| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
आनापानस्सतिसमाधिकथावण्णना
Ānāpānassatisamādhikathāvaṇṇanā
१६५. दसानुस्सतीसु अन्तोगधापि आनापानस्सति तदा भिक्खूनं बहूनं सप्पायतं दस्सेतुं पुन गहिता। तथा हि तं भगवा तेसं देसेसि। आहारे पटिक्कूलसञ्ञा असुभकम्मट्ठानसदिसा, चत्तारो पन आरुप्पा आदिकम्मिकानं अननुरूपाति तेसं इध अग्गहणं दट्ठब्बं। अञ्ञं परियायन्ति अरहत्ताधिगमत्थाय अञ्ञं कारणं। अत्थयोजनाक्कमन्ति अत्थञ्च योजनाक्कमञ्च। अस्सासवसेनाति अस्सासं आरम्मणं कत्वाति वुत्तं होति। उपट्ठानं सतीति अप्पमुस्सनताय तमेव अस्सासं पस्सासञ्च उपगन्त्वा ठानं, तथा तिट्ठनकधम्मो सति नामाति अत्थो। इदानि सतिवसेनेव पुग्गलं निद्दिसितुकामेन यो अस्ससतीतिआदि वुत्तं। तत्थ यो अस्ससति, तस्स सति अस्सासं उपगन्त्वा तिट्ठतीतिआदिना अत्थो गहेतब्बो। अकोसल्लसम्भूतेति अविज्जासम्भूते । खणेनेवाति अत्तनो पवत्तिक्खणेनेव। अरियमग्गस्स पादकभूतो अयं समाधि अनुक्कमेन वड्ढित्वा अरियमग्गभावं उपगतो विय होतीति आह ‘‘अरियमग्गवुड्ढिप्पत्तो’’ति। ओपम्मनिदस्सनन्ति एत्थ उपमाव ओपम्मं, तस्स निदस्सनं।
165. Dasānussatīsu antogadhāpi ānāpānassati tadā bhikkhūnaṃ bahūnaṃ sappāyataṃ dassetuṃ puna gahitā. Tathā hi taṃ bhagavā tesaṃ desesi. Āhāre paṭikkūlasaññā asubhakammaṭṭhānasadisā, cattāro pana āruppā ādikammikānaṃ ananurūpāti tesaṃ idha aggahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Aññaṃ pariyāyanti arahattādhigamatthāya aññaṃ kāraṇaṃ. Atthayojanākkamanti atthañca yojanākkamañca. Assāsavasenāti assāsaṃ ārammaṇaṃ katvāti vuttaṃ hoti. Upaṭṭhānaṃ satīti appamussanatāya tameva assāsaṃ passāsañca upagantvā ṭhānaṃ, tathā tiṭṭhanakadhammo sati nāmāti attho. Idāni sativaseneva puggalaṃ niddisitukāmena yo assasatītiādi vuttaṃ. Tattha yo assasati, tassa sati assāsaṃ upagantvā tiṭṭhatītiādinā attho gahetabbo. Akosallasambhūteti avijjāsambhūte . Khaṇenevāti attano pavattikkhaṇeneva. Ariyamaggassa pādakabhūto ayaṃ samādhi anukkamena vaḍḍhitvā ariyamaggabhāvaṃ upagato viya hotīti āha ‘‘ariyamaggavuḍḍhippatto’’ti. Opammanidassananti ettha upamāva opammaṃ, tassa nidassanaṃ.
बाहिरका आनापानस्सतिं जानन्ता आदितो चतुप्पकारमेव जानन्ति, न सब्बं सोळसप्पकारन्ति आह सब्बप्पकारइच्चादि। एवमस्सेतं सेनासनन्ति एत्थ एवन्ति भावनासतिया यथावुत्तनयेन आरम्मणे चित्तस्स निबन्धने सतियेव, नासतीति अत्थो, तेन मुट्ठस्सतिस्स अरञ्ञवासो निरत्थको अननुरूपोति दस्सेति। अवसेससत्तविधसेनासनन्ति ‘‘पब्बतं कन्दरं गिरिगुहं सुसानं वनपत्थं अब्भोकासं पलालपुञ्ज’’न्ति (विभ॰ ५०८) एवं वुत्तं। उतुत्तयानुकूलं धातुचरियानुकूलन्ति गिम्हानादिउतुत्तयस्स सेम्हादिधातुत्तयस्स मोहादिचरियत्तयस्स च अनुकूलं। निसज्जाय दळ्हभावं पल्लङ्काभुजनेन, अस्सासपस्सासानं पवत्तनसुखतं उपरिमकायस्स उजुकं ठपनेन, आरम्मणपरिग्गहूपायं परिमुखं सतिया ठपनेन उपदिसन्तो। न पणमन्तीति न ओणमन्ति। परिग्गहितनिय्यानं सतिन्ति सब्बथा गहितं सम्मोसपटिपक्खतो निग्गमनसङ्खातं सतिं कत्वा, परमं सतिनेपक्कं उपट्ठपेत्वाति अत्थो।
Bāhirakā ānāpānassatiṃ jānantā ādito catuppakārameva jānanti, na sabbaṃ soḷasappakāranti āha sabbappakāraiccādi. Evamassetaṃ senāsananti ettha evanti bhāvanāsatiyā yathāvuttanayena ārammaṇe cittassa nibandhane satiyeva, nāsatīti attho, tena muṭṭhassatissa araññavāso niratthako ananurūpoti dasseti. Avasesasattavidhasenāsananti ‘‘pabbataṃ kandaraṃ giriguhaṃ susānaṃ vanapatthaṃ abbhokāsaṃ palālapuñja’’nti (vibha. 508) evaṃ vuttaṃ. Ututtayānukūlaṃ dhātucariyānukūlanti gimhānādiututtayassa semhādidhātuttayassa mohādicariyattayassa ca anukūlaṃ. Nisajjāya daḷhabhāvaṃ pallaṅkābhujanena, assāsapassāsānaṃ pavattanasukhataṃ uparimakāyassa ujukaṃ ṭhapanena, ārammaṇapariggahūpāyaṃ parimukhaṃ satiyā ṭhapanena upadisanto. Na paṇamantīti na oṇamanti. Pariggahitaniyyānaṃ satinti sabbathā gahitaṃ sammosapaṭipakkhato niggamanasaṅkhātaṃ satiṃ katvā, paramaṃ satinepakkaṃ upaṭṭhapetvāti attho.
सतोवाति सतिया समन्नागतो एव। बात्तिंसाय आकारेहीति चतूसु चतुक्केसु आगतानि दीघरस्सादीनि सोळस पदानि अस्सासपस्सासवसेन द्विधा विभजित्वा वुत्तेहि द्वत्तिंसाकारेहि। दीघंअस्सासवसेनाति दीघअस्सासवसेन, विभत्तिअलोपं कत्वा निद्देसो, दीघन्ति वा भगवता वुत्तअस्सासवसेन। चित्तस्स एकग्गतं अविक्खेपन्ति विक्खेपपटिपक्खभावतो ‘‘अविक्खेपो’’ति लद्धनामं चित्तस्स एकग्गभावं पजानतो। पटिनिस्सग्गानुपस्सी अस्सासवसेनाति पटिनिस्सग्गानुपस्सी हुत्वा अस्सासवसेन, ‘‘पटिनिस्सग्गानुपस्सिअस्सासनवसेना’’ति वा पाठो, तस्स पटिनिस्सग्गानुपस्सिनो अस्सासवसेनाति अत्थो। आ पठमं बहिमुखं ससनं अस्सासो, ततो अन्तोमुखं पटिससनं पस्सासोति आह अस्सासोति बहिनिक्खमनवातोतिआदि, सुत्तन्तट्ठकथासु पन आकड्ढनवसेन अन्तो ससनं अस्सासो, बहि पटिससनं पस्सासोति कत्वा उप्पटिपाटिया वुत्तं।
Satovāti satiyā samannāgato eva. Bāttiṃsāya ākārehīti catūsu catukkesu āgatāni dīgharassādīni soḷasa padāni assāsapassāsavasena dvidhā vibhajitvā vuttehi dvattiṃsākārehi. Dīghaṃassāsavasenāti dīghaassāsavasena, vibhattialopaṃ katvā niddeso, dīghanti vā bhagavatā vuttaassāsavasena. Cittassa ekaggataṃ avikkhepanti vikkhepapaṭipakkhabhāvato ‘‘avikkhepo’’ti laddhanāmaṃ cittassa ekaggabhāvaṃ pajānato. Paṭinissaggānupassī assāsavasenāti paṭinissaggānupassī hutvā assāsavasena, ‘‘paṭinissaggānupassiassāsanavasenā’’ti vā pāṭho, tassa paṭinissaggānupassino assāsavasenāti attho. Ā paṭhamaṃ bahimukhaṃ sasanaṃ assāso, tato antomukhaṃ paṭisasanaṃ passāsoti āha assāsoti bahinikkhamanavātotiādi, suttantaṭṭhakathāsu pana ākaḍḍhanavasena anto sasanaṃ assāso, bahi paṭisasanaṃ passāsoti katvā uppaṭipāṭiyā vuttaṃ.
तत्थाति बहिनिक्खमनअन्तोपविसनवातेसु, तस्स च पठमं अब्भन्तरवातो निक्खमतीति इमिना सम्बन्धो। ‘‘सब्बेसम्पि गब्भसेय्यकानन्तिआदिना दारकानं पवत्तिक्कमेन अस्सासो बहिनिक्खमनवातोति गहेतब्बन्ति दीपेती’’ति केचि वदन्ति। सुत्तनयो एव चेत्थ ‘‘अस्सासादिमज्झपरियोसानं सतिया अनुगच्छतो अज्झत्तं विक्खेपगतेन चित्तेन कायोपि चित्तम्पि सारद्धा च होन्ति इञ्जिता च फन्दिता च पस्सासादिमज्झपरियोसानं सतिया अनुगच्छतो बहिद्धा विक्खेपगतेन चित्तेन कायोपि चित्तम्पि सारद्धा च होन्ति इञ्जिता च फन्दिता चा’’ति इमाय पाळिया समेतीति गहेतब्बं। अद्धानवसेनाति कालद्धानवसेन। अयञ्हि अद्धान-सद्दो कालस्स देसस्स च वाचको। तत्थ यथा हीतिआदिना देसद्धानं उपमावसेन दस्सितं। इदानि तब्बिसिट्ठकालद्धानवसेन अस्सासपस्सासानं दीघरस्सतं उपमेय्यवसेन विभावेतुं एवन्तिआदि वुत्तं। चुण्णविचुण्णा अनेककलापभावेन। एत्थ च हत्थिआदिसरीरे सुनखादिसरीरे च अस्सासपस्सासानं देसद्धानविसिट्ठकालद्धानवसेनेव दीघरस्सता वुत्ताति वेदितब्बा अत्तभावसङ्खातं दीघं अद्धानं सणिकं पूरेत्वातिआदिवचनतो। तेसन्ति सत्तानं। तेति अस्सासपस्सासा। इत्तरमद्धानन्ति अप्पकं कालं। नवहाकारेहीति भावनमनुयुञ्जन्तस्स पुब्बेनापरं अलद्धविसेसस्स केवलं अद्धानवसेन आदितो वुत्ता तयो आकारा, ते च कस्सचि अस्सासोव, कस्सचि पस्सासोव, कस्सचि तदुभयम्पि उपट्ठातीति तिण्णं पुग्गलानं वसेन वुत्ता, तथा छन्दवसेन तयो, तथा पामोज्जवसेनाति इमेहि नवहि आकारेहि। एकेनाकारेनाति दीघं अस्सासादीसु एकेनाकारेन।
Tatthāti bahinikkhamanaantopavisanavātesu, tassa ca paṭhamaṃ abbhantaravāto nikkhamatīti iminā sambandho. ‘‘Sabbesampi gabbhaseyyakānantiādinā dārakānaṃ pavattikkamena assāso bahinikkhamanavātoti gahetabbanti dīpetī’’ti keci vadanti. Suttanayo eva cettha ‘‘assāsādimajjhapariyosānaṃ satiyā anugacchato ajjhattaṃ vikkhepagatena cittena kāyopi cittampi sāraddhā ca honti iñjitā ca phanditā ca passāsādimajjhapariyosānaṃ satiyā anugacchato bahiddhā vikkhepagatena cittena kāyopi cittampi sāraddhā ca honti iñjitā ca phanditā cā’’ti imāya pāḷiyā sametīti gahetabbaṃ. Addhānavasenāti kāladdhānavasena. Ayañhi addhāna-saddo kālassa desassa ca vācako. Tattha yathā hītiādinā desaddhānaṃ upamāvasena dassitaṃ. Idāni tabbisiṭṭhakāladdhānavasena assāsapassāsānaṃ dīgharassataṃ upameyyavasena vibhāvetuṃ evantiādi vuttaṃ. Cuṇṇavicuṇṇā anekakalāpabhāvena. Ettha ca hatthiādisarīre sunakhādisarīre ca assāsapassāsānaṃ desaddhānavisiṭṭhakāladdhānavaseneva dīgharassatā vuttāti veditabbā attabhāvasaṅkhātaṃ dīghaṃ addhānaṃ saṇikaṃ pūretvātiādivacanato. Tesanti sattānaṃ. Teti assāsapassāsā. Ittaramaddhānanti appakaṃ kālaṃ. Navahākārehīti bhāvanamanuyuñjantassa pubbenāparaṃ aladdhavisesassa kevalaṃ addhānavasena ādito vuttā tayo ākārā, te ca kassaci assāsova, kassaci passāsova, kassaci tadubhayampi upaṭṭhātīti tiṇṇaṃ puggalānaṃ vasena vuttā, tathā chandavasena tayo, tathā pāmojjavasenāti imehi navahi ākārehi. Ekenākārenāti dīghaṃ assāsādīsu ekenākārena.
अद्धानसङ्खातेति दीघे ओकासद्धानसङ्खाते अत्तभावे कालद्धानेपि वा, एवं उपरि इत्तरसङ्खातेति एत्थापि। छन्दो उप्पज्जतीति भावनाय पुब्बेनापरं विसेसं आवहन्तिया लद्धस्सादत्ता तत्थ सातिसयो कत्तुकामतालक्खणो कुसलच्छन्दो उप्पज्जति। छन्दवसेनाति तथापवत्तछन्दस्स वसेन। पामोज्जं उप्पज्जतीति अस्सासपस्सासानं सुखुमतरभावे आरम्मणस्स सन्ततरताय, कम्मट्ठानस्स च वीथिपटिपन्नताय भावनाचित्तसहगतो पमोदो खुद्दकादिभेदा तरुणा पीति उप्पज्जति। चित्तं विवत्ततीति पटिभागनिमित्ते उप्पन्ने पकतिअस्सासपस्सासतो चित्तं निवत्तति। उपेक्खा सण्ठातीति तस्मिं पटिभागनिमित्ते उपचारप्पनाभेदे समाधिम्हि उप्पन्ने पुन झाननिब्बत्तनत्थं ब्यापाराभावतो अज्झुपेक्खनं होति, सा पनायं उपेक्खा तत्रमज्झत्तुपेक्खाति वेदितब्बा। अनुपस्सनाञाणन्ति समथवसेन निमित्तस्स अनुपस्सना, विपस्सनावसेन अस्सासपस्सासमुखेन तन्निस्सयनामरूपस्स अनुपस्सना च ञाणं। कायो उपट्ठानन्ति अस्सासपस्साससङ्खातो कायो उपगन्त्वा तिट्ठति एत्थ सतीति उपट्ठानं, नो सति, सति पन सरसतो उपतिट्ठनट्ठेन सरणट्ठेन च उपट्ठानञ्चेव सति च। तेन वुच्चतीतिआदीसु या अयं यथावुत्तअस्सासपस्सासकाये, तन्निस्सयभूते करजकाये च कायस्सेव अनुपस्सना निच्चादिभावं वा इत्थिपुरिससत्तजीवादिभावं वा अननुपस्सित्वा अस्सासपस्सासकायमत्तस्सेव अनिच्चादिभावस्स च अनुपस्सना, ताय कायानुपस्सनाय सतिसङ्खातस्स पट्ठानस्स भावना वड्ढना काये कायानुपस्सना सतिपट्ठानभावनाति अयं सङ्खेपत्थो।
Addhānasaṅkhāteti dīghe okāsaddhānasaṅkhāte attabhāve kāladdhānepi vā, evaṃ upari ittarasaṅkhāteti etthāpi. Chando uppajjatīti bhāvanāya pubbenāparaṃ visesaṃ āvahantiyā laddhassādattā tattha sātisayo kattukāmatālakkhaṇo kusalacchando uppajjati. Chandavasenāti tathāpavattachandassa vasena. Pāmojjaṃ uppajjatīti assāsapassāsānaṃ sukhumatarabhāve ārammaṇassa santataratāya, kammaṭṭhānassa ca vīthipaṭipannatāya bhāvanācittasahagato pamodo khuddakādibhedā taruṇā pīti uppajjati. Cittaṃ vivattatīti paṭibhāganimitte uppanne pakatiassāsapassāsato cittaṃ nivattati. Upekkhā saṇṭhātīti tasmiṃ paṭibhāganimitte upacārappanābhede samādhimhi uppanne puna jhānanibbattanatthaṃ byāpārābhāvato ajjhupekkhanaṃ hoti, sā panāyaṃ upekkhā tatramajjhattupekkhāti veditabbā. Anupassanāñāṇanti samathavasena nimittassa anupassanā, vipassanāvasena assāsapassāsamukhena tannissayanāmarūpassa anupassanā ca ñāṇaṃ. Kāyo upaṭṭhānanti assāsapassāsasaṅkhāto kāyo upagantvā tiṭṭhati ettha satīti upaṭṭhānaṃ, no sati, sati pana sarasato upatiṭṭhanaṭṭhena saraṇaṭṭhena ca upaṭṭhānañceva sati ca. Tena vuccatītiādīsu yā ayaṃ yathāvuttaassāsapassāsakāye, tannissayabhūte karajakāye ca kāyasseva anupassanā niccādibhāvaṃ vā itthipurisasattajīvādibhāvaṃ vā ananupassitvā assāsapassāsakāyamattasseva aniccādibhāvassa ca anupassanā, tāya kāyānupassanāya satisaṅkhātassa paṭṭhānassa bhāvanā vaḍḍhanā kāye kāyānupassanā satipaṭṭhānabhāvanāti ayaṃ saṅkhepattho.
इत्तरवसेनाति परित्तकालवसेन। तादिसोति दीघो रस्सो च। वण्णाति दीघादिआकारा। नासिकग्गेव भिक्खुनोति नासिकग्गे वा, वा-सद्देन उत्तरोट्ठे वाति अत्थो। तस्माति यस्मा ‘‘आदिमज्झपरियोसानवसेन सब्बं अस्सासपस्सासकायं विदितं पाकटं करिस्सामी’’ति पुब्बे पवत्तआभोगवसेन पच्छा तथा समुप्पन्नेन ञाणसम्पयुत्तचित्तेन तं अस्सासपस्सासकायं एवं विदितं पाकटं करोन्तो अस्ससति चेव पस्ससति च, तस्मा एवंभूतो सब्बकायपटिसंवेदी अस्ससिस्सामि पस्ससिस्सामीति सिक्खति नाम, न पन ‘‘अनागते एवं करिस्सामी’’ति चिन्तनमत्तेन सो एवं वुच्चतीति अधिप्पायो। तथाभूतस्साति आदिमज्झपरियोसानं विदितं करोन्तस्स। संवरोति सति वीरियम्पि वा। न अञ्ञं किञ्चीति सब्बकायं विदितं करिस्सामीतिआदिकं पुब्बाभोगं सन्धाय वदति। ञाणुप्पादनादीसूति आदि-सद्देन कायसङ्खारपस्सम्भनपीतिपटिसंवेदनादिं सङ्गण्हाति। कायसङ्खारन्ति अस्सासपस्सासं। सो हि चित्तसमुट्ठानोपि समानो करजकायपटिबद्धवुत्तिताय तेन सङ्खरीयतीति कायसङ्खारोति वुच्चति। अपरिग्गहितकालेति कम्मट्ठानस्स अनारद्धकाले, तदारम्भत्थाय कायचित्तानम्पि अपरिग्गहितकालेति अत्थो। निसीदति पल्लङ्कं आभुजित्वा उजुं कायं पणिधायाति हि इमिना कायपरिग्गहो, परिमुखं सतिं उपट्ठपेत्वाति इमिना चित्तपरिग्गहो वुत्तो। अधिमत्तन्ति बलवं ओळारिकं, लिङ्गविपल्लासेन वुत्तं। कायसङ्खारो हि अधिप्पेतो। अधिमत्तं हुत्वा पवत्ततीति किरियाविसेसनं वा एतं। सब्बेसंयेवाति उभयेसम्पि।
Ittaravasenāti parittakālavasena. Tādisoti dīgho rasso ca. Vaṇṇāti dīghādiākārā. Nāsikaggeva bhikkhunoti nāsikagge vā, vā-saddena uttaroṭṭhe vāti attho. Tasmāti yasmā ‘‘ādimajjhapariyosānavasena sabbaṃ assāsapassāsakāyaṃ viditaṃ pākaṭaṃ karissāmī’’ti pubbe pavattaābhogavasena pacchā tathā samuppannena ñāṇasampayuttacittena taṃ assāsapassāsakāyaṃ evaṃ viditaṃ pākaṭaṃ karonto assasati ceva passasati ca, tasmā evaṃbhūto sabbakāyapaṭisaṃvedī assasissāmi passasissāmīti sikkhati nāma, na pana ‘‘anāgate evaṃ karissāmī’’ti cintanamattena so evaṃ vuccatīti adhippāyo. Tathābhūtassāti ādimajjhapariyosānaṃ viditaṃ karontassa. Saṃvaroti sati vīriyampi vā. Na aññaṃ kiñcīti sabbakāyaṃ viditaṃ karissāmītiādikaṃ pubbābhogaṃ sandhāya vadati. Ñāṇuppādanādīsūti ādi-saddena kāyasaṅkhārapassambhanapītipaṭisaṃvedanādiṃ saṅgaṇhāti. Kāyasaṅkhāranti assāsapassāsaṃ. So hi cittasamuṭṭhānopi samāno karajakāyapaṭibaddhavuttitāya tena saṅkharīyatīti kāyasaṅkhāroti vuccati. Apariggahitakāleti kammaṭṭhānassa anāraddhakāle, tadārambhatthāya kāyacittānampi apariggahitakāleti attho. Nisīdati pallaṅkaṃ ābhujitvā ujuṃ kāyaṃ paṇidhāyāti hi iminā kāyapariggaho, parimukhaṃ satiṃ upaṭṭhapetvāti iminā cittapariggaho vutto. Adhimattanti balavaṃ oḷārikaṃ, liṅgavipallāsena vuttaṃ. Kāyasaṅkhāro hi adhippeto. Adhimattaṃ hutvā pavattatīti kiriyāvisesanaṃ vā etaṃ. Sabbesaṃyevāti ubhayesampi.
महाभूतपरिग्गहे सुखुमोति चतुधातुमुखेन विपस्सनाभिनिवेसं सन्धाय वुत्तं। लक्खणारम्मणिकविपस्सनायाति कलापसम्मसनमाह। निब्बिदानुपस्सनतो पट्ठाय बलवविपस्सना, ततो ओरं दुब्बलविपस्सना। पुब्बे वुत्तनयेनाति अपरिग्गहितकालेतिआदिना समथनये वुत्तनयेन।
Mahābhūtapariggahe sukhumoti catudhātumukhena vipassanābhinivesaṃ sandhāya vuttaṃ. Lakkhaṇārammaṇikavipassanāyāti kalāpasammasanamāha. Nibbidānupassanato paṭṭhāya balavavipassanā, tato oraṃ dubbalavipassanā. Pubbe vuttanayenāti apariggahitakāletiādinā samathanaye vuttanayena.
चोदनासोधनाहीति अनुयोगपरिहारेहि। कथन्तिआदि पटिसम्भिदापाळि, तत्थ कथं सिक्खतीति सम्बन्धो। इति किरातिआदि चोदकवचनं। इति किराति एवञ्चेति अत्थो। अस्सासपस्सासो सब्बथा अभावं उपनेति चेति चोदकस्स अधिप्पायो। वातूपलद्धियाति अस्सासपस्सासवातस्स अभावेन तब्बिसयाय उपलद्धिया भावनाचित्तस्स उप्पादो वड्ढि च न होतीति अत्थो। न च नन्ति एत्थ नन्ति निपातमत्तं। पुन इति किरातिआदि यथावुत्ताय चोदनाय विस्सज्जना, तत्थ इति किर सिक्खतीति मया वुत्ताकारेन यदि सिक्खतीति अत्थो। पभावना होतीति यदिपि ओळारिका कायसङ्खारा पटिप्पस्सम्भन्ति, सुखुमा पन अत्थेवाति भावनायपि वड्ढि होतेवाति अधिप्पायो। कंसेति कंसभाजने। निमित्तन्ति निमित्तस्स, तेसं सद्दानं पवत्तिआकारस्साति अत्थो। सुखुमका सद्दाति अनुरवे आह। सुखुमसद्दनिमित्तारम्मणतापीति सुखुमो सद्दोव निमित्तं तदारम्मणतायपि।
Codanāsodhanāhīti anuyogaparihārehi. Kathantiādi paṭisambhidāpāḷi, tattha kathaṃ sikkhatīti sambandho. Iti kirātiādi codakavacanaṃ. Iti kirāti evañceti attho. Assāsapassāso sabbathā abhāvaṃ upaneti ceti codakassa adhippāyo. Vātūpaladdhiyāti assāsapassāsavātassa abhāvena tabbisayāya upaladdhiyā bhāvanācittassa uppādo vaḍḍhi ca na hotīti attho. Na ca nanti ettha nanti nipātamattaṃ. Puna iti kirātiādi yathāvuttāya codanāya vissajjanā, tattha iti kira sikkhatīti mayā vuttākārena yadi sikkhatīti attho. Pabhāvanā hotīti yadipi oḷārikā kāyasaṅkhārā paṭippassambhanti, sukhumā pana atthevāti bhāvanāyapi vaḍḍhi hotevāti adhippāyo. Kaṃseti kaṃsabhājane. Nimittanti nimittassa, tesaṃ saddānaṃ pavattiākārassāti attho. Sukhumakā saddāti anurave āha. Sukhumasaddanimittārammaṇatāpīti sukhumo saddova nimittaṃ tadārammaṇatāyapi.
आभिसमाचारिकसीलन्ति एत्थ अभिसमाचारोति उत्तमसमाचारो, तदेव आभिसमाचारिकं सीलं, खन्धकवत्तपरियापन्नस्स सीलस्सेतं अधिवचनं। अहं सीलं रक्खामीति उभतोविभङ्गपरियापन्नं सीलं सन्धाय वुत्तं। आवासोति आवासपलिबोधो। कुलन्तिआदीसुपि एसेव नयो। कम्मन्ति नवकम्मं। इद्धीति पोथुज्जनिका इद्धि, सा विपस्सनाय पलिबोधो। सो उपच्छिन्दितब्बोति विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.४१) वुत्तेन तस्स तस्स पलिबोधस्स उपच्छेदप्पकारेन उपच्छिन्दितब्बो। योगानुयोगोति योगस्स भावनाय अनुयुञ्जनं। अट्ठतिंसारम्मणेसूति आलोकाकासकसिणद्वयं वज्जेत्वा पाळियं आगतानं अट्ठन्नं कसिणानं वसेन वुत्तं, चत्तारीसञ्ञेव पन कम्मट्ठानानि। यथावुत्तेनेव नयेनाति योगानुयोगकम्मस्स पदट्ठानत्ताति इममत्थं अतिदिसति। इमिनाव कम्मट्ठानेनाति इमिना आनापानस्सतिकम्मट्ठानेन। महाहत्थिपथं नीहरन्तो वियाति कम्मट्ठानवीथिं महाहत्थिमग्गं कत्वा दस्सेन्तो विय।
Ābhisamācārikasīlanti ettha abhisamācāroti uttamasamācāro, tadeva ābhisamācārikaṃ sīlaṃ, khandhakavattapariyāpannassa sīlassetaṃ adhivacanaṃ. Ahaṃ sīlaṃ rakkhāmīti ubhatovibhaṅgapariyāpannaṃ sīlaṃ sandhāya vuttaṃ. Āvāsoti āvāsapalibodho. Kulantiādīsupi eseva nayo. Kammanti navakammaṃ. Iddhīti pothujjanikā iddhi, sā vipassanāya palibodho. So upacchinditabboti visuddhimagge (visuddhi. 1.41) vuttena tassa tassa palibodhassa upacchedappakārena upacchinditabbo. Yogānuyogoti yogassa bhāvanāya anuyuñjanaṃ. Aṭṭhatiṃsārammaṇesūti ālokākāsakasiṇadvayaṃ vajjetvā pāḷiyaṃ āgatānaṃ aṭṭhannaṃ kasiṇānaṃ vasena vuttaṃ, cattārīsaññeva pana kammaṭṭhānāni. Yathāvutteneva nayenāti yogānuyogakammassa padaṭṭhānattāti imamatthaṃ atidisati. Imināva kammaṭṭhānenāti iminā ānāpānassatikammaṭṭhānena. Mahāhatthipathaṃ nīharanto viyāti kammaṭṭhānavīthiṃ mahāhatthimaggaṃ katvā dassento viya.
वुत्तप्पकारमाचरियन्ति ‘‘इमिनाव कम्मट्ठानेन चतुत्थज्झानं निब्बत्तेत्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पत्तस्सा’’तिआदिना हेट्ठा वुत्तप्पकारं आचरियं। ‘‘पियो गरु भावनीयो’’तिआदिना (अ॰ नि॰ ७.३७; नेत्ति॰ ११३; मि॰ प॰ ६.१.१०) विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.४२) वुत्तप्पकारमाचरियन्तिपि वदन्ति। पञ्चसन्धिकन्ति पञ्चपब्बं, पञ्चभागन्ति अत्थो। कम्मट्ठानस्स उग्गण्हनन्ति कम्मट्ठानगन्थस्स उग्गण्हनं। तदत्थपरिपुच्छा कम्मट्ठानस्स परिपुच्छा, तत्थ संसयपरिपुच्छा वा। कम्मट्ठानस्स उपट्ठानन्ति एवं भावनमनुयुञ्जन्तस्स एवमिध निमित्तं उपतिट्ठतीति उपधारणं। तथा कम्मट्ठानप्पना एवं झानमप्पेतीति। कम्मट्ठानस्स लक्खणन्ति गणनानुबन्धनाफुसनानं वसेन भावनं उस्सुक्कापेत्वा ठपनावसेन मत्थकप्पत्ति इध भावनाति कम्मट्ठानसभावस्स सल्लक्खणं, तेनाह ‘‘कम्मट्ठानसभावूपधारणन्ति वुत्तं होती’’ति।
Vuttappakāramācariyanti ‘‘imināva kammaṭṭhānena catutthajjhānaṃ nibbattetvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pattassā’’tiādinā heṭṭhā vuttappakāraṃ ācariyaṃ. ‘‘Piyo garu bhāvanīyo’’tiādinā (a. ni. 7.37; netti. 113; mi. pa. 6.1.10) visuddhimagge (visuddhi. 1.42) vuttappakāramācariyantipi vadanti. Pañcasandhikanti pañcapabbaṃ, pañcabhāganti attho. Kammaṭṭhānassa uggaṇhananti kammaṭṭhānaganthassa uggaṇhanaṃ. Tadatthaparipucchā kammaṭṭhānassa paripucchā, tattha saṃsayaparipucchā vā. Kammaṭṭhānassa upaṭṭhānanti evaṃ bhāvanamanuyuñjantassa evamidha nimittaṃ upatiṭṭhatīti upadhāraṇaṃ. Tathā kammaṭṭhānappanā evaṃ jhānamappetīti. Kammaṭṭhānassa lakkhaṇanti gaṇanānubandhanāphusanānaṃ vasena bhāvanaṃ ussukkāpetvā ṭhapanāvasena matthakappatti idha bhāvanāti kammaṭṭhānasabhāvassa sallakkhaṇaṃ, tenāha ‘‘kammaṭṭhānasabhāvūpadhāraṇanti vuttaṃ hotī’’ti.
अट्ठारससेनासनदोसविवज्जितन्ति महत्तं नवत्तं जिण्णत्तं पन्थनिस्सितत्तं सोण्डिपण्णपुप्फफलयुत्तता पत्थनीयता नगरदारुखेत्तसन्निस्सितता विसभागानं पुग्गलानं अत्थिता पट्टनसन्निस्सितता पच्चन्तसन्निस्सितता रज्जसीमसन्निस्सितता असप्पायता कल्याणमित्तानं अलाभोति इमेहि अट्ठारसहि सेनासनदोसेहि विवज्जितं। पञ्चसेनासनङ्गसमन्नागतन्ति –
Aṭṭhārasasenāsanadosavivajjitanti mahattaṃ navattaṃ jiṇṇattaṃ panthanissitattaṃ soṇḍipaṇṇapupphaphalayuttatā patthanīyatā nagaradārukhettasannissitatā visabhāgānaṃ puggalānaṃ atthitā paṭṭanasannissitatā paccantasannissitatā rajjasīmasannissitatā asappāyatā kalyāṇamittānaṃ alābhoti imehi aṭṭhārasahi senāsanadosehi vivajjitaṃ. Pañcasenāsanaṅgasamannāgatanti –
‘‘इध, भिक्खवे, सेनासनं नातिदूरं होति नाच्चासन्नं गमनागमनसम्पन्नं दिवा अप्पाकिण्णं रत्तिं अप्पसद्दं अप्पनिग्घोसं अप्पडंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सं, तस्मिं खो पन सेनासने विहरन्तस्स अप्पकसिरेन उप्पज्जन्ति चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारा, तस्मिं खो पन सेनासने थेरा भिक्खू विहरन्ति …पे॰… एवं खो, भिक्खवे, सेनासनं पञ्चङ्गसमन्नागतं होती’’ति (अ॰ नि॰ १०.११) –
‘‘Idha, bhikkhave, senāsanaṃ nātidūraṃ hoti nāccāsannaṃ gamanāgamanasampannaṃ divā appākiṇṇaṃ rattiṃ appasaddaṃ appanigghosaṃ appaḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassaṃ, tasmiṃ kho pana senāsane viharantassa appakasirena uppajjanti cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārā, tasmiṃ kho pana senāsane therā bhikkhū viharanti …pe… evaṃ kho, bhikkhave, senāsanaṃ pañcaṅgasamannāgataṃ hotī’’ti (a. ni. 10.11) –
एवं भगवता वुत्तेहि पञ्चहि सेनासनङ्गेहि समन्नागतं, एत्थ च नातिदूरतादि एकं, दिवा अप्पाकिण्णतादि एकं, अप्पडंसादिता एकं, चीवरादिलाभो एकं, थेरानं भिक्खूनं निवासो एकन्ति एवं पञ्चङ्गानि वेदितब्बानि।
Evaṃ bhagavatā vuttehi pañcahi senāsanaṅgehi samannāgataṃ, ettha ca nātidūratādi ekaṃ, divā appākiṇṇatādi ekaṃ, appaḍaṃsāditā ekaṃ, cīvarādilābho ekaṃ, therānaṃ bhikkhūnaṃ nivāso ekanti evaṃ pañcaṅgāni veditabbāni.
उपच्छिन्नखुद्दकपलिबोधेनाति दीघानं केसादीनं हरणेन पत्तचीवरादीनं पचनतुन्नकरणरजनादिकरणेहि च उपच्छिन्ना खुद्दका पलिबोधा येन, तेन। भत्तसम्मदन्ति भोजननिमित्तं परिस्समं। आचरियतो उग्गहो आचरियुग्गहो, सब्बोपि कम्मट्ठानविधि, न पुब्बे वुत्तउग्गहमत्तं, ततो। एकपदम्पीति एककोट्ठासम्पि।
Upacchinnakhuddakapalibodhenāti dīghānaṃ kesādīnaṃ haraṇena pattacīvarādīnaṃ pacanatunnakaraṇarajanādikaraṇehi ca upacchinnā khuddakā palibodhā yena, tena. Bhattasammadanti bhojananimittaṃ parissamaṃ. Ācariyato uggaho ācariyuggaho, sabbopi kammaṭṭhānavidhi, na pubbe vuttauggahamattaṃ, tato. Ekapadampīti ekakoṭṭhāsampi.
अनुवहनाति अस्सासपस्सासानं अनुगमनवसेन सतिया निरन्तरं अनुप्पवत्तना। यस्मा पन गणनादिवसेन विय फुसनावसेन विसुं मनसिकारो नत्थि, फुट्ठफुट्ठट्ठाने एव गणनादि कातब्बन्ति दस्सेतुं इध फुसनागहणन्ति दीपेन्तो ‘‘फुसनाति फुट्ठट्ठान’’न्ति आह। ठपनाति समाधानं, समाधिप्पधाना पन अप्पनाति आह ‘‘ठपनाति अप्पना’’ति। अनिच्चतादीनं लक्खणतो सल्लक्खणा विपस्सना। पवत्ततो निमित्ततो च विनिवट्टनतो विनिवट्टना मग्गो। किलेसपटिप्पस्सद्धिभावतो पारिसुद्धि फलं। तेसन्ति विनिवट्टनापारिसुद्धीनं। खण्डन्ति ‘‘एकं तीणि पञ्चा’’ति एकन्तरिकादिभावेन गणनाय खण्डनं। अथ वा खण्डन्ति अन्तरन्तरा कतिपयकालं अगणेत्वा पुन गणनवसेन अन्तरा ओधिपरिच्छेदो न दस्सेतब्बो। तथा खण्डं दस्सेन्तस्स हि ‘‘कम्मट्ठाननिन्नं पवत्तति नु खो मे चित्तं, नो’’ति वीमंसुप्पत्तिया विक्खेपो होति, तेनाह सिखाप्पत्तं नु खो मेतिआदि, इदञ्च एवं खण्डं दस्सेत्वा चिरतरं गणनाय मनसिकरोन्तस्स वसेन वुत्तं। सो हि तथा लद्धं अविक्खेपमत्तं निस्साय एवं मञ्ञेय्य। यो उपट्ठाति, तं गहेत्वाति इदं अस्सासपस्सासेसु यस्स एकोव पठमं उपट्ठाति, तं सन्धाय वुत्तं, यस्स पन उभोपि उपट्ठहन्ति, तेन उभयम्पि गहेत्वा गणितब्बं। यो उपट्ठातीति इमिनाव द्वीसु नासापुटवातेसु यो पाकटो होति, सो गहेतब्बोति अयम्पि अत्थो दीपितोति गहेतब्बं। पठमं एकेकस्मिं उपट्ठितेपि उपलक्खेत्वा गणन्तस्सेव कमेन उभोपि पाकटा होन्तीति आह ‘‘अस्सासपस्सासा पाकटा होन्ती’’ति। एवं सीघं सीघं गणेतब्बमेवाति सम्बन्धो। एवं सीघगणनारम्भस्स ओकासं दस्सेतुं इमस्सापि पुरिमनयेन गणयतोतिआदि वुत्तं। तत्थ पुरिमनयेनाति दन्धगणनाय, पाकटा हुत्वाति इमिना दन्धगणनाय आरद्धकाले चित्तस्स अविसदताय सुखुमस्सासादीनं अपाकटतं, पच्छा विसदकाले पाकटतञ्च तेसु च पाकटेसु दन्धगणनं पहाय सीघगणना कातब्बाति दस्सेति। सीघगणनाय निप्परियायतो निरन्तरप्पवत्ति अप्पनावीथियमेव, न कामावचरे भवङ्गन्तरिकत्ताति आह ‘‘निरन्तरप्पवत्तं विया’’ति। पुरिमनयेनेवाति सीघगणनाय। अन्तो पविसन्तं वातं मनसिकरोन्तो अन्तो चित्तं पवेसेति नाम।
Anuvahanāti assāsapassāsānaṃ anugamanavasena satiyā nirantaraṃ anuppavattanā. Yasmā pana gaṇanādivasena viya phusanāvasena visuṃ manasikāro natthi, phuṭṭhaphuṭṭhaṭṭhāne eva gaṇanādi kātabbanti dassetuṃ idha phusanāgahaṇanti dīpento ‘‘phusanāti phuṭṭhaṭṭhāna’’nti āha. Ṭhapanāti samādhānaṃ, samādhippadhānā pana appanāti āha ‘‘ṭhapanāti appanā’’ti. Aniccatādīnaṃ lakkhaṇato sallakkhaṇā vipassanā. Pavattato nimittato ca vinivaṭṭanato vinivaṭṭanā maggo. Kilesapaṭippassaddhibhāvato pārisuddhi phalaṃ. Tesanti vinivaṭṭanāpārisuddhīnaṃ. Khaṇḍanti ‘‘ekaṃ tīṇi pañcā’’ti ekantarikādibhāvena gaṇanāya khaṇḍanaṃ. Atha vā khaṇḍanti antarantarā katipayakālaṃ agaṇetvā puna gaṇanavasena antarā odhiparicchedo na dassetabbo. Tathā khaṇḍaṃ dassentassa hi ‘‘kammaṭṭhānaninnaṃ pavattati nu kho me cittaṃ, no’’ti vīmaṃsuppattiyā vikkhepo hoti, tenāha sikhāppattaṃ nu kho metiādi, idañca evaṃ khaṇḍaṃ dassetvā cirataraṃ gaṇanāya manasikarontassa vasena vuttaṃ. So hi tathā laddhaṃ avikkhepamattaṃ nissāya evaṃ maññeyya. Yo upaṭṭhāti, taṃ gahetvāti idaṃ assāsapassāsesu yassa ekova paṭhamaṃ upaṭṭhāti, taṃ sandhāya vuttaṃ, yassa pana ubhopi upaṭṭhahanti, tena ubhayampi gahetvā gaṇitabbaṃ. Yo upaṭṭhātīti imināva dvīsu nāsāpuṭavātesu yo pākaṭo hoti, so gahetabboti ayampi attho dīpitoti gahetabbaṃ. Paṭhamaṃ ekekasmiṃ upaṭṭhitepi upalakkhetvā gaṇantasseva kamena ubhopi pākaṭā hontīti āha ‘‘assāsapassāsā pākaṭā hontī’’ti. Evaṃ sīghaṃ sīghaṃ gaṇetabbamevāti sambandho. Evaṃ sīghagaṇanārambhassa okāsaṃ dassetuṃ imassāpi purimanayena gaṇayatotiādi vuttaṃ. Tattha purimanayenāti dandhagaṇanāya, pākaṭā hutvāti iminā dandhagaṇanāya āraddhakāle cittassa avisadatāya sukhumassāsādīnaṃ apākaṭataṃ, pacchā visadakāle pākaṭatañca tesu ca pākaṭesu dandhagaṇanaṃ pahāya sīghagaṇanā kātabbāti dasseti. Sīghagaṇanāya nippariyāyato nirantarappavatti appanāvīthiyameva, na kāmāvacare bhavaṅgantarikattāti āha ‘‘nirantarappavattaṃ viyā’’ti. Purimanayenevāti sīghagaṇanāya. Anto pavisantaṃ vātaṃ manasikaronto anto cittaṃ paveseti nāma.
एतन्ति एतं अस्सासपस्सासजातं। अनुगमनन्ति फुट्ठट्ठाने मनसिकरणमेव, न अस्सासपस्सासानं अनुवत्तनं, तेनाह – ‘‘तञ्च खो न आदिमज्झपरियोसानानुगमनवसेना’’ति। फुसनाठपनावसेन विसुं मनसिकारो नत्थीति इमिना यथा गणनाय फुसनाय च मनसिकरोति, एवं अनुबन्धनं विना केवलं ठपनाय च फुसनाय च मनसिकारोपि नत्थीति दस्सेन्तेन गणनं पटिसंहरित्वा याव अप्पना उप्पज्जति, ताव अनुबन्धनाय च फुसनाय च मनसिकरोति, अप्पनाय पन उप्पन्नाय अनुबन्धनाय ठपनाय च मनसिकरोति नामाति दीपितं होति, अट्ठकथायं पन अनुबन्धनाय विना ठपनाय मनसिकारो नत्थीति दस्सनत्थं ‘‘अनुबन्धनाय च फुसनाय च ठपनाय च मनसिकरोतीति वुच्चती’’ति एत्तकमेव वुत्तन्ति गहेतब्बं । या अच्चन्ताय न मिनोति न विनिच्छनति, सा मानस्स समीपेति उपमानं सिद्धसादिसेन साध्यसाधनं यथा गो विय गवयोति। पङ्गुळोति पीठसप्पी। दोलाति पेङ्खोलो। कीळतन्ति कीळन्तानं। उपनिबन्धनत्थम्भमूलेति नासिकग्गं मुखनिमित्तञ्च सन्धाय वुत्तं। आदितो पभुतीति उपमेय्यत्थदस्सनतो पट्ठाय। निमित्तन्ति उपनिबन्धननिमित्तं नासिकग्गं, मुखनिमित्तं वा। अनारम्मणमेकचित्तस्साति अस्सासपस्सासानं एकक्खणे अप्पवत्तनतो एकस्स चित्तस्स तयोपि आरम्मणं न होन्ति, निमित्तेन सह अस्सासो पस्सासो वाति द्वेयेव एकक्खणे आरम्मणं होन्तीति अत्थो। अजानतो च तयो धम्मेति निमित्तं अस्सासो पस्सासोति इमे तयो धम्मे आरम्मणकरणवसेन अविन्दन्तस्स, च-सद्दो ब्यतिरेको, तेन एवञ्च सति अयं अनिट्ठप्पसङ्गोति ब्यतिरेकं दस्सेति। भावनाति आनापानस्सतिभावना।
Etanti etaṃ assāsapassāsajātaṃ. Anugamananti phuṭṭhaṭṭhāne manasikaraṇameva, na assāsapassāsānaṃ anuvattanaṃ, tenāha – ‘‘tañca kho na ādimajjhapariyosānānugamanavasenā’’ti. Phusanāṭhapanāvasena visuṃ manasikāro natthīti iminā yathā gaṇanāya phusanāya ca manasikaroti, evaṃ anubandhanaṃ vinā kevalaṃ ṭhapanāya ca phusanāya ca manasikāropi natthīti dassentena gaṇanaṃ paṭisaṃharitvā yāva appanā uppajjati, tāva anubandhanāya ca phusanāya ca manasikaroti, appanāya pana uppannāya anubandhanāya ṭhapanāya ca manasikaroti nāmāti dīpitaṃ hoti, aṭṭhakathāyaṃ pana anubandhanāya vinā ṭhapanāya manasikāro natthīti dassanatthaṃ ‘‘anubandhanāya ca phusanāya ca ṭhapanāya ca manasikarotīti vuccatī’’ti ettakameva vuttanti gahetabbaṃ . Yā accantāya na minoti na vinicchanati, sā mānassa samīpeti upamānaṃ siddhasādisena sādhyasādhanaṃ yathā go viya gavayoti. Paṅguḷoti pīṭhasappī. Dolāti peṅkholo. Kīḷatanti kīḷantānaṃ. Upanibandhanatthambhamūleti nāsikaggaṃ mukhanimittañca sandhāya vuttaṃ. Ādito pabhutīti upameyyatthadassanato paṭṭhāya. Nimittanti upanibandhananimittaṃ nāsikaggaṃ, mukhanimittaṃ vā. Anārammaṇamekacittassāti assāsapassāsānaṃ ekakkhaṇe appavattanato ekassa cittassa tayopi ārammaṇaṃ na honti, nimittena saha assāso passāso vāti dveyeva ekakkhaṇe ārammaṇaṃ hontīti attho. Ajānato ca tayo dhammeti nimittaṃ assāso passāsoti ime tayo dhamme ārammaṇakaraṇavasena avindantassa, ca-saddo byatireko, tena evañca sati ayaṃ aniṭṭhappasaṅgoti byatirekaṃ dasseti. Bhāvanāti ānāpānassatibhāvanā.
कथं इमे…पे॰… विसेसमधिगच्छतीति इदं परिहारगाथाय वुत्तमेवत्थं ककचोपमाय (म॰ नि॰ १.२२२ आदयो) विवरितुं पुच्छाठपनं। तत्थ कथं-सद्दो पच्चेकं योजेतब्बो ‘‘कथमिमे अविदिता…पे॰… कथं विसेसमधिगच्छती’’ति। पधानन्ति भावनानिप्फादकं वीरियं। पयोगन्ति नीवरणविक्खम्भकं भावनानुयोगं। विसेसन्ति अरहत्तपरियोसानविसेसं। पधानन्ति रुक्खस्स छेदनवीरियं। पयोगन्ति तस्सेव छेदनककिरियं। किञ्चापेत्थ ‘‘विसेसमधिगच्छती’’ति उपमायं न वुत्तं, तथापि अत्थतो योजेतब्बमेव। यथा रुक्खोतिआदि उपमासंसन्दनं। नासिकग्गे वा मुखनिमित्ते वाति दीघनासिको नासिकग्गे, इतरो मुखं निमियति छादियति एतेनाति मुखनिमित्तन्ति लद्धनामे उत्तरोट्ठे।
Kathaṃ ime…pe… visesamadhigacchatīti idaṃ parihāragāthāya vuttamevatthaṃ kakacopamāya (ma. ni. 1.222 ādayo) vivarituṃ pucchāṭhapanaṃ. Tattha kathaṃ-saddo paccekaṃ yojetabbo ‘‘kathamime aviditā…pe… kathaṃ visesamadhigacchatī’’ti. Padhānanti bhāvanānipphādakaṃ vīriyaṃ. Payoganti nīvaraṇavikkhambhakaṃ bhāvanānuyogaṃ. Visesanti arahattapariyosānavisesaṃ. Padhānanti rukkhassa chedanavīriyaṃ. Payoganti tasseva chedanakakiriyaṃ. Kiñcāpettha ‘‘visesamadhigacchatī’’ti upamāyaṃ na vuttaṃ, tathāpi atthato yojetabbameva. Yathā rukkhotiādi upamāsaṃsandanaṃ. Nāsikagge vā mukhanimitte vāti dīghanāsiko nāsikagge, itaro mukhaṃ nimiyati chādiyati etenāti mukhanimittanti laddhanāme uttaroṭṭhe.
इदं पधानन्ति येन वीरियारम्भेन कायोपि चित्तम्पि भावनाकम्मस्स अरहं इध पधानन्ति फलेन हेतुं दस्सेति। उपक्किलेसाति नीवरणा। वितक्काति कामवितक्कादिमिच्छावितक्का, नीवरणप्पहानेन वा पठमज्झानाधिगमं दस्सेत्वा वितक्कूपसमापदेसेन दुतियज्झानादीनमधिगममाह। अयं पयोगोति अयं झानाधिगमस्स हेतुभूतो कम्मट्ठानानुयोगसङ्खातो पयोगो। संयोजना पहीयन्तीति दसपि संयोजनानि मग्गपअपाटिया समुच्छेदवसेन पहीयन्ति। ब्यन्ती होन्तीति तथा सत्तपि अनुसया भङ्गमत्तस्सपि अनवसेसतो विगतन्ता होन्ति। अयं विसेसोति इमं समाधिं निस्साय अनुक्कमेन लब्भमानो अयं संयोजनप्पहानादिको इमस्स समाधिस्स विसेसोति अत्थो। एवं इमे तयो धम्मातिआदि निगमनवचनं। परिपुण्णाति सोळसन्नं वत्थूनं पारिपूरिया सब्बसो पुण्णा। अनुपुब्बन्ति अनुक्कमेन। परिचिताति परिचिण्णा। इमं लोकन्ति खन्धादिलोकं पञ्ञापभासेन पभासेति।
Idaṃ padhānanti yena vīriyārambhena kāyopi cittampi bhāvanākammassa arahaṃ idha padhānanti phalena hetuṃ dasseti. Upakkilesāti nīvaraṇā. Vitakkāti kāmavitakkādimicchāvitakkā, nīvaraṇappahānena vā paṭhamajjhānādhigamaṃ dassetvā vitakkūpasamāpadesena dutiyajjhānādīnamadhigamamāha. Ayaṃ payogoti ayaṃ jhānādhigamassa hetubhūto kammaṭṭhānānuyogasaṅkhāto payogo. Saṃyojanā pahīyantīti dasapi saṃyojanāni maggapaapāṭiyā samucchedavasena pahīyanti. Byantī hontīti tathā sattapi anusayā bhaṅgamattassapi anavasesato vigatantā honti. Ayaṃ visesoti imaṃ samādhiṃ nissāya anukkamena labbhamāno ayaṃ saṃyojanappahānādiko imassa samādhissa visesoti attho. Evaṃ ime tayo dhammātiādi nigamanavacanaṃ. Paripuṇṇāti soḷasannaṃ vatthūnaṃ pāripūriyā sabbaso puṇṇā. Anupubbanti anukkamena. Paricitāti pariciṇṇā. Imaṃ lokanti khandhādilokaṃ paññāpabhāsena pabhāseti.
इधाति इमस्मिं ठाने। अस्साति उपमाभूतस्स ककचस्स। आनयने पयोजनन्ति योजेतब्बं। निमित्तन्ति पटिभागनिमित्तं। अवसेसझानङ्गपटिमण्डिताति वितक्कादिअवसेसझानङ्गपटिमण्डिताति वदन्ति। विचारादीहीति पन वत्तब्बं निप्परियायेन वितक्कस्स अप्पनाभावतो। सो हि ‘‘अप्पना ब्यप्पना’’ति निद्दिट्ठो। एवञ्हि सति अवसेस-सद्दो उपपन्नो होति, वितक्कसम्पयोगतो वा झानङ्गेसु पधानभूतो समाधि अप्पनाति कत्वा ‘‘अवसेसझानङ्गपटिमण्डिता अप्पनासङ्खाता ठपना च सम्पज्जती’’ति वुत्तं। कस्सचि पन गणनावसेनेव मनसिकारकालतो पभुतीति एत्थ ‘‘अनुक्कमतो…पे॰… पत्तं विय होती’’ति उपरि वक्खमानो गन्थो पुराणपोत्थकेसु दिस्सति, तस्मा अयं पाठो एत्थापि लिखितब्बो, लेखकानं पन दोसेन गळितोति वेदितब्बो।
Idhāti imasmiṃ ṭhāne. Assāti upamābhūtassa kakacassa. Ānayane payojananti yojetabbaṃ. Nimittanti paṭibhāganimittaṃ. Avasesajhānaṅgapaṭimaṇḍitāti vitakkādiavasesajhānaṅgapaṭimaṇḍitāti vadanti. Vicārādīhīti pana vattabbaṃ nippariyāyena vitakkassa appanābhāvato. So hi ‘‘appanā byappanā’’ti niddiṭṭho. Evañhi sati avasesa-saddo upapanno hoti, vitakkasampayogato vā jhānaṅgesu padhānabhūto samādhi appanāti katvā ‘‘avasesajhānaṅgapaṭimaṇḍitā appanāsaṅkhātā ṭhapanā ca sampajjatī’’ti vuttaṃ. Kassaci pana gaṇanāvaseneva manasikārakālato pabhutīti ettha ‘‘anukkamato…pe… pattaṃ viya hotī’’ti upari vakkhamāno gantho purāṇapotthakesu dissati, tasmā ayaṃ pāṭho etthāpi likhitabbo, lekhakānaṃ pana dosena gaḷitoti veditabbo.
ओळारिके अस्सासपस्सासे निरुद्धेतिआदि हेट्ठा वुत्तनयम्पि विचेतब्बाकारप्पत्तस्स कायसङ्खारस्स विचयनविधिं दस्सेतुं आनीतं। देसतोति पुब्बे फुसनवसेन गहितट्ठानतो। निमित्तं पट्ठपेतब्बन्ति पुब्बे गहिताकारनिमित्तग्गाहिका सञ्ञा फुसनट्ठाने पट्ठपेतब्बा। इममेव हि अत्थवसन्ति इमं अनुपट्ठहन्तस्स आरम्मणस्स उपट्ठानविधिसङ्खातं कारणं पटिच्च। इतोति आनापानकम्मट्ठानतो। गरुकता च भावनादुक्करतायाति आह ‘‘गरुकभावन’’न्ति। चरित्वाति गोचरं गहेत्वा। निमित्तन्ति उग्गहनिमित्तं, पटिभागनिमित्तं वा। उभयम्पि हि इध एकज्झं वुत्तं। तथा हि तूलपिचुआदिउपमत्तयं उग्गहे युज्जति, सेसं उभयत्थ।
Oḷārike assāsapassāse niruddhetiādi heṭṭhā vuttanayampi vicetabbākārappattassa kāyasaṅkhārassa vicayanavidhiṃ dassetuṃ ānītaṃ. Desatoti pubbe phusanavasena gahitaṭṭhānato. Nimittaṃ paṭṭhapetabbanti pubbe gahitākāranimittaggāhikā saññā phusanaṭṭhāne paṭṭhapetabbā. Imameva hi atthavasanti imaṃ anupaṭṭhahantassa ārammaṇassa upaṭṭhānavidhisaṅkhātaṃ kāraṇaṃ paṭicca. Itoti ānāpānakammaṭṭhānato. Garukatā ca bhāvanādukkaratāyāti āha ‘‘garukabhāvana’’nti. Caritvāti gocaraṃ gahetvā. Nimittanti uggahanimittaṃ, paṭibhāganimittaṃ vā. Ubhayampi hi idha ekajjhaṃ vuttaṃ. Tathā hi tūlapicuādiupamattayaṃ uggahe yujjati, sesaṃ ubhayattha.
तारकरूपं वियाति तारकाय सरूपं विय। सञ्ञानानतायाति निमित्तुपट्ठानतो पुब्बे पवत्तसञ्ञानं नानताय। सञ्ञजन्ति भावनासञ्ञाय परिकप्पितं, न उप्पादितं अविज्जमानत्ता, तेनाह ‘‘नानतो उपट्ठाती’’ति। एवं होतीति भावनमनुयुत्तस्स एवं उपट्ठाति। एवन्ति एवं सति, यथावुत्तनयेन निमित्ते एव चित्तस्स ठपने सतीति अत्थो। इतो पभुतीति इतो पटिभागनिमित्तुप्पत्तितो पट्ठाय। निमित्तेति पटिभागनिमित्ते। ठपयन्ति ठपनावसेन चित्तं ठपन्तो। नानाकारन्ति ‘‘चत्तारो वण्णा’’ति एवं वुत्तं नानाकारं। विभावयन्ति विभावेन्तो अन्तरधापेन्तो। निमित्तुप्पत्तितो पट्ठाय हि ते आकारा अमनसिकरोतो अन्तरहिता विय होन्ति। अस्सासपस्सासेति अस्सासे पस्सासे च यो नानाकारो, तं विभावयं अस्सासपस्साससम्भूते वा निमित्ते चित्तं ठपयं सकं चित्तं निबन्धति नामाति योजना। केचि पन विभावयन्ति एतस्स विभावेन्तो विदितं पाकटं करोन्तोति अत्थं वदन्ति, तं पुब्बभागवसेन युज्जेय्य। अयञ्हेत्थ अत्थो – अस्सासपस्सासे नानाकारं विभावेन्तो पजानन्तो तत्थ यं लद्धं निमित्तं, तस्मिं चित्तं ठपेन्तो अनुक्कमेन सकं चित्तं निबन्धति अप्पेतीति।
Tārakarūpaṃ viyāti tārakāya sarūpaṃ viya. Saññānānatāyāti nimittupaṭṭhānato pubbe pavattasaññānaṃ nānatāya. Saññajanti bhāvanāsaññāya parikappitaṃ, na uppāditaṃ avijjamānattā, tenāha ‘‘nānato upaṭṭhātī’’ti. Evaṃ hotīti bhāvanamanuyuttassa evaṃ upaṭṭhāti. Evanti evaṃ sati, yathāvuttanayena nimitte eva cittassa ṭhapane satīti attho. Ito pabhutīti ito paṭibhāganimittuppattito paṭṭhāya. Nimitteti paṭibhāganimitte. Ṭhapayanti ṭhapanāvasena cittaṃ ṭhapanto. Nānākāranti ‘‘cattāro vaṇṇā’’ti evaṃ vuttaṃ nānākāraṃ. Vibhāvayanti vibhāvento antaradhāpento. Nimittuppattito paṭṭhāya hi te ākārā amanasikaroto antarahitā viya honti. Assāsapassāseti assāse passāse ca yo nānākāro, taṃ vibhāvayaṃ assāsapassāsasambhūte vā nimitte cittaṃ ṭhapayaṃ sakaṃ cittaṃ nibandhati nāmāti yojanā. Keci pana vibhāvayanti etassa vibhāvento viditaṃ pākaṭaṃ karontoti atthaṃ vadanti, taṃ pubbabhāgavasena yujjeyya. Ayañhettha attho – assāsapassāse nānākāraṃ vibhāvento pajānanto tattha yaṃ laddhaṃ nimittaṃ, tasmiṃ cittaṃ ṭhapento anukkamena sakaṃ cittaṃ nibandhati appetīti.
किलेसाति अवसेसकिलेसा। सन्निसिन्नायेवाति अलद्धनीवरणसहाया ओलीनायेव। उपचारभूमियन्ति उपचारावत्थायं। लक्खणतोति विक्खम्भनादिसभावतो वा अनिच्चादिसभावतो वा। गोचरोति भिक्खाचारगामो। यत्थ दुल्लभा सप्पायभिक्खा, सो असप्पायो, इतरो सप्पायो। भस्सन्ति दसकथावत्थुनिस्सितं भस्सं, तं सप्पायं, इतरमसप्पायं। सेसेसु आवासादीसु यत्थ यत्थ असमाहितं चित्तं समाधियति, तं तं सप्पायं, इतरमसप्पायन्ति गहेतब्बं। यस्स पन एवं सत्तविधं असप्पायं वज्जेत्वा सप्पायमेव सेवन्तस्सपि अप्पना न होति, तेन सम्पादेतब्बं दसविधं अप्पनाकोसल्लं दस्सेन्तो वत्थुविसदकिरियातिआदिमाह। तत्थ वत्थुविसदकिरिया नाम केसनखच्छेदनादीहि अज्झत्तिकस्स सरीरवत्थुस्स, चीवरसेनासनादिधोवनपरिकम्मादीहि बाहिरवत्थुस्स च विसदभावकरणं। एवञ्हि ञाणम्पि विसदकिच्चनिप्फत्तिकरं होति। इन्द्रियसमत्तपटिपादनता नाम सद्धादीनं इन्द्रियानं समभावकरणं। निमित्तकुसलता नाम भावनाय लद्धनिमित्तस्स रक्खणकोसल्लं। यस्मिं समये चित्तं निग्गहेतब्बन्तिआदीसु यस्मिं समये चित्तं अच्चारद्धतादीहि कारणेहि उद्धतताय निग्गहेतब्बं, तदा धम्मविचयसम्बोज्झङ्गादयो तयो अभावेत्वा पस्सद्धादीनं तिण्णं भावनेन चित्तस्स निग्गण्हना होति। यदास्स चित्तं अतिसिथिलवीरियतादीहि लीनताय पग्गहेतब्बं, तदा पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गादयो तयो अभावेत्वा धम्मविचयादीनं तिण्णं भावनेन चित्तस्स पग्गण्हनं होति। यदास्स पञ्ञापयोगमन्दतादीहि निरस्सादं चित्तं होति, तदा तस्स चित्तस्स अट्ठसंवेगवत्थुपच्चवेक्खणादिना (अ॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.४१८) सम्पहंसनसङ्खाता संवेजना होति। यदा पनस्स एवं पटिपज्जनतो अलीनं अनुद्धतं अनिरस्सादं आरम्मणे समप्पवत्तं समथवीथिपटिपन्नञ्च चित्तं होति, तदा तस्स पग्गहनिग्गहसम्पहंसनेसु अब्यापारतासमापज्जनेन अज्झुपेक्खना होति।
Kilesāti avasesakilesā. Sannisinnāyevāti aladdhanīvaraṇasahāyā olīnāyeva. Upacārabhūmiyanti upacārāvatthāyaṃ. Lakkhaṇatoti vikkhambhanādisabhāvato vā aniccādisabhāvato vā. Gocaroti bhikkhācāragāmo. Yattha dullabhā sappāyabhikkhā, so asappāyo, itaro sappāyo. Bhassanti dasakathāvatthunissitaṃ bhassaṃ, taṃ sappāyaṃ, itaramasappāyaṃ. Sesesu āvāsādīsu yattha yattha asamāhitaṃ cittaṃ samādhiyati, taṃ taṃ sappāyaṃ, itaramasappāyanti gahetabbaṃ. Yassa pana evaṃ sattavidhaṃ asappāyaṃ vajjetvā sappāyameva sevantassapi appanā na hoti, tena sampādetabbaṃ dasavidhaṃ appanākosallaṃ dassento vatthuvisadakiriyātiādimāha. Tattha vatthuvisadakiriyā nāma kesanakhacchedanādīhi ajjhattikassa sarīravatthussa, cīvarasenāsanādidhovanaparikammādīhi bāhiravatthussa ca visadabhāvakaraṇaṃ. Evañhi ñāṇampi visadakiccanipphattikaraṃ hoti. Indriyasamattapaṭipādanatā nāma saddhādīnaṃ indriyānaṃ samabhāvakaraṇaṃ. Nimittakusalatā nāma bhāvanāya laddhanimittassa rakkhaṇakosallaṃ. Yasmiṃ samaye cittaṃ niggahetabbantiādīsu yasmiṃ samaye cittaṃ accāraddhatādīhi kāraṇehi uddhatatāya niggahetabbaṃ, tadā dhammavicayasambojjhaṅgādayo tayo abhāvetvā passaddhādīnaṃ tiṇṇaṃ bhāvanena cittassa niggaṇhanā hoti. Yadāssa cittaṃ atisithilavīriyatādīhi līnatāya paggahetabbaṃ, tadā passaddhisambojjhaṅgādayo tayo abhāvetvā dhammavicayādīnaṃ tiṇṇaṃ bhāvanena cittassa paggaṇhanaṃ hoti. Yadāssa paññāpayogamandatādīhi nirassādaṃ cittaṃ hoti, tadā tassa cittassa aṭṭhasaṃvegavatthupaccavekkhaṇādinā (a. ni. aṭṭha. 1.1.418) sampahaṃsanasaṅkhātā saṃvejanā hoti. Yadā panassa evaṃ paṭipajjanato alīnaṃ anuddhataṃ anirassādaṃ ārammaṇe samappavattaṃ samathavīthipaṭipannañca cittaṃ hoti, tadā tassa paggahaniggahasampahaṃsanesu abyāpāratāsamāpajjanena ajjhupekkhanā hoti.
तदधिमुत्तता नाम समाधिअधिमुत्तता, समाधिनिन्नपोणपब्भारताति अत्थो। एत्थाति एतिस्सं कायानुपस्सनायं।
Tadadhimuttatā nāma samādhiadhimuttatā, samādhininnapoṇapabbhāratāti attho. Etthāti etissaṃ kāyānupassanāyaṃ.
पारिसुद्धिं पत्तुकामोति फलं अधिगन्तुकामो समापज्जितुकामो च। तत्थ सल्लक्खणाविवट्टनावसेन पठमं मग्गानन्तरफलं अधिगन्तुकामो। ततो परं सल्लक्खणवसेन फलसमापत्तिं समापज्जितुकामोपीति एवमत्थो गहेतब्बो। आवज्जनसमापज्जन…पे॰… वसिप्पत्तन्ति एत्थ पटिलद्धझानतो वुट्ठाय वितक्कादीसु झानङ्गेसु एकेकं आवज्जयतो भवङ्गं उपच्छिन्दित्वा उप्पन्नावज्जनानन्तरं वितक्कादीसु यथावज्जितझानङ्गारम्मणानि कामावचरजवनानि भवङ्गन्तरितानि यदा निरन्तरं पवत्तन्ति, अथस्स आवज्जनवसी सिद्धा होति। तं पन झानं समापज्जितुकामतानन्तरं सीघं समापज्जनसमत्थता समापज्जनवसी नाम। अच्छरामत्तं वा दसच्छरामत्तं वा खणं झानं ठपेतुं समत्थता अधिट्ठानवसी नाम। तथेव लहुं खणं झानसमङ्गी हुत्वा झानतो भवङ्गुप्पत्तिवसेन वुट्ठातुं समत्थता वुट्ठानवसी नाम। ‘‘एत्तकमेव खणं समापज्जिस्सामी’’ति, ‘‘एत्तकमेव खणं झानसमङ्गी हुत्वा झानतो वुट्ठहिस्सामी’’ति च पवत्तपुब्बपरिकम्मभेदेनेत्थ अधिट्ठानवुट्ठानवसियो भिन्ना, न सरूपभेदेन, या ‘‘समापत्तिकुसलता, वुट्ठानकुसलता’’ति वुच्चन्ति। पच्चवेक्खणवसी पन आवज्जनवसिया एव वुत्ता। पच्चवेक्खणवीथियञ्हि सीघं आवज्जनुप्पत्तिया आवज्जनवसी तदनन्तरानं जवनानं समुप्पत्तिया पच्चवेक्खणवसीति आवज्जनवसीसिद्धियाव पच्चवेक्खणवसी सिद्धा एव होतीति वेदितब्बा। झानङ्गानि परिग्गहेत्वाति झानचित्तसम्पयुत्तानि झानङ्गानि लक्खणादिवसेन परिग्गहेत्वा। तेसञ्च निस्सयन्ति तेसं वत्थुनिस्सयानं भूतानं निस्सयं। इदञ्च करजकायस्स वत्थुदसकस्स भूतनिस्सयत्ता सुत्तन्तनयेन वुत्तं, न पट्ठाननयेन। न हि कलापन्तरगतानि भूतानि कलापन्तरगतानं भूतानं निस्सयपच्चया होन्ति, सुत्तन्तनयेन पन उपनिस्सयपच्चयोति वेदितब्बानि। पट्ठाने हि असङ्गहिता सब्बे पच्चया सुत्तन्तिकनयेन उपनिस्सयपच्चये सङ्गय्हन्तीति वेदितब्बं। तंनिस्सितरूपानीति उपादारूपानि। यथापरिग्गहितरूपवत्थुद्वारारम्मणं वाति एत्थ यथापरिग्गहितकेसादिरूपारम्मणं ततो पुब्बे वुत्तनयवत्थारम्मणञ्च तन्निस्सयकरजकायपअग्गहमुखेन उपट्ठितचक्खादिद्वारञ्च ससम्पयुत्तधम्मविञ्ञाणं वाति योजेतब्बं। कम्मारगग्गरीति कम्मारानं अग्गिधमनभस्ता। तज्जन्ति तदनुरूपं। तस्साति नामरूपस्स। तं दिस्वाति अविज्जातण्हादिपच्चयं दिस्वा। कङ्खं वितरतीति अहोसिं नु खो अहं अतीतमद्धानन्तिआदिनयप्पवत्तं (म॰ नि॰ १.१८; सं॰ नि॰ २.२०) सोळसवत्थुकं विचिकिच्छं अतिक्कमति। कलापसम्मसनवसेनाति यं किञ्चि रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नन्तिआदिना (म॰ नि॰ १.३६१; ३.८६, ८९; अ॰ नि॰ ४.१८१) पञ्चसु खन्धेसु अतीतादिकोट्ठासं एकेककलापतो गहेत्वा अनिच्चादिवसेन सम्मसनं कलापसम्मसनं, तस्स वसेन। पुब्बभागेति पटिपदाञाणदस्सनविसुद्धिपरियापन्नाय उदयब्बयानुपस्सनाय पुब्बभागे। ओभासादयोति ओभासो ञाणं पीति पस्सद्धि सुखं अधिमोक्खो पग्गहो उपेक्खा उपट्ठानं निकन्ति च। तत्थ अधिमोक्खोति सद्धा। उपट्ठानन्ति सति। उपेक्खाति तत्रमज्झत्तता। एत्थ च ओभासादयो नव निकन्तिसङ्खाततण्हुपक्किलेसवत्थुताय उपक्किलेसा वुत्ता , निकन्ति पन उपक्किलेसताय तब्बत्थुताय च। निब्बिन्दन्तो आदीनवानुपस्सनापुब्बङ्गमाय निब्बिदानुपस्सनाय निब्बिन्दन्तो। मुञ्चितुकम्यतापटिसङ्खानुपस्सनासङ्खारुपेक्खानुलोमञाणानं चिण्णपरियन्ते उप्पन्नगोत्रभुञाणानन्तरं उप्पन्नेन मग्गञाणेन सब्बसङ्खारेसु विरज्जन्तो विमुच्चन्तो। फलक्खणे हि विमुत्तो नाम वुच्चति, मग्गक्खणे विमुच्चन्तोति। एकूनवीसतिभेदस्साति चतुन्नं मग्गवीथीनं अनन्तरं पच्चेकं उप्पज्जन्तस्स मग्गफलनिब्बानपहीनावसिट्ठकिलेसानं पञ्चन्नं पच्चवेक्खितब्बानं वसेन एकूनवीसतिभेदस्स। अरहतो हि अवसिट्ठकिलेसाभावेन एकूनवीसतिता। अस्साति आनापानकम्मट्ठानिकस्स।
Pārisuddhiṃ pattukāmoti phalaṃ adhigantukāmo samāpajjitukāmo ca. Tattha sallakkhaṇāvivaṭṭanāvasena paṭhamaṃ maggānantaraphalaṃ adhigantukāmo. Tato paraṃ sallakkhaṇavasena phalasamāpattiṃ samāpajjitukāmopīti evamattho gahetabbo. Āvajjanasamāpajjana…pe… vasippattanti ettha paṭiladdhajhānato vuṭṭhāya vitakkādīsu jhānaṅgesu ekekaṃ āvajjayato bhavaṅgaṃ upacchinditvā uppannāvajjanānantaraṃ vitakkādīsu yathāvajjitajhānaṅgārammaṇāni kāmāvacarajavanāni bhavaṅgantaritāni yadā nirantaraṃ pavattanti, athassa āvajjanavasī siddhā hoti. Taṃ pana jhānaṃ samāpajjitukāmatānantaraṃ sīghaṃ samāpajjanasamatthatā samāpajjanavasī nāma. Accharāmattaṃ vā dasaccharāmattaṃ vā khaṇaṃ jhānaṃ ṭhapetuṃ samatthatā adhiṭṭhānavasī nāma. Tatheva lahuṃ khaṇaṃ jhānasamaṅgī hutvā jhānato bhavaṅguppattivasena vuṭṭhātuṃ samatthatā vuṭṭhānavasī nāma. ‘‘Ettakameva khaṇaṃ samāpajjissāmī’’ti, ‘‘ettakameva khaṇaṃ jhānasamaṅgī hutvā jhānato vuṭṭhahissāmī’’ti ca pavattapubbaparikammabhedenettha adhiṭṭhānavuṭṭhānavasiyo bhinnā, na sarūpabhedena, yā ‘‘samāpattikusalatā, vuṭṭhānakusalatā’’ti vuccanti. Paccavekkhaṇavasī pana āvajjanavasiyā eva vuttā. Paccavekkhaṇavīthiyañhi sīghaṃ āvajjanuppattiyā āvajjanavasī tadanantarānaṃ javanānaṃ samuppattiyā paccavekkhaṇavasīti āvajjanavasīsiddhiyāva paccavekkhaṇavasī siddhā eva hotīti veditabbā. Jhānaṅgāni pariggahetvāti jhānacittasampayuttāni jhānaṅgāni lakkhaṇādivasena pariggahetvā. Tesañca nissayanti tesaṃ vatthunissayānaṃ bhūtānaṃ nissayaṃ. Idañca karajakāyassa vatthudasakassa bhūtanissayattā suttantanayena vuttaṃ, na paṭṭhānanayena. Na hi kalāpantaragatāni bhūtāni kalāpantaragatānaṃ bhūtānaṃ nissayapaccayā honti, suttantanayena pana upanissayapaccayoti veditabbāni. Paṭṭhāne hi asaṅgahitā sabbe paccayā suttantikanayena upanissayapaccaye saṅgayhantīti veditabbaṃ. Taṃnissitarūpānīti upādārūpāni. Yathāpariggahitarūpavatthudvārārammaṇaṃ vāti ettha yathāpariggahitakesādirūpārammaṇaṃ tato pubbe vuttanayavatthārammaṇañca tannissayakarajakāyapaaggahamukhena upaṭṭhitacakkhādidvārañca sasampayuttadhammaviññāṇaṃ vāti yojetabbaṃ. Kammāragaggarīti kammārānaṃ aggidhamanabhastā. Tajjanti tadanurūpaṃ. Tassāti nāmarūpassa. Taṃ disvāti avijjātaṇhādipaccayaṃ disvā. Kaṅkhaṃ vitaratīti ahosiṃ nu kho ahaṃ atītamaddhānantiādinayappavattaṃ (ma. ni. 1.18; saṃ. ni. 2.20) soḷasavatthukaṃ vicikicchaṃ atikkamati. Kalāpasammasanavasenāti yaṃ kiñci rūpaṃ atītānāgatapaccuppannantiādinā (ma. ni. 1.361; 3.86, 89; a. ni. 4.181) pañcasu khandhesu atītādikoṭṭhāsaṃ ekekakalāpato gahetvā aniccādivasena sammasanaṃ kalāpasammasanaṃ, tassa vasena. Pubbabhāgeti paṭipadāñāṇadassanavisuddhipariyāpannāya udayabbayānupassanāya pubbabhāge. Obhāsādayoti obhāso ñāṇaṃ pīti passaddhi sukhaṃ adhimokkho paggaho upekkhā upaṭṭhānaṃ nikanti ca. Tattha adhimokkhoti saddhā. Upaṭṭhānanti sati. Upekkhāti tatramajjhattatā. Ettha ca obhāsādayo nava nikantisaṅkhātataṇhupakkilesavatthutāya upakkilesā vuttā , nikanti pana upakkilesatāya tabbatthutāya ca. Nibbindanto ādīnavānupassanāpubbaṅgamāya nibbidānupassanāya nibbindanto. Muñcitukamyatāpaṭisaṅkhānupassanāsaṅkhārupekkhānulomañāṇānaṃ ciṇṇapariyante uppannagotrabhuñāṇānantaraṃ uppannena maggañāṇena sabbasaṅkhāresu virajjanto vimuccanto. Phalakkhaṇe hi vimutto nāma vuccati, maggakkhaṇe vimuccantoti. Ekūnavīsatibhedassāti catunnaṃ maggavīthīnaṃ anantaraṃ paccekaṃ uppajjantassa maggaphalanibbānapahīnāvasiṭṭhakilesānaṃ pañcannaṃ paccavekkhitabbānaṃ vasena ekūnavīsatibhedassa. Arahato hi avasiṭṭhakilesābhāvena ekūnavīsatitā. Assāti ānāpānakammaṭṭhānikassa.
सप्पीतिके द्वे झानेति पीतिसहगतानि चतुक्कनये द्वे पठमदुतियज्झानानि। तस्साति तेन योगिना। समापत्तिक्खणेति समापन्नक्खणे। आरम्मणतोति पटिभागारम्मणग्गहणमुखेन पीति पटिसंविदिता होति, आरम्मणस्स पटिसंविदितत्ता। आरम्मणे हि विदिते तब्बिसया चित्तचेतसिका धम्मा सयं अत्तनो पटिसंविदिता नाम होति सलक्खणतो सामञ्ञलक्खणतो च पच्छा गहणे सन्देहाभावतो। विपस्सनाक्खणेति विपस्सनापञ्ञाय विसयतो दस्सनक्खणे। एवं पीतिं अनिच्चादिवसेन गहणमेव असम्मोहतो पीतिपटिसंवेदनं नाम।
Sappītike dve jhāneti pītisahagatāni catukkanaye dve paṭhamadutiyajjhānāni. Tassāti tena yoginā. Samāpattikkhaṇeti samāpannakkhaṇe. Ārammaṇatoti paṭibhāgārammaṇaggahaṇamukhena pīti paṭisaṃviditā hoti, ārammaṇassa paṭisaṃviditattā. Ārammaṇe hi vidite tabbisayā cittacetasikā dhammā sayaṃ attano paṭisaṃviditā nāma hoti salakkhaṇato sāmaññalakkhaṇato ca pacchā gahaṇe sandehābhāvato. Vipassanākkhaṇeti vipassanāpaññāya visayato dassanakkhaṇe. Evaṃ pītiṃ aniccādivasena gahaṇameva asammohato pītipaṭisaṃvedanaṃ nāma.
दीघं अस्सासवसेनाति दीघस्स अस्सासस्स आरम्मणभूतस्स वसेन, पजानतो सा पीति पटिसंविदिता होतीति सम्बन्धो। चित्तस्स एकग्गतं अविक्खेपं पजानतोति झानपरियापन्नं अविक्खेपापन्नं नाम चित्तस्सेकग्गतं तंसम्पयुत्ताय पञ्ञाय पजानतो। यथेव हि आरम्मणमुखेन पीति पटिसंविदिता होति, एवं तंसम्पयुत्तधम्मापि पटिसंविदिता एव होन्तीति। सति उपट्ठिता होतीति दीघं अस्सासवसेन झानसम्पयुत्ता सति तस्स आरम्मणे उपट्ठिता तदारम्मणज्झानेपि उपट्ठिता नाम होतीति। दीघं पस्सासवसेनातिआदीसुपि इमिनाव नयेन अत्थो वेदितब्बो। एवं दस्सितं पीतिपटिसंवेदनं आरम्मणतो असम्मोहतो च विभागतो दस्सेतुं आवज्जतोतिआदि वुत्तं। तत्थ आवज्जतोति झानं आवज्जन्तस्स। सा पीतीति सा झानपरियापन्ना पीति। जानतोति समापन्नक्खणे आरम्मणमुखेन जानतो, तस्स सा पीति पटिसंविदिता होतीति सम्बन्धो। पस्सतोति दस्सनभूतेन ञाणेन झानतो वुट्ठाय पस्सन्तस्स। पच्चवेक्खतोति झानं पच्चवेक्खन्तस्स। चित्तं अधिट्ठहतोति ‘‘एत्तकं वेलं झानसमङ्गी भविस्सामी’’ति झानचित्तं अधिट्ठहन्तस्स। एवं पञ्चन्नं वसिभावानं वसेन झानस्स पजाननमुखेन आरम्मणतो पीतिया पटिसंवेदना दस्सिता। अधिमुच्चतोति सद्दहन्तस्स, समथविपस्सनावसेनाति अधिप्पायो। वीरियं पग्गण्हतोतिआदीसुपि एसेव नयो। अभिञ्ञेय्यन्ति विसिट्ठाय पञ्ञाय जानितब्बं चतुसच्चं विपस्सनापञ्ञापुब्बङ्गमाय मग्गपञ्ञाय अभिजानतोतिआदि योजना। एवं परिञ्ञेय्यन्तिआदीसुपि परिजानतोतिआदिना योजना वेदितब्बा। तत्थ परिञ्ञेय्यन्ति दुक्खसच्चं। अवसेसपदानीति सुखपटिसंवेदी चित्तसङ्खारपटिसंवेदीति पदानि।
Dīghaṃassāsavasenāti dīghassa assāsassa ārammaṇabhūtassa vasena, pajānato sā pīti paṭisaṃviditā hotīti sambandho. Cittassa ekaggataṃ avikkhepaṃ pajānatoti jhānapariyāpannaṃ avikkhepāpannaṃ nāma cittassekaggataṃ taṃsampayuttāya paññāya pajānato. Yatheva hi ārammaṇamukhena pīti paṭisaṃviditā hoti, evaṃ taṃsampayuttadhammāpi paṭisaṃviditā eva hontīti. Sati upaṭṭhitā hotīti dīghaṃ assāsavasena jhānasampayuttā sati tassa ārammaṇe upaṭṭhitā tadārammaṇajjhānepi upaṭṭhitā nāma hotīti. Dīghaṃ passāsavasenātiādīsupi imināva nayena attho veditabbo. Evaṃ dassitaṃ pītipaṭisaṃvedanaṃ ārammaṇato asammohato ca vibhāgato dassetuṃ āvajjatotiādi vuttaṃ. Tattha āvajjatoti jhānaṃ āvajjantassa. Sā pītīti sā jhānapariyāpannā pīti. Jānatoti samāpannakkhaṇe ārammaṇamukhena jānato, tassa sā pīti paṭisaṃviditā hotīti sambandho. Passatoti dassanabhūtena ñāṇena jhānato vuṭṭhāya passantassa. Paccavekkhatoti jhānaṃ paccavekkhantassa. Cittaṃ adhiṭṭhahatoti ‘‘ettakaṃ velaṃ jhānasamaṅgī bhavissāmī’’ti jhānacittaṃ adhiṭṭhahantassa. Evaṃ pañcannaṃ vasibhāvānaṃ vasena jhānassa pajānanamukhena ārammaṇato pītiyā paṭisaṃvedanā dassitā. Adhimuccatoti saddahantassa, samathavipassanāvasenāti adhippāyo. Vīriyaṃ paggaṇhatotiādīsupi eseva nayo. Abhiññeyyanti visiṭṭhāya paññāya jānitabbaṃ catusaccaṃ vipassanāpaññāpubbaṅgamāya maggapaññāya abhijānatotiādi yojanā. Evaṃ pariññeyyantiādīsupi parijānatotiādinā yojanā veditabbā. Tattha pariññeyyanti dukkhasaccaṃ. Avasesapadānīti sukhapaṭisaṃvedī cittasaṅkhārapaṭisaṃvedīti padāni.
वेदनादयोति आदि-सद्देन सञ्ञा गहिता, तेनाह ‘‘द्वे खन्धा’’ति। विपस्सनाभूमिदस्सनत्थन्ति कायिकसुखादिसीसेन पकिण्णकसङ्खारदस्सनतो वुत्तं समथे कायिकसुखाभावतो। सोति पस्सम्भनपरियायेन वुत्तो निरोधो। वुत्तनयेनाति इमस्स हि भिक्खुनो पुब्बे अपरिग्गहितकालेतिआदिना (पारा॰ अट्ठ॰ २.१६५) कायसङ्खारे वुत्तनयेन। पीतिसीसेन वेदना वुत्ताति पीतिअपदेसेन वेदना वुत्ता, सुखग्गहणतो वेदनानुपस्सनापसङ्गतोति अधिप्पायो। द्वीसु चित्तसङ्खारपदेसूति ‘‘चित्तसङ्खारपटिसंवेदी पस्सम्भयं चित्तसङ्खार’’न्ति इमेसु द्वीसु कोट्ठासेसु। सञ्ञासम्पयुत्ता वेदनाति वेदनानुपस्सनाभावतो वुत्तं। चित्तपटिसंवेदिता वेदितब्बाति आरम्मणतो असम्मोहतोतिआदिना वुत्तनयं सन्धाय वुत्तं। चित्तन्ति झानसम्पयुत्तं विपस्सनासम्पयुत्तञ्च चित्तं। आमोदेतीति सम्पयुत्ताय पीतिया झानविसयाय मोदेति। विपस्सनाक्खणेतिआदिना वुत्तभङ्गानुपस्सनक्खणे।
Vedanādayoti ādi-saddena saññā gahitā, tenāha ‘‘dve khandhā’’ti. Vipassanābhūmidassanatthanti kāyikasukhādisīsena pakiṇṇakasaṅkhāradassanato vuttaṃ samathe kāyikasukhābhāvato. Soti passambhanapariyāyena vutto nirodho. Vuttanayenāti imassa hi bhikkhuno pubbe apariggahitakāletiādinā (pārā. aṭṭha. 2.165) kāyasaṅkhāre vuttanayena. Pītisīsena vedanā vuttāti pītiapadesena vedanā vuttā, sukhaggahaṇato vedanānupassanāpasaṅgatoti adhippāyo. Dvīsu cittasaṅkhārapadesūti ‘‘cittasaṅkhārapaṭisaṃvedī passambhayaṃ cittasaṅkhāra’’nti imesu dvīsu koṭṭhāsesu. Saññāsampayuttā vedanāti vedanānupassanābhāvato vuttaṃ. Cittapaṭisaṃveditā veditabbāti ārammaṇato asammohatotiādinā vuttanayaṃ sandhāya vuttaṃ. Cittanti jhānasampayuttaṃ vipassanāsampayuttañca cittaṃ. Āmodetīti sampayuttāya pītiyā jhānavisayāya modeti. Vipassanākkhaṇetiādinā vuttabhaṅgānupassanakkhaṇe.
आनापानस्सतिसमाधिकथावण्णनानयो निट्ठितो।
Ānāpānassatisamādhikathāvaṇṇanānayo niṭṭhito.
१६७. यदिपि अरिया नेव अत्तनाव अत्तानं अञ्ञमञ्ञं वा जीविता वोरोपेन्ति, नापि परेहि समादपेन्ति, तथापि यथावुत्तेहि तीहि पकारेहि मतानं पुथुज्जनानं अन्तरे मिगलण्डिकेन मारितानं अरियपुग्गलानम्पि अत्थिताय ‘‘अरियपुग्गलमिस्सकत्ता’’ति वुत्तं। अथ वा पुथुज्जनकाले अत्तनाव अत्तानं घातेत्वा मरणसमये विपस्सनं वड्ढेत्वा अरियमग्गं पटिलभित्वा मतानम्पि सब्भावतो एवं वुत्तन्ति गहेतब्बं।
167. Yadipi ariyā neva attanāva attānaṃ aññamaññaṃ vā jīvitā voropenti, nāpi parehi samādapenti, tathāpi yathāvuttehi tīhi pakārehi matānaṃ puthujjanānaṃ antare migalaṇḍikena māritānaṃ ariyapuggalānampi atthitāya ‘‘ariyapuggalamissakattā’’ti vuttaṃ. Atha vā puthujjanakāle attanāva attānaṃ ghātetvā maraṇasamaye vipassanaṃ vaḍḍhetvā ariyamaggaṃ paṭilabhitvā matānampi sabbhāvato evaṃ vuttanti gahetabbaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / ३. ततियपाराजिकं • 3. Tatiyapārājikaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / ३. ततियपाराजिकं • 3. Tatiyapārājikaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā
आनापानस्सतिसमाधिकथावण्णना • Ānāpānassatisamādhikathāvaṇṇanā
पठमपञ्ञत्तिकथावण्णना • Paṭhamapaññattikathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / आनापानस्सतिसमाधिकथावण्णना • Ānāpānassatisamādhikathāvaṇṇanā
