| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
३. तिकनिपातो
3. Tikanipāto
१. अङ्गणिकभारद्वाजत्थेरगाथावण्णना
1. Aṅgaṇikabhāradvājattheragāthāvaṇṇanā
तिकनिपाते अयोनि सुद्धिमन्वेसन्ति आयस्मतो अङ्गणिकभारद्वाजत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे विवट्टूपनिस्सयं पुञ्ञं उपचिनन्तो इतो एकतिंसे कप्पे सिखिस्स भगवतो काले कुलगेहे निब्बत्तित्वा विञ्ञुतं पत्तो एकदिवसं सत्थारं पिण्डाय चरन्तं दिस्वा पसन्नमानसो पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा अञ्जलिं पग्गण्हि। सो तेन पुञ्ञकम्मेन देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे हिमवन्तसमीपे उक्कट्ठे नाम नगरे विभवसम्पन्नस्स ब्राह्मणस्स गेहे निब्बत्तित्वा अङ्गणिकभारद्वाजोति लद्धनामो वयप्पत्तो विज्जासिप्पेसु निप्फत्तिं गतो नेक्खम्मज्झासयताय परिब्बाजकपब्बज्जं पब्बजित्वा अमरं तपं चरन्तो तत्थ तत्थ विचरन्तो सम्मासम्बुद्धं जनपदचारिकं चरन्तं दिस्वा पसन्नमानसो सत्थु सन्तिके धम्मं सुत्वा तं मिच्छातपं पहाय सासने पब्बजित्वा विपस्सनाय कम्मं करोन्तो नचिरस्सेव छळभिञ्ञो अहोसि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर १.२३.४८-५१) –
Tikanipāte ayoni suddhimanvesanti āyasmato aṅgaṇikabhāradvājattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ puññaṃ upacinanto ito ekatiṃse kappe sikhissa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto ekadivasaṃ satthāraṃ piṇḍāya carantaṃ disvā pasannamānaso pañcapatiṭṭhitena vanditvā añjaliṃ paggaṇhi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde himavantasamīpe ukkaṭṭhe nāma nagare vibhavasampannassa brāhmaṇassa gehe nibbattitvā aṅgaṇikabhāradvājoti laddhanāmo vayappatto vijjāsippesu nipphattiṃ gato nekkhammajjhāsayatāya paribbājakapabbajjaṃ pabbajitvā amaraṃ tapaṃ caranto tattha tattha vicaranto sammāsambuddhaṃ janapadacārikaṃ carantaṃ disvā pasannamānaso satthu santike dhammaṃ sutvā taṃ micchātapaṃ pahāya sāsane pabbajitvā vipassanāya kammaṃ karonto nacirasseva chaḷabhiñño ahosi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.23.48-51) –
‘‘उसभं पवरं वीरं, वेस्सभुं विजिताविनं।
‘‘Usabhaṃ pavaraṃ vīraṃ, vessabhuṃ vijitāvinaṃ;
पसन्नचित्तो सुमनो, बुद्धसेट्ठमवन्दहं॥
Pasannacitto sumano, buddhaseṭṭhamavandahaṃ.
‘‘एकतिंसे इतो कप्पे, यं कम्ममकरिं तदा।
‘‘Ekatiṃse ito kappe, yaṃ kammamakariṃ tadā;
दुग्गतिं नाभिजानामि, वन्दनाय इदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, vandanāya idaṃ phalaṃ.
‘‘चतुवीसतिकप्पम्हि, विकतानन्दनामको।
‘‘Catuvīsatikappamhi, vikatānandanāmako;
सत्तरतनसम्पन्नो, चक्कवत्ती महब्बलो॥
Sattaratanasampanno, cakkavattī mahabbalo.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
छळभिञ्ञो पन हुत्वा विमुत्तिसुखेन विहरन्तो ञातीनं अनुकम्पाय अत्तनो जातिभूमिं गन्त्वा बहू ञातके सरणेसु च सीलेसु च पतिट्ठापेत्वा ततो निवत्तित्वा कुरुरट्ठे कुण्डियस्स नाम निगमस्स अविदूरे अरञ्ञे वसन्तो केनचिदेव करणीयेन उग्गारामं गतो उत्तरापथतो आगतेहि सन्दिट्ठेहि ब्राह्मणेहि समागतो तेहि, ‘‘भो भारद्वाज, किं दिस्वा ब्राह्मणानं समयं पहाय इमं समयं गण्ही’’ति पुच्छितो तेसं इतो बुद्धसासनतो बहिद्धा सुद्धि नत्थीति दस्सेन्तो –
Chaḷabhiñño pana hutvā vimuttisukhena viharanto ñātīnaṃ anukampāya attano jātibhūmiṃ gantvā bahū ñātake saraṇesu ca sīlesu ca patiṭṭhāpetvā tato nivattitvā kururaṭṭhe kuṇḍiyassa nāma nigamassa avidūre araññe vasanto kenacideva karaṇīyena uggārāmaṃ gato uttarāpathato āgatehi sandiṭṭhehi brāhmaṇehi samāgato tehi, ‘‘bho bhāradvāja, kiṃ disvā brāhmaṇānaṃ samayaṃ pahāya imaṃ samayaṃ gaṇhī’’ti pucchito tesaṃ ito buddhasāsanato bahiddhā suddhi natthīti dassento –
२१९.
219.
‘‘अयोनि सुद्धिमन्वेसं, अग्गिं परिचरिं वने।
‘‘Ayoni suddhimanvesaṃ, aggiṃ paricariṃ vane;
सुद्धिमग्गं अजानन्तो, अकासिं अमरं तप’’न्ति॥ – पठमं गाथमाह।
Suddhimaggaṃ ajānanto, akāsiṃ amaraṃ tapa’’nti. – paṭhamaṃ gāthamāha;
तत्थ अयोनीति अयोनिसो अनुपायेन। सुद्धिन्ति संसारसुद्धिं भवनिस्सरणं। अन्वेसन्ति गवेसन्तो। अग्गिं परिचरिं वनेति ‘‘अयं सुद्धिमग्गो’’ति अधिप्पायेन अरञ्ञायतने अग्गिहुतसालायं अग्यागारं कत्वा आहुतिं पग्गण्हन्तो अग्गिदेवं परिचरिं वेदे वुत्तविधिना पूजेसिं। सुद्धिमग्गं अजानन्तो, अकासिं अमरं तपन्ति सुद्धिया निब्बानस्स मग्गं अजानन्तो अग्गिपरिचरणं विय पञ्चतपतप्पनादिअत्तकिलमथानुयोगं ‘‘सुद्धिमग्गो’’ति मञ्ञाय अकासिं अचरिं पटिपज्जिं।
Tattha ayonīti ayoniso anupāyena. Suddhinti saṃsārasuddhiṃ bhavanissaraṇaṃ. Anvesanti gavesanto. Aggiṃ paricariṃ vaneti ‘‘ayaṃ suddhimaggo’’ti adhippāyena araññāyatane aggihutasālāyaṃ agyāgāraṃ katvā āhutiṃ paggaṇhanto aggidevaṃ paricariṃ vede vuttavidhinā pūjesiṃ. Suddhimaggaṃ ajānanto, akāsiṃ amaraṃ tapanti suddhiyā nibbānassa maggaṃ ajānanto aggiparicaraṇaṃ viya pañcatapatappanādiattakilamathānuyogaṃ ‘‘suddhimaggo’’ti maññāya akāsiṃ acariṃ paṭipajjiṃ.
एवं थेरो अस्समतो अस्समं गच्छन्तो विय वेदे वुत्तविधिना अग्गिपरिचरणादिना अनुट्ठाय सुद्धिया अप्पत्तभावेन बहिद्धा सुद्धिया अभावं दस्सेत्वा इदानि इमस्मिंयेव सासने सुद्धि च मया अधिगताति दस्सेन्तो –
Evaṃ thero assamato assamaṃ gacchanto viya vede vuttavidhinā aggiparicaraṇādinā anuṭṭhāya suddhiyā appattabhāvena bahiddhā suddhiyā abhāvaṃ dassetvā idāni imasmiṃyeva sāsane suddhi ca mayā adhigatāti dassento –
२२०.
220.
‘‘तं सुखेन सुखं लद्धं, पस्स धम्मसुधम्मतं।
‘‘Taṃ sukhena sukhaṃ laddhaṃ, passa dhammasudhammataṃ;
तिस्सो विज्जा अनुप्पत्ता, कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥ – दुतियगाथमाह।
Tisso vijjā anuppattā, kataṃ buddhassa sāsana’’nti. – dutiyagāthamāha;
तत्थ तन्ति यस्सत्थाय सुद्धिं अन्वेसन्तो तस्स मग्गं अजानन्तो अग्गिं परिचरिं अमरं तपं अचरिं, तं निब्बानसुखं सुखेन समथविपस्सनाय सुखाय पटिपदाय अत्तकिलमथानुयोगं अनुपगम्म मया लद्धं पत्तं अधिगतं। पस्स धम्मसुधम्मतन्ति सत्थु सासनधम्मस्स सुधम्मतं अविपरीतनिय्यानिकधम्मसभावं पस्स जानाहीति धम्मालपनवसेन वदति, अत्तानं वा आलपति। तस्स लद्धभावं पन दस्सेन्तो –
Tattha tanti yassatthāya suddhiṃ anvesanto tassa maggaṃ ajānanto aggiṃ paricariṃ amaraṃ tapaṃ acariṃ, taṃ nibbānasukhaṃ sukhena samathavipassanāya sukhāya paṭipadāya attakilamathānuyogaṃ anupagamma mayā laddhaṃ pattaṃ adhigataṃ. Passa dhammasudhammatanti satthu sāsanadhammassa sudhammataṃ aviparītaniyyānikadhammasabhāvaṃ passa jānāhīti dhammālapanavasena vadati, attānaṃ vā ālapati. Tassa laddhabhāvaṃ pana dassento –
‘‘तिस्सो विज्जा अनुप्पत्ता, कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥ –
‘‘Tisso vijjā anuppattā, kataṃ buddhassa sāsana’’nti. –
आह , तं वुत्तत्थमेव। एवं सुद्धिया अधिगतत्ता ‘‘इतो पट्ठायाहं परमत्थतो ब्राह्मणो’’ति दस्सेन्तो –
Āha , taṃ vuttatthameva. Evaṃ suddhiyā adhigatattā ‘‘ito paṭṭhāyāhaṃ paramatthato brāhmaṇo’’ti dassento –
२२१.
221.
‘‘ब्रह्मबन्धु पुरे आसिं, इदानि खोम्हि ब्राह्मणो।
‘‘Brahmabandhu pure āsiṃ, idāni khomhi brāhmaṇo;
तेविज्जो न्हातकोचम्हि, सोत्तियो चम्हि वेदगू’’ति॥ – ततियं गाथमाह।
Tevijjo nhātakocamhi, sottiyo camhi vedagū’’ti. – tatiyaṃ gāthamāha;
तस्सत्थो – इतो पुब्बे जातिमत्तेन ब्राह्मणभावतो ब्राह्मणानं समञ्ञाय ब्रह्मबन्धु नाम आसिं। बाहितपापत्ता पन इदानि खो अरहत्ताधिगमेन परमत्थतो ब्राह्मणो च अम्हि। इतो पुब्बे भवसञ्चयकरानं तिस्सन्नं वेदसङ्खातानं विज्जानं अज्झयनेन समञ्ञामत्तेन तेविज्जो नाम हुत्वा इदानि भवक्खयकराय विज्जाय वसेन तिस्सन्नं विज्जानं अधिगतत्ता परमत्थतो तेविज्जो च अम्हि। तथा इतो पुब्बे भवस्सादगधिताय न्हातकवतनिप्फत्तिया समञ्ञामत्तेन न्हातको नाम हुत्वा इदानि अट्ठङ्गिकमग्गजलेन सुविक्खालितकिलेसमलताय परमत्थतो न्हातको चम्हि। इतो पुब्बे अविमुत्तभवस्सादमन्तज्झानेन वोहारमत्ततो सोत्तियो नाम हुत्वा इदानि सुविमुत्तभवस्सादधम्मज्झानेन परमत्थतो सोत्तियो चम्हि। इतो पुब्बे अप्पटिनिस्सट्ठपापधम्मानं वेदानं गतमत्तेन वेदगू नाम हुत्वा इदानि वेदसङ्खातेन मग्गञाणेन संसारमहोघस्स वेदस्स चतुसच्चस्स च पारं गतत्ता अधिगतत्ता ञातत्ता परमत्थतो वेदगू जातोति। तं सुत्वा ब्राह्मणा सासने उळारं पसादं पवेदेसुं।
Tassattho – ito pubbe jātimattena brāhmaṇabhāvato brāhmaṇānaṃ samaññāya brahmabandhu nāma āsiṃ. Bāhitapāpattā pana idāni kho arahattādhigamena paramatthato brāhmaṇo ca amhi. Ito pubbe bhavasañcayakarānaṃ tissannaṃ vedasaṅkhātānaṃ vijjānaṃ ajjhayanena samaññāmattena tevijjo nāma hutvā idāni bhavakkhayakarāya vijjāya vasena tissannaṃ vijjānaṃ adhigatattā paramatthato tevijjo ca amhi. Tathā ito pubbe bhavassādagadhitāya nhātakavatanipphattiyā samaññāmattena nhātako nāma hutvā idāni aṭṭhaṅgikamaggajalena suvikkhālitakilesamalatāya paramatthato nhātako camhi. Ito pubbe avimuttabhavassādamantajjhānena vohāramattato sottiyo nāma hutvā idāni suvimuttabhavassādadhammajjhānena paramatthato sottiyo camhi. Ito pubbe appaṭinissaṭṭhapāpadhammānaṃ vedānaṃ gatamattena vedagū nāma hutvā idāni vedasaṅkhātena maggañāṇena saṃsāramahoghassa vedassa catusaccassa ca pāraṃ gatattā adhigatattā ñātattā paramatthato vedagū jātoti. Taṃ sutvā brāhmaṇā sāsane uḷāraṃ pasādaṃ pavedesuṃ.
अङ्गणिकभारद्वाजत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Aṅgaṇikabhāradvājattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / १. अङ्गणिकभारद्वाजत्थेरगाथा • 1. Aṅgaṇikabhāradvājattheragāthā
