| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
६. आनेञ्जसप्पायसुत्तवण्णना
6. Āneñjasappāyasuttavaṇṇanā
६६. खणपभङ्गुताय न निच्चा न धुवाति अनिच्चा। ततो एव पण्डितेहि न इच्चा न उपगन्तब्बातिपि अनिच्चा। सो चायं अनिच्चत्थो उदयवयपरिच्छिन्नताय वेदितब्बोति दस्सेन्तो, ‘‘हुत्वा अभावट्ठेन अनिच्चा’’ति आह; उप्पज्जित्वा विनस्सनतोति अत्थो। अयञ्च अनिच्चता वक्खमाना च तुच्छादिता द्विन्नम्पि कामानं साधारणोति आह – ‘‘वत्थुकामापि किलेसकामापी’’ति। रित्ता विवित्ता, तेसं निच्चसारादीनं अत्तनि अभावतो तेहि विसुंभूता। यथा पन सब्बसो सभावरहितमाकासं ‘‘तुच्छं रित्त’’न्ति वुच्चति, न एवमेते। एते पन केवलं निच्चसारादिविरहतो एव तुच्छा रित्ताति दस्सेन्तो ‘‘न पना’’तिआदिमाह। ‘‘न हि तुच्छमुट्ठि नाम नत्थी’’ति इदं लोकसमञ्ञावसेन वुत्तं, लोकसमञ्ञा लोकियकथा न लङ्घितब्बा।
66. Khaṇapabhaṅgutāya na niccā na dhuvāti aniccā. Tato eva paṇḍitehi na iccā na upagantabbātipi aniccā. So cāyaṃ aniccattho udayavayaparicchinnatāya veditabboti dassento, ‘‘hutvā abhāvaṭṭhena aniccā’’ti āha; uppajjitvā vinassanatoti attho. Ayañca aniccatā vakkhamānā ca tucchāditā dvinnampi kāmānaṃ sādhāraṇoti āha – ‘‘vatthukāmāpi kilesakāmāpī’’ti. Rittā vivittā, tesaṃ niccasārādīnaṃ attani abhāvato tehi visuṃbhūtā. Yathā pana sabbaso sabhāvarahitamākāsaṃ ‘‘tucchaṃ ritta’’nti vuccati, na evamete. Ete pana kevalaṃ niccasārādivirahato eva tucchā rittāti dassento ‘‘na panā’’tiādimāha. ‘‘Na hi tucchamuṭṭhi nāma natthī’’ti idaṃ lokasamaññāvasena vuttaṃ, lokasamaññā lokiyakathā na laṅghitabbā.
मुसाति इत्तरपच्चुपट्ठानताय न दिस्सतीति आह ‘‘मुसाति नासनका’’ति। विसंवादनट्ठेन वा मुसा। एते हि असुभादिसभावापि बालानं सुभादिभावेन उपट्ठहन्ता सुभादिग्गहणस्स पच्चक्खभावेन सत्ते विसंवादेन्ति। नस्सनसभावाति खणभङ्गत्ता इत्तरपच्चुपट्ठानताय दिस्समाना वियपि हुत्वा अपञ्ञायनकपकतिका। तेनाह ‘‘खेत्तं विया’’तिआदि। धम्मसद्दो चेत्थ ‘‘जातिधम्मान’’न्तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.३९८) विय पकतिपरियायो, तथा सभावसद्दो चाति दट्ठब्बं। मोसधम्माति मोसनपकतिका, कुसलभण्डहरणसभावाति अत्थो। मायाकतन्ति मायाय कतं उदकादिमणिआदिआकारेन मायादिना उपट्ठापितं; मायाकतं विय मायाकतं अञ्ञसभावा हुत्वा अतथा उपट्ठहनतो। तेनाह ‘‘यथा’’तिआदि। चक्खुपथे एव कतविज्जाय, न ततो परन्ति वुत्तं – ‘‘दस्सनूपचारे ठितस्सेव तथा पञ्ञायती’’ति। तयिदं सम्बरविज्जावसेन वुत्तं।
Musāti ittarapaccupaṭṭhānatāya na dissatīti āha ‘‘musāti nāsanakā’’ti. Visaṃvādanaṭṭhena vā musā. Ete hi asubhādisabhāvāpi bālānaṃ subhādibhāvena upaṭṭhahantā subhādiggahaṇassa paccakkhabhāvena satte visaṃvādenti. Nassanasabhāvāti khaṇabhaṅgattā ittarapaccupaṭṭhānatāya dissamānā viyapi hutvā apaññāyanakapakatikā. Tenāha ‘‘khettaṃ viyā’’tiādi. Dhammasaddo cettha ‘‘jātidhammāna’’ntiādīsu (dī. ni. 2.398) viya pakatipariyāyo, tathā sabhāvasaddo cāti daṭṭhabbaṃ. Mosadhammāti mosanapakatikā, kusalabhaṇḍaharaṇasabhāvāti attho. Māyākatanti māyāya kataṃ udakādimaṇiādiākārena māyādinā upaṭṭhāpitaṃ; māyākataṃ viya māyākataṃ aññasabhāvā hutvā atathā upaṭṭhahanato. Tenāha ‘‘yathā’’tiādi. Cakkhupathe eva katavijjāya, na tato paranti vuttaṃ – ‘‘dassanūpacāre ṭhitasseva tathā paññāyatī’’ti. Tayidaṃ sambaravijjāvasena vuttaṃ.
एवं तावकालिकभावेन कामानं मायाकतभावं दस्सेत्वा इदानि ततो अञ्ञेनपि पकारेन दस्सेतुं ‘‘यथा चा’’तिआदि वुत्तं। अनिच्चादिसभावानं कामानं निच्चादिसभावदस्सनं विपल्लाससहगतताय वेदितब्बं। बालानं लापनतोति अपरिञ्ञातवत्थुकानं अन्धबालानं पुग्गलानं विपल्लासहेतुतो। मनुस्सलोके ठत्वा मनुस्सानं वा वसेन भगवता भासितत्ता वुत्तं – ‘‘दिट्ठधम्मिका कामाति मानुसका पञ्च कामगुणा’’ति । ततो एव च ‘‘सम्परायिकाति ते ठपेत्वा अवसेसा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ दिट्ठधम्मा पच्चक्खसभावा आरम्मणभूता एतासं अत्थीति दिट्ठधम्मिका। सम्परायिके कामे आरब्भ उप्पन्नसञ्ञा सम्परायिका। ते समेच्च धीयति एत्थ आणाति धेय्यं, आणापवत्तिट्ठानं। मारस्स धेय्यन्ति मारधेय्यं तस्स इस्सरियपवत्तनत्ता। तेनाह ‘‘येही’’तिआदि। गहितन्ति विसयविसयीभावेन गहितं, आरम्मणवसेन आरम्मणकरणवसेन च गहितन्ति अत्थो। तत्थ आरम्मणकरणवसेन गहणं नाम ‘‘इदं मय्ह’’न्ति अविभागेन परिग्गहकरणं; आरम्मणवसेन पन गहणं भागसो आरम्मणानुभवनन्ति वदन्ति। उभयस्सपि पन तण्हारागवसेन गहणं सन्धाय, ‘‘उभयमेतं गहित’’न्ति वुत्तं। मारोति किलेसमारो। यदग्गेन किलेसमारो, तदग्गेन देवपुत्तमारोपि ते अत्तनो वसं वत्तेति। तं सन्धायाति धम्ममुखेन पुग्गलग्गहणं सन्धाय।
Evaṃ tāvakālikabhāvena kāmānaṃ māyākatabhāvaṃ dassetvā idāni tato aññenapi pakārena dassetuṃ ‘‘yathā cā’’tiādi vuttaṃ. Aniccādisabhāvānaṃ kāmānaṃ niccādisabhāvadassanaṃ vipallāsasahagatatāya veditabbaṃ. Bālānaṃ lāpanatoti apariññātavatthukānaṃ andhabālānaṃ puggalānaṃ vipallāsahetuto. Manussaloke ṭhatvā manussānaṃ vā vasena bhagavatā bhāsitattā vuttaṃ – ‘‘diṭṭhadhammikā kāmāti mānusakā pañca kāmaguṇā’’ti . Tato eva ca ‘‘samparāyikāti te ṭhapetvā avasesā’’tiādi vuttaṃ. Tattha diṭṭhadhammā paccakkhasabhāvā ārammaṇabhūtā etāsaṃ atthīti diṭṭhadhammikā. Samparāyike kāme ārabbha uppannasaññā samparāyikā. Te samecca dhīyati ettha āṇāti dheyyaṃ, āṇāpavattiṭṭhānaṃ. Mārassa dheyyanti māradheyyaṃ tassa issariyapavattanattā. Tenāha ‘‘yehī’’tiādi. Gahitanti visayavisayībhāvena gahitaṃ, ārammaṇavasena ārammaṇakaraṇavasena ca gahitanti attho. Tattha ārammaṇakaraṇavasena gahaṇaṃ nāma ‘‘idaṃ mayha’’nti avibhāgena pariggahakaraṇaṃ; ārammaṇavasena pana gahaṇaṃ bhāgaso ārammaṇānubhavananti vadanti. Ubhayassapi pana taṇhārāgavasena gahaṇaṃ sandhāya, ‘‘ubhayametaṃ gahita’’nti vuttaṃ. Māroti kilesamāro. Yadaggena kilesamāro, tadaggena devaputtamāropi te attano vasaṃ vatteti. Taṃ sandhāyāti dhammamukhena puggalaggahaṇaṃ sandhāya.
अप्पहीनविपल्लासा हि पुग्गला कामाधिमुत्ता मारस्स इस्सरियवत्तनट्ठानताय ‘‘मारधेय्य’’न्ति वुत्ता, तथा मारस्स निवापगोचरपरियायेहिपि ते एवं वुत्ताति दस्सेन्तो, ‘‘यथा चोळस्सा’’तिआदिमाह। निवपतीति निवापो, सो एव बीजन्ति निवापबीजं। तेति कामगुणा। यत्थाति यस्मिं पदेसे।
Appahīnavipallāsā hi puggalā kāmādhimuttā mārassa issariyavattanaṭṭhānatāya ‘‘māradheyya’’nti vuttā, tathā mārassa nivāpagocarapariyāyehipi te evaṃ vuttāti dassento, ‘‘yathā coḷassā’’tiādimāha. Nivapatīti nivāpo, so eva bījanti nivāpabījaṃ. Teti kāmaguṇā. Yatthāti yasmiṃ padese.
मनसि भवाति मानसाति आह ‘‘चित्तसम्भूता’’ति। ते पन अविज्जादयो पाळियं आगता। एवञ्हि लोहितसन्निस्सयो पुब्बो विय अनुरोधूपनिस्सयो विरोधोति दस्सेन्तो, ‘‘ममायिते वत्थुस्मि’’न्तिआदिमाह। तेधाति एत्थ इधाति निपातमत्तं ‘‘इधाहं, भिक्खवे, भुत्तावी अस्स’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३०) विय। कामलोकन्ति कामगुणसङ्खातं सङ्खारलोकं, यत्थ वा लोके कामगुणवन्तं लोकं। चित्तेन अधिट्ठहित्वाति झानारम्मणं पटिभागनिमित्तं भावनाचित्तेन उप्पादेत्वा। परित्तं नाम विक्खम्भनअसमत्थत्ता किलेसेहि परितो खण्डितं विय होति। तस्स पटिक्खेपेनाति परित्तभावपटिक्खेपेन। पमाणन्तिपि कामावचरमेव पापकानं पमाणकरणधम्मानं विक्खम्भनवसेन अप्पजहनतो। तप्पटिक्खेपवसेन अप्पमाणं नाम महग्गतन्ति आह – ‘‘रूपावचरं अरूपावचर’’न्ति। समुच्छेदवसेन किलेसानं अप्पहानेन महग्गतज्झानम्पि सुभावितं नाम न होति, पगेव परित्तज्झानन्ति आह – ‘‘सुभावितन्ति…पे॰… लोकुत्तरस्सेवेतं नाम’’न्ति। एतस्स वसेनाति ‘‘सुभावित’’न्ति पदस्स वसेन।
Manasi bhavāti mānasāti āha ‘‘cittasambhūtā’’ti. Te pana avijjādayo pāḷiyaṃ āgatā. Evañhi lohitasannissayo pubbo viya anurodhūpanissayo virodhoti dassento, ‘‘mamāyite vatthusmi’’ntiādimāha. Tedhāti ettha idhāti nipātamattaṃ ‘‘idhāhaṃ, bhikkhave, bhuttāvī assa’’ntiādīsu (ma. ni. 1.30) viya. Kāmalokanti kāmaguṇasaṅkhātaṃ saṅkhāralokaṃ, yattha vā loke kāmaguṇavantaṃ lokaṃ. Cittena adhiṭṭhahitvāti jhānārammaṇaṃ paṭibhāganimittaṃ bhāvanācittena uppādetvā. Parittaṃ nāma vikkhambhanaasamatthattā kilesehi parito khaṇḍitaṃ viya hoti. Tassa paṭikkhepenāti parittabhāvapaṭikkhepena. Pamāṇantipi kāmāvacarameva pāpakānaṃ pamāṇakaraṇadhammānaṃ vikkhambhanavasena appajahanato. Tappaṭikkhepavasena appamāṇaṃ nāma mahaggatanti āha – ‘‘rūpāvacaraṃ arūpāvacara’’nti. Samucchedavasena kilesānaṃ appahānena mahaggatajjhānampi subhāvitaṃ nāma na hoti, pageva parittajjhānanti āha – ‘‘subhāvitanti…pe… lokuttarassevetaṃ nāma’’nti. Etassa vasenāti ‘‘subhāvita’’nti padassa vasena.
तमेव पटिपदन्ति तमेव अभिज्झादिपहानावहं झानपटिपदं। अरहत्ते तस्स उपायभूताय विपस्सनाय वा चतुत्थज्झाने तस्स उपायभूते उपचारे वा सति चित्तं पसन्नमेव होतीति आह – ‘‘अरहत्तं वा…पे॰… उपचारं वा’’ति। अधिमोक्खसम्पसादोति ‘‘अज्जेव अरहत्तं गण्हिस्सामी’’ति वा विपस्सनाय वीथिपटिपन्नत्ता; ‘‘अज्जेव चतुत्थज्झानं निब्बत्तेस्सामी’’ति वा उपचारसमाधिना चित्तस्स समाहितत्ता अधिमुच्चनभूतो सम्पसादो। पटिलाभसम्पसादोति अरहत्तस्स चतुत्थज्झानस्स वा अधिगमसङ्खातो सम्पसादो। पटिलाभोपि हि किलेसकालुसियाभिभवनतो चित्तस्स सुप्पसन्नभावावहत्ता ‘‘सम्पसादो’’ति वुत्तो। पच्चयाति नामरूपपच्चया अविज्जादयो। सब्बथाति समुदयतो अत्थङ्गमतो अस्सादतो आदीनवतो निस्सरणतोति सब्बप्पकारेन। आसाति अधिमुच्चनवसेन आसीसना। तेनाह – ‘‘आसा सन्तिट्ठति, अधिमोक्खं पटिलभती’’ति।
Tameva paṭipadanti tameva abhijjhādipahānāvahaṃ jhānapaṭipadaṃ. Arahatte tassa upāyabhūtāya vipassanāya vā catutthajjhāne tassa upāyabhūte upacāre vā sati cittaṃ pasannameva hotīti āha – ‘‘arahattaṃ vā…pe… upacāraṃ vā’’ti. Adhimokkhasampasādoti ‘‘ajjeva arahattaṃ gaṇhissāmī’’ti vā vipassanāya vīthipaṭipannattā; ‘‘ajjeva catutthajjhānaṃ nibbattessāmī’’ti vā upacārasamādhinā cittassa samāhitattā adhimuccanabhūto sampasādo. Paṭilābhasampasādoti arahattassa catutthajjhānassa vā adhigamasaṅkhāto sampasādo. Paṭilābhopi hi kilesakālusiyābhibhavanato cittassa suppasannabhāvāvahattā ‘‘sampasādo’’ti vutto. Paccayāti nāmarūpapaccayā avijjādayo. Sabbathāti samudayato atthaṅgamato assādato ādīnavato nissaraṇatoti sabbappakārena. Āsāti adhimuccanavasena āsīsanā. Tenāha – ‘‘āsā santiṭṭhati, adhimokkhaṃ paṭilabhatī’’ti.
पादकन्ति पदट्ठानं। किलेसा सन्निसीदन्तीति नीवरणसहगता एव किलेसा विक्खम्भनवसेन वूपसमन्ति। सतीति उपचारज्झानावहा सति सन्तिट्ठति। सङ्खारगतन्ति भावनाय समताय पवत्तमानत्ता, इमे धम्मविचयसम्बोज्झङ्गादयो एकरसा हुत्वा पवत्तन्तीति, भावनाचित्तुप्पादपरियापन्नं सङ्खारगतं विभूतं पाकटं हुत्वा उपट्ठाति। चित्तुप्पादोति भावनाचित्तुप्पादो। लेपपिण्डेति सिलेसपिण्डे लग्गमानो विय अप्पितो विय होति। उपचारेन समाधियति उपचारज्झानेन समाधियति। अयन्ति अयं दुविधोपि अधिमुच्चनाकारो अधिमोक्खसम्पसादो नाम। तस्मिं सम्पसादे सतीति एतस्मिं विपस्सनालक्खणे, उपचारज्झाने वा अधिमोक्खसम्पसादे सति। यो पन अरहत्तं वा पटिलभति चतुत्थज्झानं वा, तस्स चित्तं विप्पसन्नं होतियेव, अयं निप्परियायतो पटिलाभसम्पसादो, एवं सन्तेपि इधामिप्पेतमेव दस्सेतुं , ‘‘इध पना’’तिआदि वुत्तं। विपस्सना हीतिआदि वुत्तस्स समत्थनं। तत्थ पञ्ञायाति अरहत्तपञ्ञाय। अधिमुच्चनस्साति सद्दहनं उस्सुक्कापज्जनस्स। उपचारन्ति उपचारज्झानं। आनेञ्जसमापत्तिया अधिमुच्चनस्स कारणन्ति योजना।
Pādakanti padaṭṭhānaṃ. Kilesā sannisīdantīti nīvaraṇasahagatā eva kilesā vikkhambhanavasena vūpasamanti. Satīti upacārajjhānāvahā sati santiṭṭhati. Saṅkhāragatanti bhāvanāya samatāya pavattamānattā, ime dhammavicayasambojjhaṅgādayo ekarasā hutvā pavattantīti, bhāvanācittuppādapariyāpannaṃ saṅkhāragataṃ vibhūtaṃ pākaṭaṃ hutvā upaṭṭhāti. Cittuppādoti bhāvanācittuppādo. Lepapiṇḍeti silesapiṇḍe laggamāno viya appito viya hoti. Upacārena samādhiyati upacārajjhānena samādhiyati. Ayanti ayaṃ duvidhopi adhimuccanākāro adhimokkhasampasādo nāma. Tasmiṃ sampasāde satīti etasmiṃ vipassanālakkhaṇe, upacārajjhāne vā adhimokkhasampasāde sati. Yo pana arahattaṃ vā paṭilabhati catutthajjhānaṃ vā, tassa cittaṃ vippasannaṃ hotiyeva, ayaṃ nippariyāyato paṭilābhasampasādo, evaṃ santepi idhāmippetameva dassetuṃ , ‘‘idha panā’’tiādi vuttaṃ. Vipassanā hītiādi vuttassa samatthanaṃ. Tattha paññāyāti arahattapaññāya. Adhimuccanassāti saddahanaṃ ussukkāpajjanassa. Upacāranti upacārajjhānaṃ. Āneñjasamāpattiyā adhimuccanassa kāraṇanti yojanā.
एतरहि वाति इदानिमेव। आनेञ्जं वाति चतुत्थज्झानं वा। समापज्जतीति अधिगच्छति। इदं हीतिआदिना सङ्खेपतो वुत्तमत्थं विवरति। अरहत्तसच्छिकिरिया नाम अग्गमग्गभावनाय सति अत्थतो आपन्ना होति, अग्गमग्गपञ्ञा एव तदत्थं अधिमुच्चितब्बाति दस्सेन्तो, ‘‘अथ वा’’ति विकप्पन्तरमाह। तत्थ यथा नाम पासादस्स अत्थाय समानीतदब्बसम्भारावयवे अप्पहोन्ते कूटागारं कातुं न पहोन्तियेव, एवंसम्पदमिदन्ति दस्सेन्तो, ‘‘तं अनभिसम्भुणन्तो आनेञ्जं वा समापज्जती’’ति आह। चतुसच्चं वा सच्छिकरोति हेट्ठिममग्गाधिगमनवसेन आनेञ्जं वा समापज्जति उभयस्सपि हेतुपरिग्गहितत्ता।
Etarahi vāti idānimeva. Āneñjaṃ vāti catutthajjhānaṃ vā. Samāpajjatīti adhigacchati. Idaṃ hītiādinā saṅkhepato vuttamatthaṃ vivarati. Arahattasacchikiriyā nāma aggamaggabhāvanāya sati atthato āpannā hoti, aggamaggapaññā eva tadatthaṃ adhimuccitabbāti dassento, ‘‘atha vā’’ti vikappantaramāha. Tattha yathā nāma pāsādassa atthāya samānītadabbasambhārāvayave appahonte kūṭāgāraṃ kātuṃ na pahontiyeva, evaṃsampadamidanti dassento, ‘‘taṃ anabhisambhuṇanto āneñjaṃ vā samāpajjatī’’ti āha. Catusaccaṃvā sacchikaroti heṭṭhimamaggādhigamanavasena āneñjaṃ vā samāpajjati ubhayassapi hetupariggahitattā.
तत्राति तस्मिं ‘‘पञ्ञाय वा अधिमुच्चति, आनेञ्जं वा समापज्जती’’ति यथावुत्ते विसेसाधिगमे अयं इदानि वुच्चमानो योजनानयो। एवं होतीति इदानि वुच्चमानाकारेन चित्ताभिनीहारो होति। किच्चन्ति पब्बजितकिच्चं। ततोति अरहत्ताधिगमनतो। ओसक्कितमानसोति संकुचितचित्तो। अन्तरा न तिट्ठतीति असमाहितभूमियं न तिट्ठति। इदानि यथावुत्तमत्थं उपमाय विभावेतुं ‘‘यथा’’तिआदि वुत्तं। तत्रायं सङ्खेपत्थो – यथा तस्स पुरिसस्स वनमहिंसं गहेतुं उस्साहवतो ओसक्कन्तस्स ससगोधादिग्गहणे वत्तब्बमेव नत्थि, एवं इमस्सपि भिक्खुनो अरहत्तं गहेतुं उस्साहवतो ततो ओसक्कित्वा चतुत्थज्झानसमापज्जने वत्तब्बमेव नत्थीति। एसेव नयोति यथावुत्तं उपमं उपमासंसन्दनञ्च मग्गभावनायोजनायं चतुसच्चसच्छिकिरियायोजनायञ्च अतिदिसति।
Tatrāti tasmiṃ ‘‘paññāya vā adhimuccati, āneñjaṃ vā samāpajjatī’’ti yathāvutte visesādhigame ayaṃ idāni vuccamāno yojanānayo. Evaṃ hotīti idāni vuccamānākārena cittābhinīhāro hoti. Kiccanti pabbajitakiccaṃ. Tatoti arahattādhigamanato. Osakkitamānasoti saṃkucitacitto. Antarā na tiṭṭhatīti asamāhitabhūmiyaṃ na tiṭṭhati. Idāni yathāvuttamatthaṃ upamāya vibhāvetuṃ ‘‘yathā’’tiādi vuttaṃ. Tatrāyaṃ saṅkhepattho – yathā tassa purisassa vanamahiṃsaṃ gahetuṃ ussāhavato osakkantassa sasagodhādiggahaṇe vattabbameva natthi, evaṃ imassapi bhikkhuno arahattaṃ gahetuṃ ussāhavato tato osakkitvā catutthajjhānasamāpajjane vattabbameva natthīti. Eseva nayoti yathāvuttaṃ upamaṃ upamāsaṃsandanañca maggabhāvanāyojanāyaṃ catusaccasacchikiriyāyojanāyañca atidisati.
हेतुअत्थजोतनो यन्ति निपातो, करणे वा एतं पच्चत्तवचनन्ति आह ‘‘येन कारणेना’’ति। तस्स संवत्तनं अरहति, तं वा पयोजनं एतस्साति तंसंवत्तनिकं। विञ्ञाणन्ति विपाकविञ्ञाणं। आनेञ्जसभावं उपगच्छतीति आनेञ्जूपगं। यथा कुसलं आनेञ्जसभावं, एवं तं विपाकविञ्ञाणम्पि आनेञ्जसभावं उपगतं अस्स भवेय्य। तेनाह – ‘‘कादिसमेव भवेय्याति अत्थो’’ति। केचीति अभयगिरिवासिनो। कुसलविञ्ञाणन्ति विपाकविञ्ञाणम्पि तं कुसलं विय वदन्ति। तन्नामकमेवाति कुसलं विय आनेञ्जनामकमेव सिया। एत्थ च पुरिमविकप्पे ‘‘आनेञ्जूपग’’न्ति तंसदिसता वुत्ता, दुतियविकप्पे ततो एव तंसमञ्ञता। सो पनायमत्थोति आनेञ्जसदिसताय विपाककालेपि तंनामकमेव अस्साति यथावुत्तो अत्थो। इमिना नयेनाति इमिना वुत्तनयेन। एत्थ हि आनेञ्जाभिसङ्खारहेतुविपाकविञ्ञाणं ‘‘आनेञ्जूपगं होति विञ्ञाण’’न्ति वुत्तत्ता तंनामकमेव कत्वा दीपितं। अरहत्तस्सापीति अपिसद्देन अग्गमग्गभावनायपि हेट्ठिममग्गभावनायपीति अत्थो सङ्गहितोति दट्ठब्बो। समाधिवसेन ओसक्कना कथिताति ‘‘विपुलेन महग्गतेन चेतसा विहरेय्य’’न्ति समथनयं दस्सेत्वा देसना कथिता।
Hetuatthajotano yanti nipāto, karaṇe vā etaṃ paccattavacananti āha ‘‘yena kāraṇenā’’ti. Tassa saṃvattanaṃ arahati, taṃ vā payojanaṃ etassāti taṃsaṃvattanikaṃ. Viññāṇanti vipākaviññāṇaṃ. Āneñjasabhāvaṃ upagacchatīti āneñjūpagaṃ. Yathā kusalaṃ āneñjasabhāvaṃ, evaṃ taṃ vipākaviññāṇampi āneñjasabhāvaṃ upagataṃ assa bhaveyya. Tenāha – ‘‘kādisameva bhaveyyāti attho’’ti. Kecīti abhayagirivāsino. Kusalaviññāṇanti vipākaviññāṇampi taṃ kusalaṃ viya vadanti. Tannāmakamevāti kusalaṃ viya āneñjanāmakameva siyā. Ettha ca purimavikappe ‘‘āneñjūpaga’’nti taṃsadisatā vuttā, dutiyavikappe tato eva taṃsamaññatā. So panāyamatthoti āneñjasadisatāya vipākakālepi taṃnāmakameva assāti yathāvutto attho. Iminā nayenāti iminā vuttanayena. Ettha hi āneñjābhisaṅkhārahetuvipākaviññāṇaṃ ‘‘āneñjūpagaṃ hoti viññāṇa’’nti vuttattā taṃnāmakameva katvā dīpitaṃ. Arahattassāpīti apisaddena aggamaggabhāvanāyapi heṭṭhimamaggabhāvanāyapīti attho saṅgahitoti daṭṭhabbo. Samādhivasena osakkanā kathitāti ‘‘vipulena mahaggatena cetasā vihareyya’’nti samathanayaṃ dassetvā desanā kathitā.
६७. अयञ्हि भिक्खूति यं उद्दिस्स अयं दुतियानेञ्जसप्पायदेसनाय भिक्खु वुत्तो। पञ्ञवन्ततरोति वत्वा तं दस्सेतुं, ‘‘द्विन्नम्पि कम्मट्ठानं एकतो कत्वा सम्मसती’’ति वुत्तं। हेट्ठिमस्स हि ‘‘ये च दिट्ठधम्मिका कामा’’तिआदिना रूपसद्दगन्धरसफोट्ठब्बानेव रूपमुखेन विपस्सनाभिनिवेसो कतो, इमस्स पन ‘‘यं किञ्चि रूप’’न्तिआदिना सकलरूपधम्मवसेन। भगवा हि कम्मट्ठानं कथेन्तो कम्मट्ठानिकस्स भिक्खुनो कारणबलानुरूपमेव पठमं भावनाभिनिवेसं दस्सेति; सो पच्छा ञाणे विपुलं गच्छन्ते अनवसेसतो धम्मं परिग्गण्हाति। रूपपटिबाहनेनाति रूपविरागभावनाय सब्बसो समतिक्कमेन। सब्बत्थाति सब्बेसु ततियानेञ्जादीसु।
67.Ayañhi bhikkhūti yaṃ uddissa ayaṃ dutiyāneñjasappāyadesanāya bhikkhu vutto. Paññavantataroti vatvā taṃ dassetuṃ, ‘‘dvinnampi kammaṭṭhānaṃ ekato katvā sammasatī’’ti vuttaṃ. Heṭṭhimassa hi ‘‘ye ca diṭṭhadhammikā kāmā’’tiādinā rūpasaddagandharasaphoṭṭhabbāneva rūpamukhena vipassanābhiniveso kato, imassa pana ‘‘yaṃ kiñci rūpa’’ntiādinā sakalarūpadhammavasena. Bhagavā hi kammaṭṭhānaṃ kathento kammaṭṭhānikassa bhikkhuno kāraṇabalānurūpameva paṭhamaṃ bhāvanābhinivesaṃ dasseti; so pacchā ñāṇe vipulaṃ gacchante anavasesato dhammaṃ pariggaṇhāti. Rūpapaṭibāhanenāti rūpavirāgabhāvanāya sabbaso samatikkamena. Sabbatthāti sabbesu tatiyāneñjādīsu.
पञ्ञवन्ततरोति पञ्ञुत्तरो। तिण्णम्पि कम्मट्ठानं एकतो कत्वाति कामगुणा सब्बरूपधम्मा कामसञ्ञाति एवं तिण्णं पुग्गलानं कम्मट्ठानवसेन तिधा वुत्ते सम्मसनूपगधम्मे एकतो कत्वा, ‘‘सब्बमेतं अनिच्च’’न्ति एकज्झं गहेत्वा, सम्मसति यथा – ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं, सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति (दी॰ नि॰ १.२९८; सं॰ नि॰ ५.१०८१; महाव॰ १६; चूळनि॰ अजितमाणवपुच्छानिद्देस ४, ७, ८; तिस्समेत्तेय्यमाणवपुच्छानिद्देस १०, ११; पटि॰ म॰ २.३०)। तेनाह – ‘‘उभयमेतं अनिच्च’’न्तिआदि। कामरूपसञ्ञावसेन दिट्ठधम्मिकसम्परायिकभेदतो अट्ठ एकेककोट्ठासाति एवं कतं उभयन्ति वुत्तन्ति आह – ‘‘दिट्ठधम्मिक…पे॰… वसेन सङ्खिपित्वा उभयन्ति वुत्त’’न्ति। तण्हादिट्ठिवसेनाति तण्हाभिनन्दनावसेन ‘‘एतं ममा’’ति, दिट्ठाभिनन्दनावसेन ‘‘एसो मे अत्ता’’ति एवं अभिनन्दितुं। एसेव नयोति इमिना तण्हादिट्ठिवसेन ‘‘एतं मम, एसो मे अत्ता’’ति अभिनन्दितुं अज्झोसाय गिलित्वा परिनिट्ठापेत्वा ठातुन्ति इममत्थं अतिदिसति। कामपटिबाहनेनाति इदं आगमनपटिपदादस्सनत्थं, वण्णभणनत्थञ्च वुत्तं। रूपपटिबाहनं हिस्स आसन्नं, ततोपि आकासानञ्चायतनसमतिक्कमो, तंसमतिक्कमेन सहेव सब्बे ता विपस्सनावसेन ओसक्कना कथिता ‘‘उभयमेतं अनिच्च’’न्तिआदिवचनतो।
Paññavantataroti paññuttaro. Tiṇṇampi kammaṭṭhānaṃ ekato katvāti kāmaguṇā sabbarūpadhammā kāmasaññāti evaṃ tiṇṇaṃ puggalānaṃ kammaṭṭhānavasena tidhā vutte sammasanūpagadhamme ekato katvā, ‘‘sabbametaṃ anicca’’nti ekajjhaṃ gahetvā, sammasati yathā – ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ, sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti (dī. ni. 1.298; saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 16; cūḷani. ajitamāṇavapucchāniddesa 4, 7, 8; tissametteyyamāṇavapucchāniddesa 10, 11; paṭi. ma. 2.30). Tenāha – ‘‘ubhayametaṃ anicca’’ntiādi. Kāmarūpasaññāvasena diṭṭhadhammikasamparāyikabhedato aṭṭha ekekakoṭṭhāsāti evaṃ kataṃ ubhayanti vuttanti āha – ‘‘diṭṭhadhammika…pe… vasena saṅkhipitvā ubhayanti vutta’’nti. Taṇhādiṭṭhivasenāti taṇhābhinandanāvasena ‘‘etaṃ mamā’’ti, diṭṭhābhinandanāvasena ‘‘eso me attā’’ti evaṃ abhinandituṃ. Eseva nayoti iminā taṇhādiṭṭhivasena ‘‘etaṃ mama, eso me attā’’ti abhinandituṃ ajjhosāya gilitvā pariniṭṭhāpetvā ṭhātunti imamatthaṃ atidisati. Kāmapaṭibāhanenāti idaṃ āgamanapaṭipadādassanatthaṃ, vaṇṇabhaṇanatthañca vuttaṃ. Rūpapaṭibāhanaṃ hissa āsannaṃ, tatopi ākāsānañcāyatanasamatikkamo, taṃsamatikkamena saheva sabbe tā vipassanāvasena osakkanā kathitā ‘‘ubhayametaṃ anicca’’ntiādivacanato.
६८. इध अत्तनो चाति आकिञ्चञ्ञायतनकम्मट्ठानं सन्धायाह। निरुज्झन्ति तप्पटिबद्धछन्दरागनिरोधेन, समापज्जनक्खणे पन अनुप्पादनेनपि। तेनाह ‘‘आकिञ्चञ्ञायतनं पत्वा’’ति। अतप्पकट्ठेनाति उळारतरभावेन झानसमापत्तिया अतित्तिकरभावेन। तमेव पटिपदन्ति आकिञ्चञ्ञायतनभावनमाह। समाधिवसेन ओसक्कना कथिता ततियारुप्पकम्मट्ठानस्स वुत्तत्ता ‘‘यत्थेता’’तिआदिना।
68. Idha attano cāti ākiñcaññāyatanakammaṭṭhānaṃ sandhāyāha. Nirujjhanti tappaṭibaddhachandarāganirodhena, samāpajjanakkhaṇe pana anuppādanenapi. Tenāha ‘‘ākiñcaññāyatanaṃ patvā’’ti. Atappakaṭṭhenāti uḷāratarabhāvena jhānasamāpattiyā atittikarabhāvena. Tameva paṭipadanti ākiñcaññāyatanabhāvanamāha. Samādhivasena osakkanā kathitā tatiyāruppakammaṭṭhānassa vuttattā ‘‘yatthetā’’tiādinā.
इध अत्तनोति द्विकोटिकसुञ्ञतामनसिकारसङ्खातं विपस्सनाकम्मट्ठानं। हेट्ठा वुत्तपटिपदन्ति अनन्तरं वुत्तआकिञ्चञ्ञायतनकम्मट्ठानं। सति समथभावनायं सुञ्ञतामनसिकारस्स इध सातिसयत्ता वुत्तं। ‘‘दुतियाकिञ्चञ्ञायतने विपस्सनावसेन ओसक्कना कथिता’’ति।
Idha attanoti dvikoṭikasuññatāmanasikārasaṅkhātaṃ vipassanākammaṭṭhānaṃ. Heṭṭhā vuttapaṭipadanti anantaraṃ vuttaākiñcaññāyatanakammaṭṭhānaṃ. Sati samathabhāvanāyaṃ suññatāmanasikārassa idha sātisayattā vuttaṃ. ‘‘Dutiyākiñcaññāyatane vipassanāvasena osakkanā kathitā’’ti.
७०. ततियाकिञ्चञ्ञायतने अत्तनोति चतुकोटिकसुञ्ञतामनसिकारसङ्खातं विपस्सनाकम्मट्ठानं। एत्थाति एतस्मिं सुञ्ञतानुपस्सनाधिकारे। क्वचीति कत्थचि ठाने, काले, धम्मे वा। अथ वा क्वचीति अज्झत्तं, बहिद्धा वा। अत्तनो अत्तानन्ति सकत्तानं। ‘‘अयं खो, भो ब्रह्मा…पे॰… वसी पिता भूतभब्यान’’न्तिआदिना (दी॰ नि॰ १.४२) परपरिकप्पितं अत्तानञ्च कस्सचि किञ्चनभूतं न पस्सतीति दस्सेन्तो ‘‘कस्सची’’तिआदिमाह। तत्थ परस्साति ‘‘परा पजा’’ति ‘‘परो पुरिसो’’ति च एवं गहितस्स। न च मम क्वचनीति एत्थ मम-सद्दो अट्ठानपयुत्तोति आह ‘‘ममसद्दं ताव ठपेत्वा’’ति। परस्स चाति अत्ततो अञ्ञस्स, ‘‘परो पुरिसो नाम अत्थि ममत्थाय सजितो, तस्स वसेन मय्हं सब्बं इज्झती’’ति एवं एकच्चदिट्ठिगतिकपरिकप्पितवसेन परं अत्तानं, तञ्च अत्तनो किञ्चनभूतं न पस्सतीति दस्सेन्तो, ‘‘न च क्वचनी’’तिआदिमाह। एत्थ च नाहं क्वचनीति सकअत्तनो अभावं पस्सति। न कस्सचि किञ्चनतस्मिन्ति सकअत्तनो एव कस्सचि अनत्तनियतं पस्सति। न च, ममाति एतं द्वयं यथासङ्ख्यं सम्बन्धितब्बं, अत्थीति पच्चेकं। ‘‘न च क्वचनि परस्स अत्ता अत्थी’’ति परस्स अत्तनो अभावं पस्सति, ‘‘तस्स परस्स अत्तनो मम किस्मिञ्चि किञ्चनता न चत्थी’’ति परस्स अत्तनो अनत्तनियतं पस्सति। एवं अज्झत्तं बहिद्धा च खन्धानं अत्तत्तनियसुञ्ञता सुद्धसङ्खारपुञ्जता चतुकोटिकसुञ्ञतापरिग्गण्हनेन दिट्ठा होति। हेट्ठा वुत्तपटिपदन्ति इधापि आकिञ्चञ्ञायतनकम्मट्ठानमेव वदति। विपस्सनावसेनेव ओसक्कना कथिता चतुकोटिकसुञ्ञतादस्सनविसेसभावतो, तप्पधानत्ता चस्स मनसिकारस्स।
70. Tatiyākiñcaññāyatane attanoti catukoṭikasuññatāmanasikārasaṅkhātaṃ vipassanākammaṭṭhānaṃ. Etthāti etasmiṃ suññatānupassanādhikāre. Kvacīti katthaci ṭhāne, kāle, dhamme vā. Atha vā kvacīti ajjhattaṃ, bahiddhā vā. Attano attānanti sakattānaṃ. ‘‘Ayaṃ kho, bho brahmā…pe… vasī pitā bhūtabhabyāna’’ntiādinā (dī. ni. 1.42) paraparikappitaṃ attānañca kassaci kiñcanabhūtaṃ na passatīti dassento ‘‘kassacī’’tiādimāha. Tattha parassāti ‘‘parā pajā’’ti ‘‘paro puriso’’ti ca evaṃ gahitassa. Na ca mama kvacanīti ettha mama-saddo aṭṭhānapayuttoti āha ‘‘mamasaddaṃ tāva ṭhapetvā’’ti. Parassa cāti attato aññassa, ‘‘paro puriso nāma atthi mamatthāya sajito, tassa vasena mayhaṃ sabbaṃ ijjhatī’’ti evaṃ ekaccadiṭṭhigatikaparikappitavasena paraṃ attānaṃ, tañca attano kiñcanabhūtaṃ na passatīti dassento, ‘‘na ca kvacanī’’tiādimāha. Ettha ca nāhaṃ kvacanīti sakaattano abhāvaṃ passati. Na kassaci kiñcanatasminti sakaattano eva kassaci anattaniyataṃ passati. Na ca, mamāti etaṃ dvayaṃ yathāsaṅkhyaṃ sambandhitabbaṃ, atthīti paccekaṃ. ‘‘Na ca kvacani parassa attā atthī’’ti parassa attano abhāvaṃ passati, ‘‘tassa parassa attano mama kismiñci kiñcanatā na catthī’’ti parassa attano anattaniyataṃ passati. Evaṃ ajjhattaṃ bahiddhā ca khandhānaṃ attattaniyasuññatā suddhasaṅkhārapuñjatā catukoṭikasuññatāpariggaṇhanena diṭṭhā hoti. Heṭṭhā vuttapaṭipadanti idhāpi ākiñcaññāyatanakammaṭṭhānameva vadati. Vipassanāvaseneva osakkanā kathitā catukoṭikasuññatādassanavisesabhāvato, tappadhānattā cassa manasikārassa.
इध अत्तनोति नेवसञ्ञानासञ्ञायतनकम्मट्ठानमाह। सब्बसञ्ञाति रूपसञ्ञा पटिघसञ्ञा नानत्तसञ्ञा हेट्ठिमा तिस्सो अरूपसञ्ञाति एवं सब्बसञ्ञा अनवसेसा निरुज्झन्तीति वदन्ति। ‘‘हेट्ठा वुत्ता’’ति पन विसेसितत्ता इमस्मिं आगता चतुत्थज्झानसञ्ञादयो अपि सञ्ञाति अपरे। तन्ति सम्मुतिमत्तं कामसञ्ञापटिबाहनवसेनेव तेसं नानत्तसञ्ञादिनिरोधस्स अत्थसिद्धत्ता। समाधिवसेन ओसक्कना कथिता नेवसञ्ञानासञ्ञायतनभावनाय समथकम्मट्ठानभावतो।
Idha attanoti nevasaññānāsaññāyatanakammaṭṭhānamāha. Sabbasaññāti rūpasaññā paṭighasaññā nānattasaññā heṭṭhimā tisso arūpasaññāti evaṃ sabbasaññā anavasesā nirujjhantīti vadanti. ‘‘Heṭṭhā vuttā’’ti pana visesitattā imasmiṃ āgatā catutthajjhānasaññādayo api saññāti apare. Tanti sammutimattaṃ kāmasaññāpaṭibāhanavaseneva tesaṃ nānattasaññādinirodhassa atthasiddhattā. Samādhivasena osakkanā kathitā nevasaññānāsaññāyatanabhāvanāya samathakammaṭṭhānabhāvato.
७१. पुब्बे पञ्चविधं कम्मवट्टन्ति पुरिमकम्मभवस्मिं मोहो अविज्जा आयूहना सङ्खारा निकन्तितण्हा उपगमनं उपादानं चेतना भवोति एवमागतो सपरिक्खारो कम्मप्पबन्धो। न आयूहितं अस्साति न चेतितं पकप्पितं भवेय्य। एतरहि एवं पञ्चविधं विपाकवट्टन्ति विञ्ञाणनामरूपसळायतनफस्सवेदनासङ्खातो पच्चुप्पन्नो विपाकप्पबन्धो नप्पवत्तेय्य कारणस्स अनिप्फन्नत्ता। सचे आयूहितं न भविस्सतीति यदि चेतितं पकप्पितं न सिया। यं अत्थीति यं परमत्थतो विज्जमानकं। तेनाह ‘‘भूत’’न्ति। तञ्हि पच्चयनिब्बत्तताय ‘‘भूत’’न्ति वुच्चति। तं पजहामीति तप्पटिबद्धछन्दरागप्पहानेन ततो एव आयतिं अनुप्पत्तिधम्मतापादनवसेन पजहामि परिच्चजामि।
71.Pubbe pañcavidhaṃ kammavaṭṭanti purimakammabhavasmiṃ moho avijjā āyūhanā saṅkhārā nikantitaṇhā upagamanaṃ upādānaṃ cetanā bhavoti evamāgato saparikkhāro kammappabandho. Na āyūhitaṃ assāti na cetitaṃ pakappitaṃ bhaveyya. Etarahi evaṃ pañcavidhaṃ vipākavaṭṭanti viññāṇanāmarūpasaḷāyatanaphassavedanāsaṅkhāto paccuppanno vipākappabandho nappavatteyya kāraṇassa anipphannattā. Sace āyūhitaṃ na bhavissatīti yadi cetitaṃ pakappitaṃ na siyā. Yaṃ atthīti yaṃ paramatthato vijjamānakaṃ. Tenāha ‘‘bhūta’’nti. Tañhi paccayanibbattatāya ‘‘bhūta’’nti vuccati. Taṃ pajahāmīti tappaṭibaddhachandarāgappahānena tato eva āyatiṃ anuppattidhammatāpādanavasena pajahāmi pariccajāmi.
परिनिब्बायीति सह परिकप्पनेन अतीतत्थेति आह ‘‘परिनिब्बायेय्या’’ति। परिनिब्बायेय्य नु खोति वा पाठो, सो एवत्थो। न किञ्चि कथितन्ति नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसमापत्तिया सङ्खारावसेससुखुमभावेन ञाणुत्तरस्सेव विसयभावतो सरूपतो न किञ्चि कथितं, नयेन पनस्स विसेसं ञापेतुकामत्ता। भगवतो किर एतदहोसि – ‘‘इमिस्संयेव परिसति निसिन्नो आनन्दो अनुसन्धिकुसलताय नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं पादकं कत्वा ठितस्स भिक्खुनो पटिसन्धिं अरहत्तञ्च सन्धाय पञ्हं पुच्छिस्सति, इमिना पुच्छानुसन्धिना तमत्थं देसेस्सामी’’ति। ओसक्कनाय च इधाधिप्पेतत्ता भिन्नरसदेसना होतीति पुच्छानुसन्धि पुच्छिता। तस्मिञ्हि असति अनुसन्धिभेदभिन्नेसा देसना, न च बुद्धाचिण्णा भिन्नरसदेसनाति। विपस्सनानिस्सितन्ति तन्निस्सितं। तस्स भिक्खुनो। उपादियति एतेनाति च उपादानं। न परिनिब्बायति पहातब्बस्स अप्पजहनतो। तेनाह भगवा – ‘‘धम्मापि खो, भिक्खवे, पहातब्बा, पगेव अधम्मा’’ति (म॰ नि॰ १.२४०)। उपादानसेट्ठन्ति इदं नेवसञ्ञानासञ्ञायतनभवस्स सब्बभवग्गतादस्सनपरं, न पन अरियभवग्गस्स उपादानसेट्ठतापटिसेधपरं।
Parinibbāyīti saha parikappanena atītattheti āha ‘‘parinibbāyeyyā’’ti. Parinibbāyeyya nu khoti vā pāṭho, so evattho. Na kiñci kathitanti nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiyā saṅkhārāvasesasukhumabhāvena ñāṇuttarasseva visayabhāvato sarūpato na kiñci kathitaṃ, nayena panassa visesaṃ ñāpetukāmattā. Bhagavato kira etadahosi – ‘‘imissaṃyeva parisati nisinno ānando anusandhikusalatāya nevasaññānāsaññāyatanaṃ pādakaṃ katvā ṭhitassa bhikkhuno paṭisandhiṃ arahattañca sandhāya pañhaṃ pucchissati, iminā pucchānusandhinā tamatthaṃ desessāmī’’ti. Osakkanāya ca idhādhippetattā bhinnarasadesanā hotīti pucchānusandhi pucchitā. Tasmiñhi asati anusandhibhedabhinnesā desanā, na ca buddhāciṇṇā bhinnarasadesanāti. Vipassanānissitanti tannissitaṃ. Tassa bhikkhuno. Upādiyati etenāti ca upādānaṃ. Na parinibbāyati pahātabbassa appajahanato. Tenāha bhagavā – ‘‘dhammāpi kho, bhikkhave, pahātabbā, pageva adhammā’’ti (ma. ni. 1.240). Upādānaseṭṭhanti idaṃ nevasaññānāsaññāyatanabhavassa sabbabhavaggatādassanaparaṃ, na pana ariyabhavaggassa upādānaseṭṭhatāpaṭisedhaparaṃ.
७३. निस्सायाति भवपरियापन्नं नाम धम्मं निस्साय तप्परियापन्नं नाम निस्साय ओघनित्थरणा भगवता अक्खाता; अहो अच्छरियमेतं, अहो अब्भुतमेतन्ति।
73.Nissāyāti bhavapariyāpannaṃ nāma dhammaṃ nissāya tappariyāpannaṃ nāma nissāya oghanittharaṇā bhagavatā akkhātā; aho acchariyametaṃ, aho abbhutametanti.
नवसुपि ठानेसु समथयानिकस्सेव वसेन देसनाय आगतत्ता, इध च कस्सचिपि पादकज्झानस्स अनामट्ठत्ता वुत्तं – ‘‘अरियसावकोति सुक्खविपस्सको अरियसावको’’ति। नवन्नम्पि कम्मट्ठानं एकतो कत्वा सम्मसतीति इदं झानधम्मेपि अनुस्सवलद्धे गहेत्वा सम्मसनं सम्भवतीति कत्वा वुत्तं; तेभूमकसङ्खारगतं इध वुत्तन्ति अनवसेसतो परिग्गहणं सन्धाय वुत्तं – ‘‘यावता सक्कायो’’ति।
Navasupi ṭhānesu samathayānikasseva vasena desanāya āgatattā, idha ca kassacipi pādakajjhānassa anāmaṭṭhattā vuttaṃ – ‘‘ariyasāvakoti sukkhavipassako ariyasāvako’’ti. Navannampi kammaṭṭhānaṃ ekato katvā sammasatīti idaṃ jhānadhammepi anussavaladdhe gahetvā sammasanaṃ sambhavatīti katvā vuttaṃ; tebhūmakasaṅkhāragataṃ idha vuttanti anavasesato pariggahaṇaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘yāvatā sakkāyo’’ti.
एतं अमतन्ति अमतं निब्बानं आरब्भ पवत्तिया एतं अरहत्तं अमतरसं। तेनाह – ‘‘एतं अमतं सन्तं, एतं पणीत’’न्ति। ‘‘अनुपादाय किञ्चिपि अग्गहेत्वा चित्तं विमुच्ची’’ति वुत्तत्तापि अनुपादा चित्तस्स विमोक्खो निब्बानं अञ्ञत्थ सुत्ते वुच्चति।
Etaṃamatanti amataṃ nibbānaṃ ārabbha pavattiyā etaṃ arahattaṃ amatarasaṃ. Tenāha – ‘‘etaṃ amataṃ santaṃ, etaṃ paṇīta’’nti. ‘‘Anupādāya kiñcipi aggahetvā cittaṃ vimuccī’’ti vuttattāpi anupādā cittassa vimokkho nibbānaṃ aññattha sutte vuccati.
तिण्णं भिक्खूनन्ति अभिनिवेसभेदेन तिविधानं। पादकं कत्वा ठितस्स ओसक्कनाय अभावे कारणं हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। समोधानेत्वाति सम्मदेव ओदहित्वा तस्मिं तस्मिं ठाने असङ्करतो ववत्थपेत्वा। सुकथितं नाम होति कथेतब्बस्स अनवसेसेत्वा कथितत्ता।
Tiṇṇaṃbhikkhūnanti abhinivesabhedena tividhānaṃ. Pādakaṃ katvā ṭhitassa osakkanāya abhāve kāraṇaṃ heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ. Samodhānetvāti sammadeva odahitvā tasmiṃ tasmiṃ ṭhāne asaṅkarato vavatthapetvā. Sukathitaṃ nāma hoti kathetabbassa anavasesetvā kathitattā.
आनेञ्जसप्पायसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Āneñjasappāyasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ६. आनेञ्जसप्पायसुत्तं • 6. Āneñjasappāyasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ६. आनेञ्जसप्पायसुत्तवण्णना • 6. Āneñjasappāyasuttavaṇṇanā
