| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā |
आनापानस्सतिसमाधिकथावण्णना
Ānāpānassatisamādhikathāvaṇṇanā
१६५. अयम्पि खो, भिक्खवेति इमिना किं दस्सेति? येसं एवमस्स ‘‘भगवता आचिक्खितकम्मट्ठानानुयोगपच्चया तेसं भिक्खूनं जीवितक्खयो आसी’’ति, तेसं तं मिच्छागाहं निसेधेति। केवलं तेसं भिक्खूनं पुब्बे कतकम्मपच्चयाव जीवितक्खयो आसि, इदं पन कम्मट्ठानं तेसं केसञ्चि अरहत्तप्पत्तिया, केसञ्चि अनागामिसकदागामिसोतापत्तिफलप्पत्तिया , केसञ्चि पठमज्झानाधिगमाय, केसञ्चि विक्खम्भनतदङ्गप्पहानेन अत्तसिनेहपअयादानाय उपनिस्सयो हुत्वा, केसञ्चि सुगतियं उप्पत्तिया उपनिस्सयो अहोसीति सात्थिकाव मे असुभकथा, किन्तु ‘‘साधु, भन्ते भगवा, अञ्ञं परियायं आचिक्खतू’’ति आनन्देन याचितत्ता अञ्ञं परियायं आचिक्खामि, यथा वो पुब्बे आचिक्खितअसुभकम्मट्ठानानुयोगा, एवं अयम्पि खो भिक्खवेति योजना वेदितब्बा। ‘‘अस्सासवसेन उपट्ठानं सती’’ति वुत्तं। सा हि तं अस्सासं, पस्सासं वा आरम्मणं कत्वा पुब्बभागे, अपरभागे पन अस्सासपस्सासपभवनिमित्तं आरम्मणं कत्वा उपट्ठातीति च तथा वुत्ता।
165.Ayampi kho, bhikkhaveti iminā kiṃ dasseti? Yesaṃ evamassa ‘‘bhagavatā ācikkhitakammaṭṭhānānuyogapaccayā tesaṃ bhikkhūnaṃ jīvitakkhayo āsī’’ti, tesaṃ taṃ micchāgāhaṃ nisedheti. Kevalaṃ tesaṃ bhikkhūnaṃ pubbe katakammapaccayāva jīvitakkhayo āsi, idaṃ pana kammaṭṭhānaṃ tesaṃ kesañci arahattappattiyā, kesañci anāgāmisakadāgāmisotāpattiphalappattiyā , kesañci paṭhamajjhānādhigamāya, kesañci vikkhambhanatadaṅgappahānena attasinehapaayādānāya upanissayo hutvā, kesañci sugatiyaṃ uppattiyā upanissayo ahosīti sātthikāva me asubhakathā, kintu ‘‘sādhu, bhante bhagavā, aññaṃ pariyāyaṃ ācikkhatū’’ti ānandena yācitattā aññaṃ pariyāyaṃ ācikkhāmi, yathā vo pubbe ācikkhitaasubhakammaṭṭhānānuyogā, evaṃ ayampi kho bhikkhaveti yojanā veditabbā. ‘‘Assāsavasena upaṭṭhānaṃ satī’’ti vuttaṃ. Sā hi taṃ assāsaṃ, passāsaṃ vā ārammaṇaṃ katvā pubbabhāge, aparabhāge pana assāsapassāsapabhavanimittaṃ ārammaṇaṃ katvā upaṭṭhātīti ca tathā vuttā.
असुभे पवत्तं असुभन्ति वा पवत्तं भावनाकम्मं असुभकम्मं, तदेव अञ्ञस्स पुनप्पुनं उप्पज्जनकस्स कारणट्ठेन ठानत्ता असुभकम्मट्ठानं, आरम्मणं वा असुभकम्मस्स पदट्ठानट्ठेन ठानन्ति असुभकम्मट्ठानन्ति इध असुभज्झानं, तेनेव ‘‘ओळारिकारम्मणत्ता’’ति वुत्तं। पटिवेधवसेनाति वितक्कादिअङ्गपटिलाभवसेन। आरम्मणसन्ततायाति अनुक्कमेन सन्तकालं उपादाय वुत्तकायदरथप्पटिपस्सद्धिवसेन निब्बुतो। परिकम्मं वाति कसिणपरिकम्मं किर निमित्तुप्पादपरियोसानं। तदा हि निरस्सादत्ता असन्तं, अप्पणिहितञ्च। यथा उपचारे नीवरणविगमेन, अङ्गपातुभावेन च सन्तता होति, न तथा इध, इदं पन ‘‘आदिसमन्नाहारतो’’ति वुत्तं। दुतियविकप्पे असेचनकोति अतित्तिकरो, तेन वुत्तं ‘‘ओजवन्तो’’ति। चेतसिकसुखं झानक्खणेपि अत्थि, एवं सन्तेपि ‘‘उभोपि झाना वुट्ठितस्सेव गहेतब्बा’’ति वुत्तं। समथेन सकसन्ताने अविक्खम्भिते। इतरथा पापकानं झानेन सहुप्पत्ति सिया। खन्धादीनं लोकुत्तरपादकत्ता निब्बेधभागियं, विसेसेन यस्स निब्बेधभागियं होति, तं सन्धाय वा। ‘‘अनिच्चानुपस्सीतिआदिचतुक्कवसेन अनुपुब्बेन अरियमग्गवुड्ढिप्पत्तो समुच्छिन्दति, सेसानमेतं नत्थी’’ति लिखितं।
Asubhe pavattaṃ asubhanti vā pavattaṃ bhāvanākammaṃ asubhakammaṃ, tadeva aññassa punappunaṃ uppajjanakassa kāraṇaṭṭhena ṭhānattā asubhakammaṭṭhānaṃ, ārammaṇaṃ vā asubhakammassa padaṭṭhānaṭṭhena ṭhānanti asubhakammaṭṭhānanti idha asubhajjhānaṃ, teneva ‘‘oḷārikārammaṇattā’’ti vuttaṃ. Paṭivedhavasenāti vitakkādiaṅgapaṭilābhavasena. Ārammaṇasantatāyāti anukkamena santakālaṃ upādāya vuttakāyadarathappaṭipassaddhivasena nibbuto. Parikammaṃ vāti kasiṇaparikammaṃ kira nimittuppādapariyosānaṃ. Tadā hi nirassādattā asantaṃ, appaṇihitañca. Yathā upacāre nīvaraṇavigamena, aṅgapātubhāvena ca santatā hoti, na tathā idha, idaṃ pana ‘‘ādisamannāhārato’’ti vuttaṃ. Dutiyavikappe asecanakoti atittikaro, tena vuttaṃ ‘‘ojavanto’’ti. Cetasikasukhaṃ jhānakkhaṇepi atthi, evaṃ santepi ‘‘ubhopi jhānā vuṭṭhitasseva gahetabbā’’ti vuttaṃ. Samathena sakasantāne avikkhambhite. Itarathā pāpakānaṃ jhānena sahuppatti siyā. Khandhādīnaṃ lokuttarapādakattā nibbedhabhāgiyaṃ, visesena yassa nibbedhabhāgiyaṃ hoti, taṃ sandhāya vā. ‘‘Aniccānupassītiādicatukkavasena anupubbena ariyamaggavuḍḍhippatto samucchindati, sesānametaṃ natthī’’ti likhitaṃ.
तथाभावपटिसेधनो चाति सोळसवत्थुकस्स तित्थियानं नत्थिताय वुत्तं। सब्बपठमानं पन चतुन्नं पदानं वसेन लोकियज्झानमेव तेसं अत्थि, तस्मिं लोकुत्तरपदट्ठानं नत्थि एव। ‘‘फलमुत्तमन्ति फले उत्तम’’न्ति वुत्तं। उतुत्तयानुकूलन्ति गिम्हे अरञ्ञे, हेमन्ते रुक्खमूले, वसन्तकाले सुञ्ञागारे गतो। सेम्हधातुकस्स अरञ्ञं, पित्तधातुकस्स रुक्खमूलं, वातधातुकस्स सुञ्ञागारं अनुकूलं। मोहचरितस्स अरञ्ञं अनुकूलं महाअरञ्ञे चित्तं न सङ्कुटति, दोसचरितस्स रुक्खमूलं, रागचरितस्स सुञ्ञागारं। ठानचङ्कमानि उद्धच्चपक्खिकानि, सयनं लीनपक्खिकं, पल्लङ्काभुजनेन निसज्जाय दळ्हभावं, उजुकायं पणिधानेन अस्सासपस्सासानं पवत्तनसुखं ‘‘परिमुखं सति’’न्ति इमिना आरम्मणपरिग्गहूपायं दस्सेति। कारीति करणसीलो । एतस्स विभङ्गे ‘‘अस्ससति पस्ससती’’ति अवत्वा ‘‘सतो कारी’’ति वुत्तं। तस्मा ‘‘अस्ससति पस्ससती’’ति वुत्ते ‘‘पठमचतुक्कं एव लब्भति, न सेसानी’’ति च ‘‘दीघंअस्सासवसेनाति अलोपसमासं कत्वा’’इति च ‘‘एकत्थताय अविक्खेप’’न्ति च ‘‘असम्भोगवसेन पजानतो’’ति च ‘‘तेन ञाणेना’’ति च ‘‘पजानतोति वुत्तञाणेना’’ति च ‘‘सतोकारीति सतिसम्पजञ्ञाहिकारी’’ति च ‘‘पटिनिस्सग्गानुपस्सिनो अस्सासाव पटिनिस्सग्गानुपस्सिअस्सासा’’ति च लिखितं। उप्पटिपाटिया आगतम्पि युज्जतेव, तेन ठानेन पटिसिद्धं। तालुं आहच्च निब्बायनतो किर पोतको सम्पतिजातोव खिपितसद्दं करोति, छन्दपामोज्जवसेन छ पुरिमा तयोति नव। एकेनाकारेनाति अस्सासवसेन वा पस्सासवसेन वा एवं आनापानस्सतिं भावयतो काये कायानुपस्सनासतिकम्मट्ठानभावना सम्पज्जति।
Tathābhāvapaṭisedhano cāti soḷasavatthukassa titthiyānaṃ natthitāya vuttaṃ. Sabbapaṭhamānaṃ pana catunnaṃ padānaṃ vasena lokiyajjhānameva tesaṃ atthi, tasmiṃ lokuttarapadaṭṭhānaṃ natthi eva. ‘‘Phalamuttamanti phale uttama’’nti vuttaṃ. Ututtayānukūlanti gimhe araññe, hemante rukkhamūle, vasantakāle suññāgāre gato. Semhadhātukassa araññaṃ, pittadhātukassa rukkhamūlaṃ, vātadhātukassa suññāgāraṃ anukūlaṃ. Mohacaritassa araññaṃ anukūlaṃ mahāaraññe cittaṃ na saṅkuṭati, dosacaritassa rukkhamūlaṃ, rāgacaritassa suññāgāraṃ. Ṭhānacaṅkamāni uddhaccapakkhikāni, sayanaṃ līnapakkhikaṃ, pallaṅkābhujanena nisajjāya daḷhabhāvaṃ, ujukāyaṃ paṇidhānena assāsapassāsānaṃ pavattanasukhaṃ ‘‘parimukhaṃ sati’’nti iminā ārammaṇapariggahūpāyaṃ dasseti. Kārīti karaṇasīlo . Etassa vibhaṅge ‘‘assasati passasatī’’ti avatvā ‘‘sato kārī’’ti vuttaṃ. Tasmā ‘‘assasati passasatī’’ti vutte ‘‘paṭhamacatukkaṃ eva labbhati, na sesānī’’ti ca ‘‘dīghaṃassāsavasenāti alopasamāsaṃ katvā’’iti ca ‘‘ekatthatāya avikkhepa’’nti ca ‘‘asambhogavasena pajānato’’ti ca ‘‘tena ñāṇenā’’ti ca ‘‘pajānatoti vuttañāṇenā’’ti ca ‘‘satokārīti satisampajaññāhikārī’’ti ca ‘‘paṭinissaggānupassino assāsāva paṭinissaggānupassiassāsā’’ti ca likhitaṃ. Uppaṭipāṭiyā āgatampi yujjateva, tena ṭhānena paṭisiddhaṃ. Tāluṃ āhacca nibbāyanato kira potako sampatijātova khipitasaddaṃ karoti, chandapāmojjavasena cha purimā tayoti nava. Ekenākārenāti assāsavasena vā passāsavasena vā evaṃ ānāpānassatiṃ bhāvayato kāye kāyānupassanāsatikammaṭṭhānabhāvanā sampajjati.
कायोति अस्सासपस्सासा। उपट्ठानं सति। दीघन्ति सीघं गतं अस्सासपस्सासं। अद्धानसङ्खातेति कालसङ्खाते विय कालकोट्ठासेति अत्थो, दीघकाले वाति अत्थो। एको हि अस्सासमेवूपलक्खेति, एको पस्सासं, एको उभयं, तस्मा ‘‘विभागं अकत्वा’’ति वा वुत्तं, छन्दोति एवं अस्सासतो, पस्सासतो च अस्सादो उप्पज्जति, तस्स वसेन कत्तुकम्यताछन्दो उप्पज्जति। ततो पामोज्जन्ति। अस्सासपस्सासानं दुविञ्ञेय्यविसयत्ता चित्तं विवत्तति, गणनं पहाय फुट्ठट्ठानमेव मनसि करोन्तस्स केवलं उपेक्खाव सण्ठाति। चत्तारो वण्णाति ‘‘पत्तस्स तयो वण्णा’’तिआदीसु विय चत्तारो सण्ठानाति अत्थो।
Kāyoti assāsapassāsā. Upaṭṭhānaṃ sati. Dīghanti sīghaṃ gataṃ assāsapassāsaṃ. Addhānasaṅkhāteti kālasaṅkhāte viya kālakoṭṭhāseti attho, dīghakāle vāti attho. Eko hi assāsamevūpalakkheti, eko passāsaṃ, eko ubhayaṃ, tasmā ‘‘vibhāgaṃ akatvā’’ti vā vuttaṃ, chandoti evaṃ assāsato, passāsato ca assādo uppajjati, tassa vasena kattukamyatāchando uppajjati. Tato pāmojjanti. Assāsapassāsānaṃ duviññeyyavisayattā cittaṃ vivattati, gaṇanaṃ pahāya phuṭṭhaṭṭhānameva manasi karontassa kevalaṃ upekkhāva saṇṭhāti. Cattāro vaṇṇāti ‘‘pattassa tayo vaṇṇā’’tiādīsu viya cattāro saṇṭhānāti attho.
तथाभूतस्साति आनापानस्सतिं भावयतो। संवरोति सतिसंवरो। अथ वा पठमेन झानेन नीवरणानं, दुतियेन वितक्कविचारानं, ततियेन पीतिया, चतुत्थेन सुखदुक्खानं, आकासानञ्चायतनसमापत्तिया रूपसञ्ञाय, पटिघसञ्ञाय, नानत्तसञ्ञाय वा पहानं। ‘‘सीलन्ति वेरमणि सीलं, चेतना सीलं, संवरो सीलं, अवीतिक्कमो सील’’न्ति (पटि॰ म॰ १.३९ थोकं विसदिसं) वुत्तविधिनापेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। ‘‘अत्थतो तथा तथा पवत्तधम्मा उपधारणसमाधानसङ्खातेन सीलनट्ठेन सीलन्ति वुच्चन्ती’’ति वुत्तं। तथा ‘‘अयं इमस्मिं अत्थे अधिप्पेता सिक्खा’’ति एत्थापि चेतनासीलमेव, कत्थचि विरतिसीलम्पीति अत्थो दट्ठब्बो। अञ्ञथा पण्णत्तिवज्जेसुपि सिक्खापदेसु विरतिप्पसङ्गो अहोसि , पातिमोक्खसंवरसंवुतो विहरतीति कत्वा तस्सापि विरतिप्पसङ्गो। तस्मिं आरम्मणेति आनापानारम्मणे। ताय सतियाति तत्थ उप्पन्नसतिया। ‘‘तेन मनसिकारेनाति आवज्जनेना’’ति लिखितं। एतेन नानावज्जनप्पवत्तिदीपनतो नानाजवनवारेहिपि सिक्खति नामाति दीपितं होति, येन पन मनसिकारेन वा। ञाणुप्पादनादीसूति एत्थ आदिसद्देन याव परियोसानं वेदितब्बं। ‘‘तत्राति तस्मिं आनापानारम्मणे। एवन्ति इदानि वत्तब्बनयेना’’ति लिखितं। तत्राति तेसं अस्सासपस्सासानं वा। तञ्हि ‘‘पुब्बे अपरिग्गहितकाले’’ति इमिना सुट्ठु समेति। ‘‘पठमवादो दीघभाणकानं। ते हि ‘पठमज्झानं लभित्वा नानासने निसीदित्वा दुतियत्थाय वायामतो उपचारे वितक्कविचारवसेन ओळारिकचित्तप्पवत्तिकाले पवत्तअस्सासपस्सासवसेन ओळारिका’ति वदन्ति। ‘मज्झिमभाणका झानलाभिस्स समापज्जनकाले, एकासनपटिलाभे च उपरूपरि चित्तप्पवत्तिया सन्तभावतो पठमतो दुतियस्सुपचारे सुखुमतं वदन्ती’’’ति लिखितं।
Tathābhūtassāti ānāpānassatiṃ bhāvayato. Saṃvaroti satisaṃvaro. Atha vā paṭhamena jhānena nīvaraṇānaṃ, dutiyena vitakkavicārānaṃ, tatiyena pītiyā, catutthena sukhadukkhānaṃ, ākāsānañcāyatanasamāpattiyā rūpasaññāya, paṭighasaññāya, nānattasaññāya vā pahānaṃ. ‘‘Sīlanti veramaṇi sīlaṃ, cetanā sīlaṃ, saṃvaro sīlaṃ, avītikkamo sīla’’nti (paṭi. ma. 1.39 thokaṃ visadisaṃ) vuttavidhināpettha attho daṭṭhabbo. ‘‘Atthato tathā tathā pavattadhammā upadhāraṇasamādhānasaṅkhātena sīlanaṭṭhena sīlanti vuccantī’’ti vuttaṃ. Tathā ‘‘ayaṃ imasmiṃ atthe adhippetā sikkhā’’ti etthāpi cetanāsīlameva, katthaci viratisīlampīti attho daṭṭhabbo. Aññathā paṇṇattivajjesupi sikkhāpadesu viratippasaṅgo ahosi , pātimokkhasaṃvarasaṃvuto viharatīti katvā tassāpi viratippasaṅgo. Tasmiṃ ārammaṇeti ānāpānārammaṇe. Tāya satiyāti tattha uppannasatiyā. ‘‘Tena manasikārenāti āvajjanenā’’ti likhitaṃ. Etena nānāvajjanappavattidīpanato nānājavanavārehipi sikkhati nāmāti dīpitaṃ hoti, yena pana manasikārena vā. Ñāṇuppādanādīsūti ettha ādisaddena yāva pariyosānaṃ veditabbaṃ. ‘‘Tatrāti tasmiṃ ānāpānārammaṇe. Evanti idāni vattabbanayenā’’ti likhitaṃ. Tatrāti tesaṃ assāsapassāsānaṃ vā. Tañhi ‘‘pubbe apariggahitakāle’’ti iminā suṭṭhu sameti. ‘‘Paṭhamavādo dīghabhāṇakānaṃ. Te hi ‘paṭhamajjhānaṃ labhitvā nānāsane nisīditvā dutiyatthāya vāyāmato upacāre vitakkavicāravasena oḷārikacittappavattikāle pavattaassāsapassāsavasena oḷārikā’ti vadanti. ‘Majjhimabhāṇakā jhānalābhissa samāpajjanakāle, ekāsanapaṭilābhe ca uparūpari cittappavattiyā santabhāvato paṭhamato dutiyassupacāre sukhumataṃ vadantī’’’ti likhitaṃ.
विपस्सनायं पनाति चतुधातुववत्थानमुखेन अभिनिविट्ठस्स अयं कमो, अञ्ञस्स चाति वेदितब्बं। एत्तकं रूपं, न इतो अञ्ञन्ति दस्सनं सन्धाय ‘‘सकलरूपपरिग्गहे’’ति वुत्तं। रूपारूपपरिग्गहेति एत्थ अनिच्चतादिलक्खणारम्मणिकभङ्गानुपस्सनतो पभुति बलवती विपस्सना। पुब्बे वुत्तनयेनाति सब्बेसंयेव पन मतेन अपरिग्गहितकालेतिआदिना। सोधना नाम विस्सज्जनं। अस्साति ‘‘पस्सम्भयं कायसङ्खार’’न्ति पदस्स।
Vipassanāyaṃ panāti catudhātuvavatthānamukhena abhiniviṭṭhassa ayaṃ kamo, aññassa cāti veditabbaṃ. Ettakaṃ rūpaṃ, na ito aññanti dassanaṃ sandhāya ‘‘sakalarūpapariggahe’’ti vuttaṃ. Rūpārūpapariggaheti ettha aniccatādilakkhaṇārammaṇikabhaṅgānupassanato pabhuti balavatī vipassanā. Pubbe vuttanayenāti sabbesaṃyeva pana matena apariggahitakāletiādinā. Sodhanā nāma vissajjanaṃ. Assāti ‘‘passambhayaṃ kāyasaṅkhāra’’nti padassa.
पुरतो नमना आनमना। तिरियं नमना विनमना। सुट्ठु नमना सन्नमना। पच्छा नमना पणमना। जाणुके गहेत्वा ठानं विय इञ्जनाति आनमनादीनं आविभावत्थमुत्तन्ति वेदितब्बं। यथारूपेहि आनमनादि वा कम्पनादि वा होति, तथारूपे पस्सम्भयन्ति सम्बन्धो। इति किराति इति चे। एवं सन्तेति सन्तसुखुमम्पि चे पस्सम्भति। पभावनाति उप्पादनं। अस्सासपस्सासानं वूपसन्तत्ता आनापानस्सतिसमाधिस्स भावना न होति। यस्मा तं नत्थि, तस्मा न समापज्जति, समापत्तिया अभावेन न वुट्ठहन्ति। इति किराति एवमेतं ताव वचनन्ति तदेतं । सद्दोव सद्दनिमित्तं, ‘‘सतो अस्ससति सतो पस्ससती’’ति पदानि पतिट्ठपेत्वा द्वत्तिंसपदानि चत्तारि चतुक्कानि वेदितब्बानि।
Purato namanā ānamanā. Tiriyaṃ namanā vinamanā. Suṭṭhu namanā sannamanā. Pacchā namanā paṇamanā. Jāṇuke gahetvā ṭhānaṃ viya iñjanāti ānamanādīnaṃ āvibhāvatthamuttanti veditabbaṃ. Yathārūpehi ānamanādi vā kampanādi vā hoti, tathārūpe passambhayanti sambandho. Iti kirāti iti ce. Evaṃ santeti santasukhumampi ce passambhati. Pabhāvanāti uppādanaṃ. Assāsapassāsānaṃ vūpasantattā ānāpānassatisamādhissa bhāvanā na hoti. Yasmā taṃ natthi, tasmā na samāpajjati, samāpattiyā abhāvena na vuṭṭhahanti. Iti kirāti evametaṃ tāva vacananti tadetaṃ . Saddova saddanimittaṃ, ‘‘sato assasati sato passasatī’’ti padāni patiṭṭhapetvā dvattiṃsapadāni cattāri catukkāni veditabbāni.
अप्पटिपीळनन्ति तेसं किलेसानं अनुप्पादनं किञ्चापि चेतियङ्गणवत्तादीनिपि अत्थतो पातिमोक्खसंवरसीले सङ्गहं गच्छन्ति ‘‘यस्स सिया आपत्ती’’ति (महाव॰ १३४) वचनतो। तथापि ‘‘न ताव, सारिपुत्त, सत्था सावकानं सिक्खापदं पञ्ञपेति उद्दिसति पातिमोक्खं, याव न इधेकच्चे आसवट्ठानीया धम्मा सङ्घे पातुभवन्ती’’ति एत्थ अनधिप्पेतत्ता ‘‘आभिसमाचारिक’’न्ति वुत्तं। ‘‘यं पनेत्थ आपत्तिट्ठानियं न होति, तं अमिस्समेवा’’ति वुत्तं।
Appaṭipīḷananti tesaṃ kilesānaṃ anuppādanaṃ kiñcāpi cetiyaṅgaṇavattādīnipi atthato pātimokkhasaṃvarasīle saṅgahaṃ gacchanti ‘‘yassa siyā āpattī’’ti (mahāva. 134) vacanato. Tathāpi ‘‘na tāva, sāriputta, satthā sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññapeti uddisati pātimokkhaṃ, yāva na idhekacce āsavaṭṭhānīyā dhammā saṅghe pātubhavantī’’ti ettha anadhippetattā ‘‘ābhisamācārika’’nti vuttaṃ. ‘‘Yaṃ panettha āpattiṭṭhāniyaṃ na hoti, taṃ amissamevā’’ti vuttaṃ.
यथावुत्तेनाति योगानुयोगकम्मस्स पदट्ठानत्ता। सल्लहुकवुत्ति अट्ठपरिक्खारिको। पञ्चसन्धिकं कम्मट्ठानन्ति एत्थ झानम्पि निमित्तम्पि तदत्थजोतिकापि परियत्ति इध कम्मट्ठानं नाम। गमनागमनसम्पन्नतादि सेनासनं। संकिलिट्ठचीवरधोवनादयो खुद्दकपलिबोधा। ‘‘अन्तरा पतितं नु खो’’ति विकम्पति।
Yathāvuttenāti yogānuyogakammassa padaṭṭhānattā. Sallahukavutti aṭṭhaparikkhāriko. Pañcasandhikaṃ kammaṭṭhānanti ettha jhānampi nimittampi tadatthajotikāpi pariyatti idha kammaṭṭhānaṃ nāma. Gamanāgamanasampannatādi senāsanaṃ. Saṃkiliṭṭhacīvaradhovanādayo khuddakapalibodhā. ‘‘Antarā patitaṃ nu kho’’ti vikampati.
अज्झत्तं विक्खेपगतेनाति नियकज्झत्ते विक्खेपगतेन। सारद्धा असमाहितत्ता। उपनिबन्धनथम्भमूलं नाम नासिकग्गं, मुखनिमित्तं वा। तत्थेवाति नासिकग्गादिनिमित्ते। ‘‘दोलाफलकस्स एकपस्से एव उभो कोटियो मज्झञ्च पस्सती’’ति वदन्ति।
Ajjhattaṃ vikkhepagatenāti niyakajjhatte vikkhepagatena. Sāraddhā asamāhitattā. Upanibandhanathambhamūlaṃ nāma nāsikaggaṃ, mukhanimittaṃ vā. Tatthevāti nāsikaggādinimitte. ‘‘Dolāphalakassa ekapasse eva ubho koṭiyo majjhañca passatī’’ti vadanti.
इध पनाति ककचूपमे। देसतोति फुसनकट्ठानतो। ‘‘निमित्तं पट्ठपेतब्बन्ति निमित्ते सति पट्ठपेतब्बा’’ति वुत्तं। गरूहि भावेतब्बत्ता गरुकभावनं। एकच्चे आहूति एकच्चे झायिनो आहु।
Idha panāti kakacūpame. Desatoti phusanakaṭṭhānato. ‘‘Nimittaṃ paṭṭhapetabbanti nimitte sati paṭṭhapetabbā’’ti vuttaṃ. Garūhi bhāvetabbattā garukabhāvanaṃ. Ekacce āhūti ekacce jhāyino āhu.
‘‘सञ्ञानानताया’’ति वचनतो एकच्चेहि वुत्तम्पि पमाणमेव, सङ्गीतितो पट्ठाय अट्ठकथाय अनागतत्ता तथा वुत्तं। ‘‘मय्हं तारकरूपं नु खो उपट्ठाती’’तिआदिपरिकप्पे असतिपि धातुनानत्तेन एतासं धातूनं उप्पत्ति विय केवलं भावयतो तथा तथा उपट्ठाति। ‘‘न निमित्त’न्ति वत्तुं न वट्टति सम्पजानमुसावादत्ता’’ति वुत्तं। कम्मट्ठानन्ति इध वुत्तपटिभागनिमित्तमेव।
‘‘Saññānānatāyā’’ti vacanato ekaccehi vuttampi pamāṇameva, saṅgītito paṭṭhāya aṭṭhakathāya anāgatattā tathā vuttaṃ. ‘‘Mayhaṃ tārakarūpaṃ nu kho upaṭṭhātī’’tiādiparikappe asatipi dhātunānattena etāsaṃ dhātūnaṃ uppatti viya kevalaṃ bhāvayato tathā tathā upaṭṭhāti. ‘‘Na nimitta’nti vattuṃ na vaṭṭati sampajānamusāvādattā’’ti vuttaṃ. Kammaṭṭhānanti idha vuttapaṭibhāganimittameva.
निमित्ते पटिभागे। नानाकारन्ति ‘‘चत्तारो वण्णा वत्तन्ती’’ति वुत्तनानाविधतं। विभावयन्ति जानं पकासयं। अस्सासपस्सासेति ततो सम्भूते निमित्ते, अस्सासपस्सासे वा नानाकारं। निमित्ते हि चित्तं ठपेन्तोव नानाकारतञ्च विभावेति, अस्सासपस्सासे वा सकं चित्तं निबन्धतीति वुच्चति। तारकरूपादिवण्णतो। कक्खळत्तादिलक्खणतो।
Nimitte paṭibhāge. Nānākāranti ‘‘cattāro vaṇṇā vattantī’’ti vuttanānāvidhataṃ. Vibhāvayanti jānaṃ pakāsayaṃ. Assāsapassāseti tato sambhūte nimitte, assāsapassāse vā nānākāraṃ. Nimitte hi cittaṃ ṭhapentova nānākāratañca vibhāveti, assāsapassāse vā sakaṃ cittaṃ nibandhatīti vuccati. Tārakarūpādivaṇṇato. Kakkhaḷattādilakkhaṇato.
अट्ठकथासु पटिक्खित्तन्ति आसन्नभवङ्गत्ताति कारणं वत्वा सीहळट्ठकथासु पटिक्खित्तं। कस्मा? यस्मा छट्ठे, सत्तमे वा अप्पनाय सति मग्गवीथियं फलस्स ओकासो न होति, तस्मा। इध होतूति चे? न, लोकियप्पनापि हि अप्पनावीथिम्हि लोकुत्तरेन समानगतिकावाति पटिलद्धज्झानोपि भिक्खु दिट्ठधम्मसुखविहारत्थाय झानं समापज्जित्वा सत्ताहं निसीदितुकामो चतुत्थे, पञ्चमे वा अप्पेत्वा निसीदति, न छट्ठे, सत्तमे वा। तत्थ हि अप्पना। ततो परं अप्पनाय आधारभावं न गच्छति। आसन्नभवङ्गत्ता चतुत्थं, पञ्चमं वा गच्छति थले ठितघटो विय जवनानमन्तरे ठितत्ताति किर आचरियो।
Aṭṭhakathāsu paṭikkhittanti āsannabhavaṅgattāti kāraṇaṃ vatvā sīhaḷaṭṭhakathāsu paṭikkhittaṃ. Kasmā? Yasmā chaṭṭhe, sattame vā appanāya sati maggavīthiyaṃ phalassa okāso na hoti, tasmā. Idha hotūti ce? Na, lokiyappanāpi hi appanāvīthimhi lokuttarena samānagatikāvāti paṭiladdhajjhānopi bhikkhu diṭṭhadhammasukhavihāratthāya jhānaṃ samāpajjitvā sattāhaṃ nisīditukāmo catutthe, pañcame vā appetvā nisīdati, na chaṭṭhe, sattame vā. Tattha hi appanā. Tato paraṃ appanāya ādhārabhāvaṃ na gacchati. Āsannabhavaṅgattā catutthaṃ, pañcamaṃ vā gacchati thale ṭhitaghaṭo viya javanānamantare ṭhitattāti kira ācariyo.
पुथुत्तारम्मणानि अनावज्जित्वा झानङ्गानेव आवज्जनं आवज्जनवसी नाम। ततो परं चतुन्नं, पञ्चन्नं वा पच्चवेक्खणचित्तानं उप्पज्जनं, तं पच्चवेक्खणवसी नाम। तेनेव ‘‘पच्चवेक्खणवसी पन आवज्जनवसिया एव वुत्ता’’ति वुत्तं। समापज्जनवसी नाम यत्तकं कालं इच्छति तत्तकं समापज्जनं, तं पन इच्छितकालपरिच्छेदं पतिट्ठापेतुं समत्थताति। ‘‘अधिट्ठानवसिया वुट्ठानवसिनो अयं नानत्तं अधिट्ठानानुभावेन जवनं जवति, वुट्ठानानुभावेन पन अधिप्पेततो अधिकं जवती’’तिपि वदन्ति। अपिच पथवीकसिणादिआरम्मणं आवज्जित्वा जवनञ्च जवित्वा पुन आवज्जित्वा ततो पञ्चमं झानं चित्तं होति, अयं किर उक्कट्ठपरिच्छेदो। भगवतो पन आवज्जनसमनन्तरमेव झानं होतीति सब्बं अनुगण्ठिपदे वुत्तं।
Puthuttārammaṇāni anāvajjitvā jhānaṅgāneva āvajjanaṃ āvajjanavasī nāma. Tato paraṃ catunnaṃ, pañcannaṃ vā paccavekkhaṇacittānaṃ uppajjanaṃ, taṃ paccavekkhaṇavasī nāma. Teneva ‘‘paccavekkhaṇavasī pana āvajjanavasiyā eva vuttā’’ti vuttaṃ. Samāpajjanavasī nāma yattakaṃ kālaṃ icchati tattakaṃ samāpajjanaṃ, taṃ pana icchitakālaparicchedaṃ patiṭṭhāpetuṃ samatthatāti. ‘‘Adhiṭṭhānavasiyā vuṭṭhānavasino ayaṃ nānattaṃ adhiṭṭhānānubhāvena javanaṃ javati, vuṭṭhānānubhāvena pana adhippetato adhikaṃ javatī’’tipi vadanti. Apica pathavīkasiṇādiārammaṇaṃ āvajjitvā javanañca javitvā puna āvajjitvā tato pañcamaṃ jhānaṃ cittaṃ hoti, ayaṃ kira ukkaṭṭhaparicchedo. Bhagavato pana āvajjanasamanantarameva jhānaṃ hotīti sabbaṃ anugaṇṭhipade vuttaṃ.
‘‘वत्थुन्ति हदयवत्थुं। द्वारन्ति चक्खादि। आरम्मणन्ति रूपादी’’ति लिखितं। यथापरिग्गहितरूपारम्मणं वा विञ्ञाणं पस्सति, अञ्ञथापि पस्सति। कथं? ‘‘यथापरिग्गहितरूपवत्थुद्वारारम्मणं वा’’ति वुत्तं। यथापरिग्गहितरूपेसु वत्थुद्वारारम्मणानि यस्स विञ्ञाणस्स, तं विञ्ञाणं यथापरिग्गहितरूपवत्थुद्वारारम्मणं तम्पि पस्सति, एकस्स वा आरम्मणसद्दस्स लोपो दट्ठब्बोति च मम तक्को विचारेत्वाव गहेतब्बो।
‘‘Vatthunti hadayavatthuṃ. Dvāranti cakkhādi. Ārammaṇanti rūpādī’’ti likhitaṃ. Yathāpariggahitarūpārammaṇaṃ vā viññāṇaṃ passati, aññathāpi passati. Kathaṃ? ‘‘Yathāpariggahitarūpavatthudvārārammaṇaṃ vā’’ti vuttaṃ. Yathāpariggahitarūpesu vatthudvārārammaṇāni yassa viññāṇassa, taṃ viññāṇaṃ yathāpariggahitarūpavatthudvārārammaṇaṃ tampi passati, ekassa vā ārammaṇasaddassa lopo daṭṭhabboti ca mama takko vicāretvāva gahetabbo.
ततो परं तीसु चतुक्केसु द्वे द्वे पदानि एकमेकं कत्वा गणेतब्बं। समथेन आरम्मणतो विपस्सनावसेन असम्मोहतो पीतिपटिसंवेदनमेत्थ वेदितब्बं। ‘‘दुक्खमेतं ञाण’’न्तिआदीसु पन ‘‘आरम्मणतो असम्मोहतो’’ति यं वुत्तं, इध ततो वुत्तनयतो उप्पटिपाटिया वुत्तं। तत्थ हि येन मोहेन तं दुक्खं पटिच्छन्नं, न उपट्ठाति, तस्स विहतत्ता वा एवं पवत्ते ञाणे यथारुचि पच्चवेक्खितुं इच्छितिच्छितकाले समत्थभावतो वा दुक्खादीसु तीसु असम्मोहतो ञाणं वुत्तं। निरोधे आरम्मणतो तंसम्पयुत्ता पीतिपटिसंवेदना असम्मोहतो न सम्भवति मोहप्पहानाभावा, पटिसम्भिदापाळिविरोधतो च। तत्थ ‘‘दीघं अस्सासवसेना’’तिआदि आरम्मणतो दस्सेतुं वुत्तं। ताय सतिया तेन ञाणेन सा पीति पटिसंविदिता होति तदारम्मणस्स पटिसंविदितत्ताति एत्थ अधिप्पायो। ‘‘आवज्जतो’’तिआदि असम्मोहतो पीतिपटिसंवेदनं दस्सेतुं वुत्तं। अनिच्चादिवसेन जानतो, पस्सतो, पच्चवेक्खतो च। तदधिमुत्ततावसेन अधिट्ठहतो, अधिमुच्चतो, तथा वीरियादिं समादहतो खणिकसमाधिना।
Tato paraṃ tīsu catukkesu dve dve padāni ekamekaṃ katvā gaṇetabbaṃ. Samathena ārammaṇato vipassanāvasena asammohato pītipaṭisaṃvedanamettha veditabbaṃ. ‘‘Dukkhametaṃ ñāṇa’’ntiādīsu pana ‘‘ārammaṇato asammohato’’ti yaṃ vuttaṃ, idha tato vuttanayato uppaṭipāṭiyā vuttaṃ. Tattha hi yena mohena taṃ dukkhaṃ paṭicchannaṃ, na upaṭṭhāti, tassa vihatattā vā evaṃ pavatte ñāṇe yathāruci paccavekkhituṃ icchiticchitakāle samatthabhāvato vā dukkhādīsu tīsu asammohato ñāṇaṃ vuttaṃ. Nirodhe ārammaṇato taṃsampayuttā pītipaṭisaṃvedanā asammohato na sambhavati mohappahānābhāvā, paṭisambhidāpāḷivirodhato ca. Tattha ‘‘dīghaṃ assāsavasenā’’tiādi ārammaṇato dassetuṃ vuttaṃ. Tāya satiyā tena ñāṇena sā pīti paṭisaṃviditā hoti tadārammaṇassa paṭisaṃviditattāti ettha adhippāyo. ‘‘Āvajjato’’tiādi asammohato pītipaṭisaṃvedanaṃ dassetuṃ vuttaṃ. Aniccādivasena jānato, passato, paccavekkhato ca. Tadadhimuttatāvasena adhiṭṭhahato, adhimuccato, tathā vīriyādiṃ samādahato khaṇikasamādhinā.
अभिञ्ञेय्यन्ति ञातपरिञ्ञाय। परिञ्ञेय्यन्ति तीरणपरिञ्ञाय। सब्बञ्हि दुक्खसच्चं अभिञ्ञेय्यं, परिञ्ञेय्यञ्च। तत्र चायं पीतीति लिखितं। अभिञ्ञेय्यन्तिआदि मग्गक्खणं सन्धायाहाति वुत्तं। मग्गेन असम्मोहसङ्खातविपस्सनाकिच्चनिप्फत्तितो मग्गोपि अभिञ्ञेय्यादिआरम्मणं करोन्तो विय वुत्तो। विपस्सनाभूमिदस्सनत्थन्ति समथे कायिकसुखाभावा वुत्तं। द्वीसु चित्तसङ्खारपदेसूति चित्तसङ्खारपटिसंवेदी…पे॰… सिक्खति पस्सम्भयं चित्तसङ्खारपटिसंवेदी…पे॰… सिक्खतीति एतेसु। मोदनादि सब्बं पीतिवेवचनं। अनिच्चानुपस्सनादि किलेसे, तम्मूलके खन्धाभिसङ्खारे। एवं भावितोति न चतुक्कपञ्चकज्झाननिब्बत्तनेन भावितो। एवं सब्बाकारपरिपुण्णं कत्वा भावितो। विपस्सनामग्गपच्चवेक्खणकालेसुपि पवत्तअस्सासमुखेनेव सब्बं दस्सितं उपायकुसलेन भगवता।
Abhiññeyyanti ñātapariññāya. Pariññeyyanti tīraṇapariññāya. Sabbañhi dukkhasaccaṃ abhiññeyyaṃ, pariññeyyañca. Tatra cāyaṃ pītīti likhitaṃ. Abhiññeyyantiādi maggakkhaṇaṃ sandhāyāhāti vuttaṃ. Maggena asammohasaṅkhātavipassanākiccanipphattito maggopi abhiññeyyādiārammaṇaṃ karonto viya vutto. Vipassanābhūmidassanatthanti samathe kāyikasukhābhāvā vuttaṃ. Dvīsu cittasaṅkhārapadesūti cittasaṅkhārapaṭisaṃvedī…pe… sikkhati passambhayaṃ cittasaṅkhārapaṭisaṃvedī…pe… sikkhatīti etesu. Modanādi sabbaṃ pītivevacanaṃ. Aniccānupassanādi kilese, tammūlake khandhābhisaṅkhāre. Evaṃ bhāvitoti na catukkapañcakajjhānanibbattanena bhāvito. Evaṃ sabbākāraparipuṇṇaṃ katvā bhāvito. Vipassanāmaggapaccavekkhaṇakālesupi pavattaassāsamukheneva sabbaṃ dassitaṃ upāyakusalena bhagavatā.
१६८. कस्मा इदं वुच्चति अम्हेहीति अधिप्पायो।
168.Kasmā idaṃ vuccati amhehīti adhippāyo.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / ३. ततियपाराजिकं • 3. Tatiyapārājikaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / ३. ततियपाराजिकं • 3. Tatiyapārājikaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā
आनापानस्सतिसमाधिकथावण्णना • Ānāpānassatisamādhikathāvaṇṇanā
अनुपञ्ञत्तिकथावण्णना • Anupaññattikathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / आनापानस्सतिसमाधिकथावण्णना • Ānāpānassatisamādhikathāvaṇṇanā
