुस्सलोकतो चुतो तुसितं गन्त्वा आवसिस्सति तत्थ विहरिस्सति। तत्थ अच्छराहि पुरक्खतो परिवारितो तुसितभवनसम्पत्तिं अनुभोस्सतीति सम्बन्धो।
650.Ito gantvā ayaṃ posoti ayaṃ rājakumāro ito manussalokato cuto tusitaṃ gantvā āvasissati tattha viharissati. Tattha accharāhi purakkhato parivārito tusitabhavanasampattiṃ anubhossatīti sambandho.
६५१. चतुत्तिंसक्खत्तुन्ति तुसितभवनतो चवित्वा तावतिंसभवने उप्पन्नो चतुत्तिंसवारे देविन्दो देवरज्जं करिस्सतीति सम्बन्धो। बलाधिपो अट्ठसतन्ति तावतिंसभवनतो चुतो मनुस्सलोके उप्पन्नो बलाधिपो चतुरङ्गिनिया सेनाय अधिपो पधानो अट्ठसतजातीसु पदेसराजा हुत्वा वसुधं अनेकरतनवरं पथविं आवसिस्सति पुथब्यं विहरिस्सतीति अत्थो।
651.Catuttiṃsakkhattunti tusitabhavanato cavitvā tāvatiṃsabhavane uppanno catuttiṃsavāre devindo devarajjaṃ karissatīti sambandho. Balādhipo aṭṭhasatanti tāvatiṃsabhavanato cuto manussaloke uppanno balādhipo caturaṅginiyā senāya adhipo padhāno aṭṭhasatajātīsu padesarājā hutvā vasudhaṃ anekaratanavaraṃ pathaviṃ āvasissati puthabyaṃ viharissatīti attho.
६५२. अट्ठपञ्ञासक्खत्तुन्ति अट्ठपञ्ञासजातीसु चक्कवत्ती राजा भविस्सतीति अत्थो। महिया सकलजम्बुदीपपथविया विपुलं असङ्ख्येय्यं पदेसरज्जं कारयिस्सति।
652.Aṭṭhapaññāsakkhattunti aṭṭhapaññāsajātīsu cakkavattī rājā bhavissatīti attho. Mahiyā sakalajambudīpapathaviyā vipulaṃ asaṅkhyeyyaṃ padesarajjaṃ kārayissati.
६५४. सक्यानं कुलकेतुस्साति सक्यराजूनं कुलस्स धजभूतस्स बुद्धस्स ञातको भविस्सतीति अत्थो।
654.Sakyānaṃkulaketussāti sakyarājūnaṃ kulassa dhajabhūtassa buddhassa ñātako bhavissatīti attho.
६५५. आतापीति वीरियवा। निपकोति नेपक्कसङ्खाताय पञ्ञाय समन्नागतो। बाहुसच्चेसु बहुस्सुतभावेसु पिटकत्तयधारणेसु कोविदो छेको। निवातवुत्ति अनवञ्ञत्तिको अथद्धो कायपागब्बियादिथद्धभावविरहितो सब्बपाठी सकलपिटकत्तयधारी भविस्सतीति सम्बन्धो।
655.Ātāpīti vīriyavā. Nipakoti nepakkasaṅkhātāya paññāya samannāgato. Bāhusaccesu bahussutabhāvesu piṭakattayadhāraṇesu kovido cheko. Nivātavutti anavaññattiko athaddho kāyapāgabbiyādithaddhabhāvavirahito sabbapāṭhī sakalapiṭakattayadhārī bhavissatīti sambandho.
६५६. पधानपहितत्तो सोति सो आनन्दत्थेरो वीरियकरणाय पेसितचित्तो। उपसन्तो निरूपधीति रागूपधिदोसूपधिमोहूपधीहि विरहितो, सोतापत्तिमग्गेन पहातब्बकिलेसानं पहीनत्ता उपसन्तो सन्तकायचित्तो।
656.Padhānapahitatto soti so ānandatthero vīriyakaraṇāya pesitacitto. Upasanto nirūpadhīti rāgūpadhidosūpadhimohūpadhīhi virahito, sotāpattimaggena pahātabbakilesānaṃ pahīnattā upasanto santakāyacitto.
६५७. सन्ति आरञ्ञकाति अरञ्ञे भवा महावने जाता। सट्ठिहायनाति सट्ठिवस्सकाले हायनबला । तिधा पभिन्नाति अक्खिकण्णकोससङ्खातेहि तीहि ठानेहि भिन्नमदा। मातङ्गाति मातङ्गहत्थिकुले जाता। ईसादन्ताति रथीसासदिसदन्ता। उरूळ्हवा राजवाहना। कुञ्जरसङ्खाता नागा हत्थिराजानो सन्ति संविज्जन्ति यथा, तथा सतसहस्ससङ्ख्या खीणासवसङ्खाता पण्डिता महिद्धिका अरहन्तनागा सन्ति, सब्बे ते अरहन्तनागा बुद्धनागराजस्स। न होन्ति पणिधिम्हि तेति ते पणिधिम्हि तादिसा न होन्ति, किं सब्बे ते भयभीता सकभावेन सण्ठातुं असमत्थाति अत्थो। सेसं वुत्तनयत्ता उत्तानत्थमेवाति।
657.Santi āraññakāti araññe bhavā mahāvane jātā. Saṭṭhihāyanāti saṭṭhivassakāle hāyanabalā . Tidhā pabhinnāti akkhikaṇṇakosasaṅkhātehi tīhi ṭhānehi bhinnamadā. Mātaṅgāti mātaṅgahatthikule jātā. Īsādantāti rathīsāsadisadantā. Urūḷhavā rājavāhanā. Kuñjarasaṅkhātā nāgā hatthirājāno santi saṃvijjanti yathā, tathā satasahassasaṅkhyā khīṇāsavasaṅkhātā paṇḍitā mahiddhikā arahantanāgā santi, sabbe te arahantanāgā buddhanāgarājassa. Na honti paṇidhimhi teti te paṇidhimhi tādisā na honti, kiṃ sabbe te bhayabhītā sakabhāvena saṇṭhātuṃ asamatthāti attho. Sesaṃ vuttanayattā uttānatthamevāti.
आनन्दत्थेरअपदानवण्णना समत्ता।
Ānandattheraapadānavaṇṇanā samattā.
एत्तावता पठमा बुद्धवग्गवण्णना समत्ता।
Ettāvatā paṭhamā buddhavaggavaṇṇanā samattā.
पठमो भागो निट्ठितो।
Paṭhamo bhāgo niṭṭhito.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / अपदानपाळि • Apadānapāḷi / ३-१०. आनन्दत्थेरअपदानं • 3-10. Ānandattheraapadānaṃ
