| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पेतवत्थु-अट्ठकथा • Petavatthu-aṭṭhakathā |
९. अङ्कुरपेतवत्थुवण्णना
9. Aṅkurapetavatthuvaṇṇanā
यस्स अत्थाय गच्छामाति इदं सत्था सावत्थियं विहरन्तो अङ्कुरपेतं आरब्भ कथेसि। कामञ्चेत्थ अङ्कुरो पेतो न होति, तस्स पन चरितं यस्मा पेतसम्बन्धं, तस्मा तं ‘‘अङ्कुरपेतवत्थू’’ति वुत्तं।
Yassa atthāya gacchāmāti idaṃ satthā sāvatthiyaṃ viharanto aṅkurapetaṃ ārabbha kathesi. Kāmañcettha aṅkuro peto na hoti, tassa pana caritaṃ yasmā petasambandhaṃ, tasmā taṃ ‘‘aṅkurapetavatthū’’ti vuttaṃ.
तत्रायं सङ्खेपकथा – ये ते उत्तरमधुराधिपतिनो रञ्ञो महासागरस्स पुत्तं उपसागरं पटिच्च उत्तरापथे कंसभोगे असितञ्जननगरे महाकंसस्स धीतुया देवगब्भाय कुच्छियं उप्पन्ना अञ्जनदेवी वासुदेवो बलदेवो चन्ददेवो सूरियदेवो अग्गिदेवो वरुणदेवो अज्जुनो पज्जुनो घटपण्डितो अङ्कुरो चाति वासुदेवादयो दस भातिकाति एकादस खत्तिया अहेसुं, तेसु वासुदेवादयो भातरो असितञ्जननगरं आदिं कत्वा द्वारवतीपरियोसानेसु सकलजम्बुदीपे तेसट्ठिया नगरसहस्सेसु सब्बे राजानो चक्केन जीवितक्खयं पापेत्वा द्वारवतियं वसमाना रज्जं दस कोट्ठासे कत्वा विभजिंसु। भगिनिं पन अञ्जनदेविं न सरिंसु। पुन सरित्वा ‘‘एकादस कोट्ठासे करोमा’’ति वुत्ते तेसं सब्बकनिट्ठो अङ्कुरो ‘‘मम कोट्ठासं तस्सा देथ, अहं वोहारं कत्वा जीविस्सामि, तुम्हे अत्तनो अत्तनो जनपदेसु सुङ्कं मय्हं विस्सज्जेथा’’ति आह। ते ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा तस्स कोट्ठायं भगिनिया दत्वा नव राजानो द्वारवतियं वसिंसु।
Tatrāyaṃ saṅkhepakathā – ye te uttaramadhurādhipatino rañño mahāsāgarassa puttaṃ upasāgaraṃ paṭicca uttarāpathe kaṃsabhoge asitañjananagare mahākaṃsassa dhītuyā devagabbhāya kucchiyaṃ uppannā añjanadevī vāsudevo baladevo candadevo sūriyadevo aggidevo varuṇadevo ajjuno pajjuno ghaṭapaṇḍito aṅkuro cāti vāsudevādayo dasa bhātikāti ekādasa khattiyā ahesuṃ, tesu vāsudevādayo bhātaro asitañjananagaraṃ ādiṃ katvā dvāravatīpariyosānesu sakalajambudīpe tesaṭṭhiyā nagarasahassesu sabbe rājāno cakkena jīvitakkhayaṃ pāpetvā dvāravatiyaṃ vasamānā rajjaṃ dasa koṭṭhāse katvā vibhajiṃsu. Bhaginiṃ pana añjanadeviṃ na sariṃsu. Puna saritvā ‘‘ekādasa koṭṭhāse karomā’’ti vutte tesaṃ sabbakaniṭṭho aṅkuro ‘‘mama koṭṭhāsaṃ tassā detha, ahaṃ vohāraṃ katvā jīvissāmi, tumhe attano attano janapadesu suṅkaṃ mayhaṃ vissajjethā’’ti āha. Te ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tassa koṭṭhāyaṃ bhaginiyā datvā nava rājāno dvāravatiyaṃ vasiṃsu.
अङ्कुरो पन वणिज्जं करोन्तो निच्चकालं महादानं देति। तस्स पनेको दासो भण्डागारिको अत्थकामो अहोसि। अङ्कुरो पसन्नमानसो तस्स एकं कुलधीतरं गहेत्वा अदासि। सो पुत्ते गब्भगतेयेव कालमकासि। अङ्कुरो तस्मिं जाते तस्स पितुनो दिन्नं भत्तवेतनं तस्स अदासि। अथ तस्मिं दारके वयप्पत्ते ‘‘दासो न दासो’’ति राजकुले विनिच्छयो उप्पज्जि। तं सुत्वा अञ्जनदेवी धेनूपमं वत्वा ‘‘मातु भुजिस्साय पुत्तोपि भुजिस्सो एवा’’ति दासब्यतो मोचेसि।
Aṅkuro pana vaṇijjaṃ karonto niccakālaṃ mahādānaṃ deti. Tassa paneko dāso bhaṇḍāgāriko atthakāmo ahosi. Aṅkuro pasannamānaso tassa ekaṃ kuladhītaraṃ gahetvā adāsi. So putte gabbhagateyeva kālamakāsi. Aṅkuro tasmiṃ jāte tassa pituno dinnaṃ bhattavetanaṃ tassa adāsi. Atha tasmiṃ dārake vayappatte ‘‘dāso na dāso’’ti rājakule vinicchayo uppajji. Taṃ sutvā añjanadevī dhenūpamaṃ vatvā ‘‘mātu bhujissāya puttopi bhujisso evā’’ti dāsabyato mocesi.
दारको पन लज्जाय तत्थ वसितुं अविसहन्तो रोरुवनगरं गन्त्वा तत्थ अञ्ञतरस्स तुन्नवायस्स धीतरं गहेत्वा तुन्नवायसिप्पेन जीविकं कप्पेसि। तेन समयेन रोरुवनगरे असय्हमहासेट्ठि नाम अहोसि। सो समणब्राह्मणकपणद्धिकवनिब्बकयाचकानं महादानं देति। सो तुन्नवायो सेट्ठिनो घरं अजानन्तानं पीतिसोमनस्सजातो हुत्वा असय्हसेट्ठिनो निवेसनं दक्खिणबाहुं पसारेत्वा दस्सेसि ‘‘एत्थ गन्त्वा लद्धब्बं लभन्तू’’ति। तस्स कम्मं पाळियंयेव आगतं।
Dārako pana lajjāya tattha vasituṃ avisahanto roruvanagaraṃ gantvā tattha aññatarassa tunnavāyassa dhītaraṃ gahetvā tunnavāyasippena jīvikaṃ kappesi. Tena samayena roruvanagare asayhamahāseṭṭhi nāma ahosi. So samaṇabrāhmaṇakapaṇaddhikavanibbakayācakānaṃ mahādānaṃ deti. So tunnavāyo seṭṭhino gharaṃ ajānantānaṃ pītisomanassajāto hutvā asayhaseṭṭhino nivesanaṃ dakkhiṇabāhuṃ pasāretvā dassesi ‘‘ettha gantvā laddhabbaṃ labhantū’’ti. Tassa kammaṃ pāḷiyaṃyeva āgataṃ.
सो अपरेन समयेन कालं कत्वा मरुभूमियं अञ्ञतरस्मिं निग्रोधरुक्खे भुम्मदेवता हुत्वा निब्बत्ति, तस्स दक्खिणहत्थो सब्बकामददो अहोसि। तस्मिंयेव च रोरुवे अञ्ञतरो पुरिसो असय्हसेट्ठिनो दाने ब्यावटो अस्सद्धो अप्पसन्नो मिच्छादिट्ठिको पुञ्ञकिरियाय अनादरो कालं कत्वा तस्स देवपुत्तस्स वसनट्ठानस्स अविदूरे पेतो हुत्वा निब्बत्ति। तेन च कतकम्मं पाळियंयेव आगतं। असय्हमहासेट्ठि पन कालं कत्वा तावतिंसभवने सक्कस्स देवरञ्ञो सहब्यतं उपगतो।
So aparena samayena kālaṃ katvā marubhūmiyaṃ aññatarasmiṃ nigrodharukkhe bhummadevatā hutvā nibbatti, tassa dakkhiṇahattho sabbakāmadado ahosi. Tasmiṃyeva ca roruve aññataro puriso asayhaseṭṭhino dāne byāvaṭo assaddho appasanno micchādiṭṭhiko puññakiriyāya anādaro kālaṃ katvā tassa devaputtassa vasanaṭṭhānassa avidūre peto hutvā nibbatti. Tena ca katakammaṃ pāḷiyaṃyeva āgataṃ. Asayhamahāseṭṭhi pana kālaṃ katvā tāvatiṃsabhavane sakkassa devarañño sahabyataṃ upagato.
अथ अपरेन समयेन अङ्कुरो पञ्चहि सकटसतेहि, अञ्ञतरो च ब्राह्मणो पञ्चहि सकटसतेहीति द्वेपि जना सकटसहस्सेन भण्डं आदाय मरुकन्तारमग्गं पटिपन्ना मग्गमूळ्हा हुत्वा बहुं दिवसं तत्थेव विचरन्ता परिक्खीणतिणोदकाहारा अहेसुं। अङ्कुरो अस्सदूतेहि चतूसु दिसासु पानियं मग्गापेसि। अथ सो कामददहत्थो यक्खो तं तेसं ब्यसनप्पत्तिं दिस्वा अङ्कुरेन पुब्बे अत्तनो कतं उपकारं चिन्तेत्वा ‘‘हन्द दानि इमस्स मया अवस्सयेन भवितब्ब’’न्ति अत्तनो वसनवटरुक्खं दस्सेसि। सो किर वटरुक्खो साखाविटपसम्पन्नो घनपलासो सन्दच्छायो अनेकसहस्सपारोहो आयामेन वित्थारेन उब्बेधेन च योजनपरिमाणो अहोसि। तं दिस्वा अङ्कुरो हट्ठतुट्ठो तस्स हेट्ठा खन्धावारं बन्धापेसि। यक्खो अत्तनो दक्खिणहत्थं पसारेत्वा पठमं ताव पानीयेन सब्बं जनं सन्तप्पेसि। ततो यो यो यं यं इच्छति, तस्स तस्स तं तं अदासि।
Atha aparena samayena aṅkuro pañcahi sakaṭasatehi, aññataro ca brāhmaṇo pañcahi sakaṭasatehīti dvepi janā sakaṭasahassena bhaṇḍaṃ ādāya marukantāramaggaṃ paṭipannā maggamūḷhā hutvā bahuṃ divasaṃ tattheva vicarantā parikkhīṇatiṇodakāhārā ahesuṃ. Aṅkuro assadūtehi catūsu disāsu pāniyaṃ maggāpesi. Atha so kāmadadahattho yakkho taṃ tesaṃ byasanappattiṃ disvā aṅkurena pubbe attano kataṃ upakāraṃ cintetvā ‘‘handa dāni imassa mayā avassayena bhavitabba’’nti attano vasanavaṭarukkhaṃ dassesi. So kira vaṭarukkho sākhāviṭapasampanno ghanapalāso sandacchāyo anekasahassapāroho āyāmena vitthārena ubbedhena ca yojanaparimāṇo ahosi. Taṃ disvā aṅkuro haṭṭhatuṭṭho tassa heṭṭhā khandhāvāraṃ bandhāpesi. Yakkho attano dakkhiṇahatthaṃ pasāretvā paṭhamaṃ tāva pānīyena sabbaṃ janaṃ santappesi. Tato yo yo yaṃ yaṃ icchati, tassa tassa taṃ taṃ adāsi.
एवं तस्मिं महाजने नानाविधेन अन्नपानादिना यथाकामं सन्तप्पिते पच्छा वूपसन्ते मग्गपरिस्समे सो ब्राह्मणवाणिजो अयोनिसो मनसिकरोन्तो एवं चिन्तेसि – ‘‘धनलाभाय इतो कम्बोजं गन्त्वा मयं किं करिस्साम, इममेव पन यक्खं येन केनचि उपायेन गहेत्वा यानं आरोपेत्वा अम्हाकं नगरमेव गमिस्सामा’’ति। एवं चिन्तेत्वा तमत्थं अङ्कुरस्स कथेन्तो –
Evaṃ tasmiṃ mahājane nānāvidhena annapānādinā yathākāmaṃ santappite pacchā vūpasante maggaparissame so brāhmaṇavāṇijo ayoniso manasikaronto evaṃ cintesi – ‘‘dhanalābhāya ito kambojaṃ gantvā mayaṃ kiṃ karissāma, imameva pana yakkhaṃ yena kenaci upāyena gahetvā yānaṃ āropetvā amhākaṃ nagarameva gamissāmā’’ti. Evaṃ cintetvā tamatthaṃ aṅkurassa kathento –
२५७.
257.
‘‘यस्स अत्थाय गच्छाम, कम्बोजं धनहारका।
‘‘Yassa atthāya gacchāma, kambojaṃ dhanahārakā;
अयं कामददो यक्खो, इमं यक्खं नयामसे॥
Ayaṃ kāmadado yakkho, imaṃ yakkhaṃ nayāmase.
२५८.
258.
‘‘इमं यक्खं गहेत्वान, साधुकेन पसय्ह वा।
‘‘Imaṃ yakkhaṃ gahetvāna, sādhukena pasayha vā;
यानं आरोपयित्वान, खिप्पं गच्छाम द्वारक’’न्ति॥ –
Yānaṃ āropayitvāna, khippaṃ gacchāma dvāraka’’nti. –
गाथाद्वयमाह। तत्थ यस्स अत्थायाति यस्स कारणा। कम्बोजन्ति कम्बोजरट्ठं। धनहारकाति भण्डविक्कयेन लद्धधनहारिनो। कामददोति इच्छितिच्छितदायको। यक्खोति देवपुत्तो। नयामसेति नयिस्साम । साधुकेनाति याचनेन। पसय्हाति अभिभवित्वा बलक्कारेन, यानन्ति सुखयानं । द्वारकन्ति द्वारवतीनगरं। अयं हेत्थाधिप्पायो – यदत्थं मयं इतो कम्बोजं गन्तुकामा, तेन गमनेन साधेतब्बो अत्थो इधेव सिज्झति। अयञ्हि यक्खो कामददो, तस्मा इमं यक्खं याचित्वा तस्स अनुमतिया वा, सचे सञ्ञत्तिं न गच्छति, बलक्कारेन वा यानं आरोपेत्वा याने पच्छाबाहं बन्धित्वा तं गहेत्वा इतोयेव खिप्पं द्वारवतीनगरं गच्छामाति।
Gāthādvayamāha. Tattha yassa atthāyāti yassa kāraṇā. Kambojanti kambojaraṭṭhaṃ. Dhanahārakāti bhaṇḍavikkayena laddhadhanahārino. Kāmadadoti icchiticchitadāyako. Yakkhoti devaputto. Nayāmaseti nayissāma . Sādhukenāti yācanena. Pasayhāti abhibhavitvā balakkārena, yānanti sukhayānaṃ . Dvārakanti dvāravatīnagaraṃ. Ayaṃ hetthādhippāyo – yadatthaṃ mayaṃ ito kambojaṃ gantukāmā, tena gamanena sādhetabbo attho idheva sijjhati. Ayañhi yakkho kāmadado, tasmā imaṃ yakkhaṃ yācitvā tassa anumatiyā vā, sace saññattiṃ na gacchati, balakkārena vā yānaṃ āropetvā yāne pacchābāhaṃ bandhitvā taṃ gahetvā itoyeva khippaṃ dvāravatīnagaraṃ gacchāmāti.
एवं पन ब्राह्मणेन वुत्तो अङ्कुरो सप्पुरिसधम्मे ठत्वा तस्स वचनं पटिक्खिपन्तो –
Evaṃ pana brāhmaṇena vutto aṅkuro sappurisadhamme ṭhatvā tassa vacanaṃ paṭikkhipanto –
२५९.
259.
‘‘यस्स रुक्खस्स छायाय, निसीदेय्य सयेय्य वा।
‘‘Yassa rukkhassa chāyāya, nisīdeyya sayeyya vā;
न तस्स साखं भञ्जेय्य, मित्तदुब्भो हि पापको’’ति॥ –
Na tassa sākhaṃ bhañjeyya, mittadubbho hi pāpako’’ti. –
गाथमाह। तत्थ न भञ्जेय्याति न छिन्देय्य। मित्तदुब्भोति मित्तेसु दुब्भनं तेसं अनत्थुप्पादनं। पापकोति अभद्दको मित्तदुब्भो। यो हि सीतच्छायो रुक्खो घम्माभितत्तस्स पुरिसस्स परिस्समविनोदको, तस्सापि नाम पापकं न चिन्तेतब्बं, किमङ्कं पन सत्तभूतेसु। अयं देवपुत्तो सप्पुरिसो पुब्बकारी अम्हाकं दुक्खपनूदको बहूपकारो, न तस्स किञ्चि अनत्थं चिन्तेतब्बं, अञ्ञदत्थु सो पूजेतब्बो एवाति दस्सेति।
Gāthamāha. Tattha na bhañjeyyāti na chindeyya. Mittadubbhoti mittesu dubbhanaṃ tesaṃ anatthuppādanaṃ. Pāpakoti abhaddako mittadubbho. Yo hi sītacchāyo rukkho ghammābhitattassa purisassa parissamavinodako, tassāpi nāma pāpakaṃ na cintetabbaṃ, kimaṅkaṃ pana sattabhūtesu. Ayaṃ devaputto sappuriso pubbakārī amhākaṃ dukkhapanūdako bahūpakāro, na tassa kiñci anatthaṃ cintetabbaṃ, aññadatthu so pūjetabbo evāti dasseti.
तं सुत्वा ब्राह्मणा ‘‘अत्थस्स मूलं निकतिविनयो’’ति नीतिमग्गं निस्साय अङ्कुरस्स पटिलोमपक्खे ठत्वा –
Taṃ sutvā brāhmaṇā ‘‘atthassa mūlaṃ nikativinayo’’ti nītimaggaṃ nissāya aṅkurassa paṭilomapakkhe ṭhatvā –
२६०.
260.
‘‘यस्स रुक्खस्स छायाय, निसीदेय्य सयेय्य वा।
‘‘Yassa rukkhassa chāyāya, nisīdeyya sayeyya vā;
खन्धम्पि तस्स छिन्देय्य, अत्थो चे तादिसो सिया’’ति॥ –
Khandhampi tassa chindeyya, attho ce tādiso siyā’’ti. –
गाथमाह। तत्थ अत्थो चे तादिसो सियाति तादिसेन दब्बसम्भारेन सचे अत्थो भवेय्य, तस्स रुक्खस्स खन्धम्पि छिन्देय्य, किमङ्गं पन साखादयोति अधिप्पायो।
Gāthamāha. Tattha attho ce tādiso siyāti tādisena dabbasambhārena sace attho bhaveyya, tassa rukkhassa khandhampi chindeyya, kimaṅgaṃ pana sākhādayoti adhippāyo.
एवं ब्राह्मणेन वुत्ते अङ्कुरो सप्पुरिसधम्मंयेव पग्गण्हन्तो –
Evaṃ brāhmaṇena vutte aṅkuro sappurisadhammaṃyeva paggaṇhanto –
२६१.
261.
‘‘यस्स रुक्खस्स छायाय, निसीदेय्य सयेय्य वा।
‘‘Yassa rukkhassa chāyāya, nisīdeyya sayeyya vā;
न तस्स पत्तं भिन्देय्य, मित्तदुब्भो हि पापको’’ति॥ –
Na tassa pattaṃ bhindeyya, mittadubbho hi pāpako’’ti. –
इमं गाथमाह। तत्थ न तस्स पत्तं भिन्देय्याति तस्स रुक्खस्स एकपण्णमत्तम्पि न पातेय्य, पगेव साखादिकेति अधिप्पायो।
Imaṃ gāthamāha. Tattha na tassa pattaṃ bhindeyyāti tassa rukkhassa ekapaṇṇamattampi na pāteyya, pageva sākhādiketi adhippāyo.
पुनपि ब्राह्मणो अत्तनो वादं पग्गण्हन्तो –
Punapi brāhmaṇo attano vādaṃ paggaṇhanto –
२६२.
262.
‘‘यस्स रुक्खस्स छायाय, निसीदेय्य सयेय्य वा।
‘‘Yassa rukkhassa chāyāya, nisīdeyya sayeyya vā;
समूलम्पि तं अब्बुहे, अत्थो चे तादिसो सिया’’ति॥ –
Samūlampi taṃ abbuhe, attho ce tādiso siyā’’ti. –
गाथमाह। तत्थ समूलम्पि तं अब्बुहेति तं तत्थ समूलम्पि सह मूलेनपि अब्बुहेय्य, उद्धरेय्याति अत्थो।
Gāthamāha. Tattha samūlampi taṃ abbuheti taṃ tattha samūlampi saha mūlenapi abbuheyya, uddhareyyāti attho.
एवं ब्राह्मणेन वुत्ते पुन अङ्कुरो तं नीतिं निरत्थकं कातुकामो –
Evaṃ brāhmaṇena vutte puna aṅkuro taṃ nītiṃ niratthakaṃ kātukāmo –
२६३.
263.
‘‘यस्सेकरत्तिम्पि घरे वसेय्य, यत्थन्नपानं पुरिसो लभेथ।
‘‘Yassekarattimpi ghare vaseyya, yatthannapānaṃ puriso labhetha;
न तस्स पापं मनसापि चिन्तये, कतञ्ञुता सप्पुरिसेहि वण्णिता॥
Na tassa pāpaṃ manasāpi cintaye, kataññutā sappurisehi vaṇṇitā.
२६४.
264.
‘‘यस्सेकरत्तिम्पि घरे वसेय्य, अन्नेन पानेन उपट्ठितो सिया।
‘‘Yassekarattimpi ghare vaseyya, annena pānena upaṭṭhito siyā;
न तस्स पापं मनसापि चिन्तये, अदुब्भपाणी दहते मित्तदुब्भिं॥
Na tassa pāpaṃ manasāpi cintaye, adubbhapāṇī dahate mittadubbhiṃ.
२६५.
265.
‘‘यो पुब्बे कतकल्याणो, पच्छा पापेन हिंसति।
‘‘Yo pubbe katakalyāṇo, pacchā pāpena hiṃsati;
अल्लपाणिहतो पोसो, न सो भद्रानि पस्सती’’ति॥ –
Allapāṇihato poso, na so bhadrāni passatī’’ti. –
इमा तिस्सो गाथा अभासि।
Imā tisso gāthā abhāsi.
२६३. तत्थ यस्साति यस्स पुग्गलस्स। एकरत्तिम्पीति एकरत्तिमत्तम्पि केवलं गेहे वसेय्य। यत्थन्नपानं पुरिसो लभेथाति यस्स सन्तिके कोचि पुरिसो अन्नपानं वा यंकिञ्चि भोजनं वा लभेय्य। न तस्स पापं मनसापि चिन्तयेति तस्स पुग्गलस्स अभद्दकं अनत्थं मनसापि न चिन्तेय्य न पिहेय्य, पगेव कायवाचाहि। कस्माति चे? कतञ्ञुता सप्पुरिसेहि वण्णिताति कतञ्ञुता नाम बुद्धादीहि उत्तमपुरिसेहि पसंसिता।
263. Tattha yassāti yassa puggalassa. Ekarattimpīti ekarattimattampi kevalaṃ gehe vaseyya. Yatthannapānaṃ puriso labhethāti yassa santike koci puriso annapānaṃ vā yaṃkiñci bhojanaṃ vā labheyya. Na tassapāpaṃ manasāpi cintayeti tassa puggalassa abhaddakaṃ anatthaṃ manasāpi na cinteyya na piheyya, pageva kāyavācāhi. Kasmāti ce? Kataññutā sappurisehi vaṇṇitāti kataññutā nāma buddhādīhi uttamapurisehi pasaṃsitā.
२६४. उपट्ठितोति पयिरुपासितो ‘‘इदं गण्ह इदं भुञ्जा’’ति अन्नपानादिना उपट्ठितो। अदुब्भपाणीति अहिंसकहत्थो हत्थसंयतो। दहते मित्तदुब्भिन्ति तं मित्तदुब्भिं पुग्गलं दहति विनासेति, अप्पदुट्ठे हितज्झासयसम्पन्ने पुग्गले परेन कतो अपराधो अविसेसेन तस्सेव अनत्थावहो, अप्पदुट्ठो पुग्गलो अत्थतो तं दहति नाम। तेनाह भगवा –
264.Upaṭṭhitoti payirupāsito ‘‘idaṃ gaṇha idaṃ bhuñjā’’ti annapānādinā upaṭṭhito. Adubbhapāṇīti ahiṃsakahattho hatthasaṃyato. Dahate mittadubbhinti taṃ mittadubbhiṃ puggalaṃ dahati vināseti, appaduṭṭhe hitajjhāsayasampanne puggale parena kato aparādho avisesena tasseva anatthāvaho, appaduṭṭho puggalo atthato taṃ dahati nāma. Tenāha bhagavā –
‘‘यो अप्पदुट्ठस्स नरस्स दुस्सति, सुद्धस्स पोसस्स अनङ्गणस्स।
‘‘Yo appaduṭṭhassa narassa dussati, suddhassa posassa anaṅgaṇassa;
तमेव बालं पच्चेति पापं, सुखुमो रजो पटिवातंव खित्तो’’ति॥ (ध॰ प॰ १२५; जा॰ १.५.९४; सं॰ नि॰ १.२२)।
Tameva bālaṃ pacceti pāpaṃ, sukhumo rajo paṭivātaṃva khitto’’ti. (dha. pa. 125; jā. 1.5.94; saṃ. ni. 1.22);
२६५. यो पुब्बे कतकल्याणोति यो पुग्गलो केनचि साधुना कतभद्दको कतूपकारो। पच्छा पापेन हिंसतीति तं पुब्बकारिनं अपरभागे पापेन अभद्दकेन अनत्थकेन बाधति। अल्लपाणिहतो पोसोति अल्लपाणिना उपकारकिरियाय अल्लपाणिना धोतहत्थेन पुब्बकारिना हेट्ठा वुत्तनयेन हतो बाधितो, तस्स वा पुब्बकारिनो बाधनेन हतो अल्लपाणिहतो नाम, अकतञ्ञुपुग्गलो। न सो भद्रानि पस्सतीति सो यथावुत्तपुग्गलो इधलोके च परलोके च इट्ठानि न पस्सति, न विन्दति, न लभतीति अत्थो।
265.Yo pubbe katakalyāṇoti yo puggalo kenaci sādhunā katabhaddako katūpakāro. Pacchā pāpena hiṃsatīti taṃ pubbakārinaṃ aparabhāge pāpena abhaddakena anatthakena bādhati. Allapāṇihato posoti allapāṇinā upakārakiriyāya allapāṇinā dhotahatthena pubbakārinā heṭṭhā vuttanayena hato bādhito, tassa vā pubbakārino bādhanena hato allapāṇihato nāma, akataññupuggalo. Na so bhadrāni passatīti so yathāvuttapuggalo idhaloke ca paraloke ca iṭṭhāni na passati, na vindati, na labhatīti attho.
एवं सप्पुरिसधम्मं पग्गण्हन्तेन अङ्कुरेन अभिभवित्वा वुत्तो सो ब्राह्मणो निरुत्तरो तुण्ही अहोसि। यक्खो पन तेसं द्विन्नं वचनपटिवचनानि सुत्वा ब्राह्मणस्स कुज्झित्वापि ‘‘होतु इमस्स दुट्ठब्राह्मणस्स कत्तब्बं पच्छा जानिस्सामी’’ति अत्तनो केनचि अनभिभवनीयतमेव ताव दस्सेन्तो –
Evaṃ sappurisadhammaṃ paggaṇhantena aṅkurena abhibhavitvā vutto so brāhmaṇo niruttaro tuṇhī ahosi. Yakkho pana tesaṃ dvinnaṃ vacanapaṭivacanāni sutvā brāhmaṇassa kujjhitvāpi ‘‘hotu imassa duṭṭhabrāhmaṇassa kattabbaṃ pacchā jānissāmī’’ti attano kenaci anabhibhavanīyatameva tāva dassento –
२६६.
266.
‘‘नाहं देवेन वा मनुस्सेन वा, इस्सरियेन वा हं सुप्पसय्हो।
‘‘Nāhaṃ devena vā manussena vā, issariyena vā haṃ suppasayho;
यक्खोहमस्मि परमिद्धिपत्तो, दूरङ्गमो वण्णबलूपपन्नो’’ति॥ –
Yakkhohamasmi paramiddhipatto, dūraṅgamo vaṇṇabalūpapanno’’ti. –
गाथमाह। तत्थ देवेन वाति येन केनचि देवेन वा। मनुस्सेन वाति एत्थापि एसेव नयो। इस्सरियेन वाति देविस्सरियेन वा मनुस्सिस्सरियेन वा। तत्थ देविस्सरियं नाम चतुमहाराजिकसक्कसुयामादीनं देविद्धि, मनुस्सिस्सरियं नाम चक्कवत्तिआदीनं पुञ्ञिद्धि। तस्मा इस्सरियग्गहणेन महानुभावे देवमनुस्से सङ्गण्हाति। महानुभावापि हि देवा अत्तनो पुञ्ञफलूपत्थम्भिते मनुस्सेपि असति पयोगविपत्तियं अभिभवितुं न सक्कोन्ति, पगेव इतरे। हन्ति असहने निपातो। न सुप्पसय्होति अप्पधंसियो। यक्खोहमस्मि परमिद्धिपत्तोति अत्तनो पुञ्ञफलेन अहं यक्खत्तं उपगतो अस्मि, यक्खोव समानो न यो वा सो वा, अथ खो परमिद्धिपत्तो परमाय उत्तमाय यक्खिद्धिया समन्नागतो। दूरङ्गमोति खणेनेव दूरम्पि ठानं गन्तुं समत्थो। वण्णबलूपपन्नोति रूपसम्पत्तिया सरीरबलेन च उपपन्नो समन्नागतोति तीहिपि पदेहि मन्तप्पयोगादीहि अत्तनो अनभिभवनीयतंयेव दस्सेति। रूपसम्पन्नो हि परेसं बहुमानितो होति, रूपसम्पदं निस्साय विसभागवत्थुनापि अनाकड्ढनियोवाति वण्णसम्पदा अनभिभवनीयकारणन्ति वुत्ता।
Gāthamāha. Tattha devena vāti yena kenaci devena vā. Manussena vāti etthāpi eseva nayo. Issariyenavāti devissariyena vā manussissariyena vā. Tattha devissariyaṃ nāma catumahārājikasakkasuyāmādīnaṃ deviddhi, manussissariyaṃ nāma cakkavattiādīnaṃ puññiddhi. Tasmā issariyaggahaṇena mahānubhāve devamanusse saṅgaṇhāti. Mahānubhāvāpi hi devā attano puññaphalūpatthambhite manussepi asati payogavipattiyaṃ abhibhavituṃ na sakkonti, pageva itare. Hanti asahane nipāto. Na suppasayhoti appadhaṃsiyo. Yakkhohamasmi paramiddhipattoti attano puññaphalena ahaṃ yakkhattaṃ upagato asmi, yakkhova samāno na yo vā so vā, atha kho paramiddhipatto paramāya uttamāya yakkhiddhiyā samannāgato. Dūraṅgamoti khaṇeneva dūrampi ṭhānaṃ gantuṃ samattho. Vaṇṇabalūpapannoti rūpasampattiyā sarīrabalena ca upapanno samannāgatoti tīhipi padehi mantappayogādīhi attano anabhibhavanīyataṃyeva dasseti. Rūpasampanno hi paresaṃ bahumānito hoti, rūpasampadaṃ nissāya visabhāgavatthunāpi anākaḍḍhaniyovāti vaṇṇasampadā anabhibhavanīyakāraṇanti vuttā.
इतो परं अङ्कुरस्स च देवपुत्तस्स च वचनपटिवचनकथा होति –
Ito paraṃ aṅkurassa ca devaputtassa ca vacanapaṭivacanakathā hoti –
२६७.
267.
‘‘पाणि ते सब्बसोवण्णो, पञ्चधारो मधुस्सवो।
‘‘Pāṇi te sabbasovaṇṇo, pañcadhāro madhussavo;
नानारसा पग्घरन्ति, मञ्ञेहं तं पुरिन्ददं॥
Nānārasā paggharanti, maññehaṃ taṃ purindadaṃ.
२६८.
268.
‘‘नाम्हि देवो न गन्धब्बो, नापि सक्को पुरिन्ददो।
‘‘Nāmhi devo na gandhabbo, nāpi sakko purindado;
पेतं मं अङ्कुर जानाहि, रोरुवम्हा इधागतं॥
Petaṃ maṃ aṅkura jānāhi, roruvamhā idhāgataṃ.
२६९.
269.
‘‘किंसीलो किंसमाचारो, रोरुवस्मिं पुरे तुवं।
‘‘Kiṃsīlo kiṃsamācāro, roruvasmiṃ pure tuvaṃ;
केन ते ब्रह्मचरियेन, पुञ्ञं पाणिम्हि इज्झति॥
Kena te brahmacariyena, puññaṃ pāṇimhi ijjhati.
२७०.
270.
‘‘तुन्नवायो पुरे आसिं, रोरुवस्मिं तदा अहं।
‘‘Tunnavāyo pure āsiṃ, roruvasmiṃ tadā ahaṃ;
सुकिच्छवुत्ति कपणो, न मे विज्जति दातवे॥
Sukicchavutti kapaṇo, na me vijjati dātave.
२७१.
271.
‘‘निवेसनञ्च मे आसि, असय्हस्स उपन्तिके।
‘‘Nivesanañca me āsi, asayhassa upantike;
सद्धस्स दानपतिनो, कतपुञ्ञस्स लज्जिनो॥
Saddhassa dānapatino, katapuññassa lajjino.
२७२.
272.
‘‘तत्थ याचनकायन्ति, नानागोत्ता वनिब्बका।
‘‘Tattha yācanakāyanti, nānāgottā vanibbakā;
ते च मं तत्थ पुच्छन्ति, असय्हस्स निवेसनं॥
Te ca maṃ tattha pucchanti, asayhassa nivesanaṃ.
२७३.
273.
‘‘कत्थ गच्छाम भद्दं वो, कत्थ दानं पदीयति।
‘‘Kattha gacchāma bhaddaṃ vo, kattha dānaṃ padīyati;
तेसाहं पुट्ठो अक्खामि, असय्हस्स निवेसनं॥
Tesāhaṃ puṭṭho akkhāmi, asayhassa nivesanaṃ.
२७४.
274.
‘‘पग्गय्ह दक्खिणं बाहुं, एत्थ गच्छथ भद्दं वो।
‘‘Paggayha dakkhiṇaṃ bāhuṃ, ettha gacchatha bhaddaṃ vo;
एत्थ दानं पदीयति, असय्हस्स निवेसने॥
Ettha dānaṃ padīyati, asayhassa nivesane.
२७५.
275.
‘‘तेन पाणि कामददो, तेन पाणि मधुस्सवो।
‘‘Tena pāṇi kāmadado, tena pāṇi madhussavo;
तेन मे ब्रह्मचरियेन, पुञ्ञं पाणिम्हि इज्झति॥
Tena me brahmacariyena, puññaṃ pāṇimhi ijjhati.
२७६.
276.
‘‘न किर त्वं अदा दानं, सकपाणीहि कस्सचि।
‘‘Na kira tvaṃ adā dānaṃ, sakapāṇīhi kassaci;
परस्स दानं अनुमोदमानो, पाणिं पग्गय्ह पावदि॥
Parassa dānaṃ anumodamāno, pāṇiṃ paggayha pāvadi.
२७७.
277.
‘‘तेन पाणि कामददो, तेन पाणि मधुस्सवो।
‘‘Tena pāṇi kāmadado, tena pāṇi madhussavo;
तेन ते ब्रह्मचरियेन, पुञ्ञं पाणिम्हि इज्झति॥
Tena te brahmacariyena, puññaṃ pāṇimhi ijjhati.
२७८.
278.
‘‘यो सो दानमदा भन्ते, पसन्नो सकपाणिभि।
‘‘Yo so dānamadā bhante, pasanno sakapāṇibhi;
सो हित्वा मानुसं देहं, किं नु सो दिसतं गतो॥
So hitvā mānusaṃ dehaṃ, kiṃ nu so disataṃ gato.
२७९.
279.
‘‘नाहं पजानामि असय्हसाहिनो, अङ्गीरसस्स गतिं आगतिं वा।
‘‘Nāhaṃ pajānāmi asayhasāhino, aṅgīrasassa gatiṃ āgatiṃ vā;
सुतञ्च मे वेस्सवणस्स सन्तिके, सक्कस्स सहब्यतं गतो असय्हो॥
Sutañca me vessavaṇassa santike, sakkassa sahabyataṃ gato asayho.
२८०.
280.
‘‘अलमेव कातुं कल्याणं, दानं दातुं यथारहं।
‘‘Alameva kātuṃ kalyāṇaṃ, dānaṃ dātuṃ yathārahaṃ;
पाणिं कामददं दिस्वा, को पुञ्ञं न करिस्सति॥
Pāṇiṃ kāmadadaṃ disvā, ko puññaṃ na karissati.
२८१.
281.
‘‘सो हि नून इतो गन्त्वा, अनुप्पत्वान द्वारकं।
‘‘So hi nūna ito gantvā, anuppatvāna dvārakaṃ;
दानं पट्ठपयिस्सामि, यं ममस्स सुखावहं॥
Dānaṃ paṭṭhapayissāmi, yaṃ mamassa sukhāvahaṃ.
२८२.
282.
‘‘दस्सामन्नञ्च पानञ्च, वत्थसेनासनानि च।
‘‘Dassāmannañca pānañca, vatthasenāsanāni ca;
पपञ्च उदपानञ्च, दुग्गे सङ्कमनानि चा’’ति॥ –
Papañca udapānañca, dugge saṅkamanāni cā’’ti. –
पन्नरस वचनपटिवचनगाथा होन्ति।
Pannarasa vacanapaṭivacanagāthā honti.
२६७. तत्थ पाणि तेति तव दक्खिणहत्थो। सब्बसोवण्णोति सब्बसो सुवण्णवण्णो। पञ्चधारोति पञ्चहि अङ्गुलीहि परेहि कामितवत्थूनं धारा एतस्स सन्तीति पञ्चधारो। मधुस्सवोति मधुररसविस्सन्दको। तेनाह ‘‘नानारसा पग्घरन्ती’’ति, मधुरकटुककसावादिभेदा नानाविधा रसा विस्सन्दन्तीति अत्थो। यक्खस्स हि कामददे मधुरादिरससम्पन्नानि विविधानि खादनीयभोजनीयानि हत्थे विस्सज्जन्ते मधुरादिरसा पग्घरन्तीति वुत्तं। मञ्ञेहं तं पुरिन्ददन्ति मञ्ञे अहं तं पुरिन्ददं सक्कं, ‘‘एवंमहानुभावो सक्को देवराजा’’ति तं अहं मञ्ञामीति अत्थो।
267. Tattha pāṇi teti tava dakkhiṇahattho. Sabbasovaṇṇoti sabbaso suvaṇṇavaṇṇo. Pañcadhāroti pañcahi aṅgulīhi parehi kāmitavatthūnaṃ dhārā etassa santīti pañcadhāro. Madhussavoti madhurarasavissandako. Tenāha ‘‘nānārasā paggharantī’’ti, madhurakaṭukakasāvādibhedā nānāvidhā rasā vissandantīti attho. Yakkhassa hi kāmadade madhurādirasasampannāni vividhāni khādanīyabhojanīyāni hatthe vissajjante madhurādirasā paggharantīti vuttaṃ. Maññehaṃ taṃ purindadanti maññe ahaṃ taṃ purindadaṃ sakkaṃ, ‘‘evaṃmahānubhāvo sakko devarājā’’ti taṃ ahaṃ maññāmīti attho.
२६८. नाम्हि देवोति वेस्सवणादिको पाकटदेवो न होमि। न गन्धब्बोति गन्धब्बकायिकदेवोपि न होमि। नापि सक्को पुरिन्ददोति पुरिमत्तभावे पुरे दानस्स पट्ठपितत्ता ‘‘पुरिन्ददो’’ति लद्धनामो सक्को देवराजापि न होमि। कतरो पन अहोसीति आह ‘‘पेतं मं अङ्कुर जानाही’’तिआदि। अङ्कुरपेतूपपत्तिकं मं जानाहि, ‘‘अञ्ञतरो पेतमहिद्धिको’’ति मं उपधारेहि। रोरुवम्हा इधागतन्ति रोरुवनगरतो चवित्वा मरुकन्तारे इध इमस्मिं निग्रोधरुक्खे उपपज्जनवसेन आगतं, एत्थ निब्बत्तन्ति अत्थो।
268.Nāmhi devoti vessavaṇādiko pākaṭadevo na homi. Na gandhabboti gandhabbakāyikadevopi na homi. Nāpi sakko purindadoti purimattabhāve pure dānassa paṭṭhapitattā ‘‘purindado’’ti laddhanāmo sakko devarājāpi na homi. Kataro pana ahosīti āha ‘‘petaṃ maṃ aṅkura jānāhī’’tiādi. Aṅkurapetūpapattikaṃ maṃ jānāhi, ‘‘aññataro petamahiddhiko’’ti maṃ upadhārehi. Roruvamhā idhāgatanti roruvanagarato cavitvā marukantāre idha imasmiṃ nigrodharukkhe upapajjanavasena āgataṃ, ettha nibbattanti attho.
२६९. किंसीलो किंसमाचारो, रोरुवस्मिं पुरे तुवन्ति पुब्बे पुरिमत्तभावे रोरुवनगरे वसन्तो त्वं किंसीलो किंसमाचारो अहोसि, पापतो निवत्तनलक्खणं कीदिसं सीलं समादाय संवत्तितपुञ्ञकिरियालक्खणेन समाचारेन किंसमाचारो, दानादीसु कुसलसमाचारेसु कीदिसो समाचारो अहोसीति अत्थो। केन ते ब्रह्मचरियेन , पुञ्ञं पाणिम्हि इज्झतीति कीदिसेन सेट्ठचरियेन इदं एवरूपं तव हत्थेसु पुञ्ञफलं इदानि समिज्झति निप्फज्जति, तं कथेहीति अत्थो। पुञ्ञफलञ्हि इध उत्तरपदलोपेन ‘‘पुञ्ञ’’न्ति अधिप्पेतं। तत्था हि तं ‘‘कुसलानं, भिक्खवे, धम्मानं समादानहेतु एवमिदं पुञ्ञं पवड्ढती’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ ३.८०) पुञ्ञन्ति वुत्तं।
269.Kiṃsīlo kiṃsamācāro, roruvasmiṃ pure tuvanti pubbe purimattabhāve roruvanagare vasanto tvaṃ kiṃsīlo kiṃsamācāro ahosi, pāpato nivattanalakkhaṇaṃ kīdisaṃ sīlaṃ samādāya saṃvattitapuññakiriyālakkhaṇena samācārena kiṃsamācāro, dānādīsu kusalasamācāresu kīdiso samācāro ahosīti attho. Kena te brahmacariyena, puññaṃ pāṇimhi ijjhatīti kīdisena seṭṭhacariyena idaṃ evarūpaṃ tava hatthesu puññaphalaṃ idāni samijjhati nipphajjati, taṃ kathehīti attho. Puññaphalañhi idha uttarapadalopena ‘‘puñña’’nti adhippetaṃ. Tatthā hi taṃ ‘‘kusalānaṃ, bhikkhave, dhammānaṃ samādānahetu evamidaṃ puññaṃ pavaḍḍhatī’’tiādīsu (dī. ni. 3.80) puññanti vuttaṃ.
२७०. तुन्नवायोति तुन्नकारो। सुकिच्छवुत्तीति सुट्ठु किच्छपुत्तिको अतिविय दुक्खजीविको। कपणोति वराको, दीनोति अत्थो। न मे विज्जति दातवेति अद्धिकानं समणब्राह्मणानं दातुं किञ्चि दातब्बयुत्तकं मय्हं नत्थि, चित्तं पन मे दानं दिन्नन्ति अधिप्पायो।
270.Tunnavāyoti tunnakāro. Sukicchavuttīti suṭṭhu kicchaputtiko ativiya dukkhajīviko. Kapaṇoti varāko, dīnoti attho. Na me vijjati dātaveti addhikānaṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ dātuṃ kiñci dātabbayuttakaṃ mayhaṃ natthi, cittaṃ pana me dānaṃ dinnanti adhippāyo.
२७१. निवेसनन्ति घरं, कम्मकरणसाला वा। असय्हस्स उपन्तिकेति असय्हस्स महासेट्ठिनो गेहस्स समीपे। सद्धस्साति कम्मफलसद्धाय समन्नागतस्स। दानपतिनोति दाने निरन्तरप्पवत्ताय परिच्चागसम्पत्तिया लोभस्स च अभिभवेन पतिभूतस्स। कतपुञ्ञस्साति पुब्बे कतसुचरितकम्मस्स। लज्जिनोति पापजिगुच्छनसभावस्स।
271.Nivesananti gharaṃ, kammakaraṇasālā vā. Asayhassa upantiketi asayhassa mahāseṭṭhino gehassa samīpe. Saddhassāti kammaphalasaddhāya samannāgatassa. Dānapatinoti dāne nirantarappavattāya pariccāgasampattiyā lobhassa ca abhibhavena patibhūtassa. Katapuññassāti pubbe katasucaritakammassa. Lajjinoti pāpajigucchanasabhāvassa.
२७२. तत्थाति तस्मिं मम निवेसने। याचनकायन्तीति याचनका जना असय्हसेट्ठिं किञ्चि याचितुकामा आगच्छन्ति। नानागोत्ताति नानाविधगोत्तापदेसा। वनिब्बकाति वण्णदीपका, ये दायकस्स पुञ्ञफलादिञ्च गुणकित्तनादिमुखेन अत्तनो अत्थिकभावं पवेदेन्ता विचरन्ति। ते च मं तत्थ पुच्छन्तीति तत्थाति निपातमत्तं, ते याचकादयो मं असय्हसेट्ठिनो निवेसनं पुच्छन्ति। अक्खरचिन्तका हि ईदिसेसु ठानेसु कम्मद्वयं इच्छन्ति।
272.Tatthāti tasmiṃ mama nivesane. Yācanakāyantīti yācanakā janā asayhaseṭṭhiṃ kiñci yācitukāmā āgacchanti. Nānāgottāti nānāvidhagottāpadesā. Vanibbakāti vaṇṇadīpakā, ye dāyakassa puññaphalādiñca guṇakittanādimukhena attano atthikabhāvaṃ pavedentā vicaranti. Te ca maṃ tattha pucchantīti tatthāti nipātamattaṃ, te yācakādayo maṃ asayhaseṭṭhino nivesanaṃ pucchanti. Akkharacintakā hi īdisesu ṭhānesu kammadvayaṃ icchanti.
२७३. कत्थ गच्छाम भद्दं वो, कत्थ दानं पदीयतीति तेसं पुच्छनाकारदस्सनं। अयं पेत्थ अत्थो – भद्दं तुम्हाकं होतु, मयं ‘‘असय्हमहासेट्ठिना दानं पदीयती’’ति सुत्वा आगता, कत्थ दानं पदीयति, कत्थ वा मयं गच्छाम, कत्थ गतेन दानं सक्का लद्धुन्ति। तेसाहं पुट्ठो अक्खामीति एवं तेहि अद्धिकजनेहि लभनट्ठानं पुट्ठो ‘‘अहं पुब्बे अकतपुञ्ञताय इदानि ईदिसानं किञ्चि दातुं असमत्थो जातो, दानग्गं पन इमेसं दस्सेन्तो लाभस्स उपायाचिक्खणेन पीतिं उप्पादेन्तो एत्तकेनपि बहुं पुञ्ञं पसवामी’’ति गारवं उप्पादेत्वा दक्खिणं बाहुं पसारेत्वा तेसं असय्हसेट्ठिस्स निवेसनं अक्खामि। तेनाह ‘‘पग्गय्ह दक्खिणं बाहु’’न्तिआदि।
273.Kattha gacchāma bhaddaṃ vo, kattha dānaṃ padīyatīti tesaṃ pucchanākāradassanaṃ. Ayaṃ pettha attho – bhaddaṃ tumhākaṃ hotu, mayaṃ ‘‘asayhamahāseṭṭhinā dānaṃ padīyatī’’ti sutvā āgatā, kattha dānaṃ padīyati, kattha vā mayaṃ gacchāma, kattha gatena dānaṃ sakkā laddhunti. Tesāhaṃ puṭṭho akkhāmīti evaṃ tehi addhikajanehi labhanaṭṭhānaṃ puṭṭho ‘‘ahaṃ pubbe akatapuññatāya idāni īdisānaṃ kiñci dātuṃ asamattho jāto, dānaggaṃ pana imesaṃ dassento lābhassa upāyācikkhaṇena pītiṃ uppādento ettakenapi bahuṃ puññaṃ pasavāmī’’ti gāravaṃ uppādetvā dakkhiṇaṃ bāhuṃ pasāretvā tesaṃ asayhaseṭṭhissa nivesanaṃ akkhāmi. Tenāha ‘‘paggayha dakkhiṇaṃ bāhu’’ntiādi.
२७४. तेन पाणि कामददोति तेन परदानपकासनेन परेन कतस्स दानस्स सक्कच्चं अनुमोदनमत्तेन हेतुना इदानि मय्हं हत्थो कप्परुक्खो विय सन्तानकलता विय च कामदुहो इच्छितिच्छितदायी कामददो होति। कामददो च होन्तो तेन पाणि मधुस्सवो इट्ठवत्थुविस्सज्जनको जातो।
274.Tena pāṇi kāmadadoti tena paradānapakāsanena parena katassa dānassa sakkaccaṃ anumodanamattena hetunā idāni mayhaṃ hattho kapparukkho viya santānakalatā viya ca kāmaduho icchiticchitadāyī kāmadado hoti. Kāmadado ca honto tena pāṇi madhussavo iṭṭhavatthuvissajjanako jāto.
२७६. न किर त्वं अदा दानन्ति किराति अनुस्सवनत्थे निपातो, त्वं किर अत्तनो सन्तकं न परिच्चजि, सकपाणीहि सहत्थेहि यस्स कस्सचि समणस्स वा ब्राह्मणस्स वा किञ्चि दानं न अदासि। परस्स दानं अनुमोदमानोति केवलं पन परेन कतं परस्स दानं ‘‘अहो दानं पवत्तेसी’’ति अनुमोदमानोयेव विहासि।
276.Na kira tvaṃ adā dānanti kirāti anussavanatthe nipāto, tvaṃ kira attano santakaṃ na pariccaji, sakapāṇīhi sahatthehi yassa kassaci samaṇassa vā brāhmaṇassa vā kiñci dānaṃ na adāsi. Parassa dānaṃ anumodamānoti kevalaṃ pana parena kataṃ parassa dānaṃ ‘‘aho dānaṃ pavattesī’’ti anumodamānoyeva vihāsi.
२७७. तेन पाणि कामददोति तेन तुय्हं पाणि एवं कामददो, अहो अच्छरिया वत पुञ्ञानं गतीति अधिप्पायो।
277.Tena pāṇi kāmadadoti tena tuyhaṃ pāṇi evaṃ kāmadado, aho acchariyā vata puññānaṃ gatīti adhippāyo.
२७८. यो सो दानमदा, भन्ते, पसन्नो सकपाणिभीति देवपुत्तं गारवेन आलपति। भन्ते, परेन कतस्स दानानुमोदकस्स ताव तुय्हं ईदिसं फलं एवरूपो आनुभावो, यो पन सो असय्हमहासेट्ठि महादानं अदासि, पसन्नचित्तो हुत्वा सहत्थेहि तदा महादानं पवत्तेसि। सो हित्वा मानुसं देहन्ति सो इध मनुस्सत्तभावं पहाय। किन्ति कतरं। नु सोति नूति निपातमत्तं। दिसतं गतोति दिसं ठानं गतो, कीदिसी तस्स गतो निप्फत्तीति असय्हसेट्ठिनो अभिसम्परायं पुच्छि।
278.Yo so dānamadā, bhante, pasanno sakapāṇibhīti devaputtaṃ gāravena ālapati. Bhante, parena katassa dānānumodakassa tāva tuyhaṃ īdisaṃ phalaṃ evarūpo ānubhāvo, yo pana so asayhamahāseṭṭhi mahādānaṃ adāsi, pasannacitto hutvā sahatthehi tadā mahādānaṃ pavattesi. So hitvā mānusaṃ dehanti so idha manussattabhāvaṃ pahāya. Kinti kataraṃ. Nu soti nūti nipātamattaṃ. Disataṃ gatoti disaṃ ṭhānaṃ gato, kīdisī tassa gato nipphattīti asayhaseṭṭhino abhisamparāyaṃ pucchi.
२७९. असय्हसाहिनोति अञ्ञेहि मच्छरीहि लोभाभिभूतेहि सहितुं वहितुं असक्कुणेय्यस्स परिच्चागादिविभागस्स सप्पुरिसधुरस्स सहनतो असय्हसाहिनो। अङ्गीरसस्साति अङ्गतो निक्खमनकजुतिस्स। रसोति हि जुतिया अधिवचनं। तस्स किर याचके आगच्छन्ते दिस्वा उळारं पीतिसोमनस्सं उप्पज्जति, मुखवण्णो विप्पसीदति, तं अत्तनो पच्चक्खं कत्वा एवमाह। गतिं आगतिं वाति तस्स ‘‘असुकं नाम गतिं, इतो गतो’’ति गतिं वा ‘‘ततो वा पन असुकस्मिं काले इधागमिस्सती’’ति आगतिं वा नाहं जानामि, अविसयो एस मय्हं। सुतञ्च मे वेस्सवणस्स सन्तिकेति अपिच खो उपट्ठानं गतेन वेस्सवणस्स महाराजस्स सन्तिके सुतमेतं मया। सक्कस्स सहब्यतं गतो असय्होति असय्हसेट्ठि सक्कस्स देवानमिन्दस्स सहब्यतं गतो अहोसि, तावतिंसभवने निब्बत्तोति अत्थो।
279.Asayhasāhinoti aññehi maccharīhi lobhābhibhūtehi sahituṃ vahituṃ asakkuṇeyyassa pariccāgādivibhāgassa sappurisadhurassa sahanato asayhasāhino. Aṅgīrasassāti aṅgato nikkhamanakajutissa. Rasoti hi jutiyā adhivacanaṃ. Tassa kira yācake āgacchante disvā uḷāraṃ pītisomanassaṃ uppajjati, mukhavaṇṇo vippasīdati, taṃ attano paccakkhaṃ katvā evamāha. Gatiṃ āgatiṃ vāti tassa ‘‘asukaṃ nāma gatiṃ, ito gato’’ti gatiṃ vā ‘‘tato vā pana asukasmiṃ kāle idhāgamissatī’’ti āgatiṃ vā nāhaṃ jānāmi, avisayo esa mayhaṃ. Sutañca me vessavaṇassa santiketi apica kho upaṭṭhānaṃ gatena vessavaṇassa mahārājassa santike sutametaṃ mayā. Sakkassa sahabyataṃ gato asayhoti asayhaseṭṭhi sakkassa devānamindassa sahabyataṃ gato ahosi, tāvatiṃsabhavane nibbattoti attho.
२८०. अलमेव कातुं कल्याणन्ति यंकिञ्चि कल्याणं कुसलं पुञ्ञं कातुं युत्तमेव पतिरूपमेव। तत्थ पन यं सब्बसाधारणं सुकततरं, तं दस्सेतुं ‘‘दानं दातुं यथारह’’न्ति वुत्तं, अत्तनो विभवबलानुरूपं दानं दातुं अलमेव। तत्थ कारणमाह ‘‘पाणिं कामददं दिस्वा’’ति। यत्र हि नाम परकतपुञ्ञानुमोदनपुब्बकेन दानपतिनिवेसनमग्गाचिक्खणमत्तेन अयं हत्थो कामददो दिट्ठो, इमं दिस्वा। को पुञ्ञं न करिस्सतीति मादिसो को नाम अत्तनो पतिट्ठानभूतं पुञ्ञं न करिस्सतीति।
280.Alameva kātuṃ kalyāṇanti yaṃkiñci kalyāṇaṃ kusalaṃ puññaṃ kātuṃ yuttameva patirūpameva. Tattha pana yaṃ sabbasādhāraṇaṃ sukatataraṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘dānaṃ dātuṃ yathāraha’’nti vuttaṃ, attano vibhavabalānurūpaṃ dānaṃ dātuṃ alameva. Tattha kāraṇamāha ‘‘pāṇiṃ kāmadadaṃ disvā’’ti. Yatra hi nāma parakatapuññānumodanapubbakena dānapatinivesanamaggācikkhaṇamattena ayaṃ hattho kāmadado diṭṭho, imaṃ disvā. Kopuññaṃ na karissatīti mādiso ko nāma attano patiṭṭhānabhūtaṃ puññaṃ na karissatīti.
२८१. एवं अनियमवसेन पुञ्ञकिरियाय आदरं दस्सेत्वा इदानि अत्तनि तं नियमेत्वा दस्सेन्तो ‘‘सो हि नूना’’तिआदिगाथाद्वयमाह। तत्थ सोति सो अहं। हीति अवधारणे निपातो, नूनाति परिवितक्के। इतो गन्त्वाति इतो मरुभूमितो अपगन्त्वा। अनुप्पत्वान द्वारकन्ति द्वारवतीनगरं अनुपापुणित्वा। पट्ठपयिस्सामीति पवत्तयिस्सामि।
281. Evaṃ aniyamavasena puññakiriyāya ādaraṃ dassetvā idāni attani taṃ niyametvā dassento ‘‘so hi nūnā’’tiādigāthādvayamāha. Tattha soti so ahaṃ. Hīti avadhāraṇe nipāto, nūnāti parivitakke. Ito gantvāti ito marubhūmito apagantvā. Anuppatvāna dvārakanti dvāravatīnagaraṃ anupāpuṇitvā. Paṭṭhapayissāmīti pavattayissāmi.
एवं अङ्कुरेन ‘‘दानं दस्सामी’’ति पटिञ्ञाय कताय यक्खो तुट्ठमानसो ‘‘मारिस, त्वं विस्सत्थो दानं देहि, अहं पन ते सहायकिच्चं करिस्सामि, येन ते देय्यधम्मो न परिक्खयं गमिस्सति, तेन पकारेन करिस्सामी’’ति तं दानकिरियाय समुत्तेजेत्वा ‘‘ब्राह्मण वाणिज, त्वं किर मादिसे बलक्कारेन नेतुकामो अत्तनो पमाणं न जानासी’’ति तस्स भण्डमन्तरधापेत्वा तं यक्खविभिंसकाय भिंसापेन्तो सन्तज्जेसि। अथ नं अङ्कुरो नानप्पकारं याचित्वा ब्राह्मणेन खमापेन्तो पसादेत्वा सब्बभण्डं पाकतिकं कारापेत्वा रत्तिया उपगताय यक्खं विस्सज्जेत्वा गच्छन्तो तस्स अविदूरे अञ्ञतरं अतिविय बीभच्छदस्सनं पेतं दिस्वा तेन कतकम्मं पुच्छन्तो –
Evaṃ aṅkurena ‘‘dānaṃ dassāmī’’ti paṭiññāya katāya yakkho tuṭṭhamānaso ‘‘mārisa, tvaṃ vissattho dānaṃ dehi, ahaṃ pana te sahāyakiccaṃ karissāmi, yena te deyyadhammo na parikkhayaṃ gamissati, tena pakārena karissāmī’’ti taṃ dānakiriyāya samuttejetvā ‘‘brāhmaṇa vāṇija, tvaṃ kira mādise balakkārena netukāmo attano pamāṇaṃ na jānāsī’’ti tassa bhaṇḍamantaradhāpetvā taṃ yakkhavibhiṃsakāya bhiṃsāpento santajjesi. Atha naṃ aṅkuro nānappakāraṃ yācitvā brāhmaṇena khamāpento pasādetvā sabbabhaṇḍaṃ pākatikaṃ kārāpetvā rattiyā upagatāya yakkhaṃ vissajjetvā gacchanto tassa avidūre aññataraṃ ativiya bībhacchadassanaṃ petaṃ disvā tena katakammaṃ pucchanto –
२८३.
283.
‘‘केन ते अङ्गुली कुणा, मुखञ्च कुणलीकतं।
‘‘Kena te aṅgulī kuṇā, mukhañca kuṇalīkataṃ;
अक्खीनि च पग्घरन्ति, किं पापं पकतं तया’’ति॥ –
Akkhīni ca paggharanti, kiṃ pāpaṃ pakataṃ tayā’’ti. –
गाथमाह। तत्थ कुणाति कुणिका पटिकुणिका अनुजुभूता। कुणलीकतन्ति मुखविकारेन विकुणितं संकुणितं। पग्घरन्तीति असुचिं विस्सन्दन्ति।
Gāthamāha. Tattha kuṇāti kuṇikā paṭikuṇikā anujubhūtā. Kuṇalīkatanti mukhavikārena vikuṇitaṃ saṃkuṇitaṃ. Paggharantīti asuciṃ vissandanti.
अथस्स पेतो –
Athassa peto –
२८४.
284.
‘‘अङ्गीरसस्स गहपतिनो, सद्धस्स घरमेसिनो।
‘‘Aṅgīrasassa gahapatino, saddhassa gharamesino;
तस्साहं दानविस्सग्गे, दाने अधिकतो अहुं॥
Tassāhaṃ dānavissagge, dāne adhikato ahuṃ.
२८५.
285.
‘‘तत्थ याचनके दिस्वा, आगते भोजनत्थिके।
‘‘Tattha yācanake disvā, āgate bhojanatthike;
एकमन्तं अपक्कम्म, अकासिं कुणलिं मुखं॥
Ekamantaṃ apakkamma, akāsiṃ kuṇaliṃ mukhaṃ.
२८६.
286.
‘‘तेन मे अङ्गुली कुणा, मुखञ्च कुणलीकतं।
‘‘Tena me aṅgulī kuṇā, mukhañca kuṇalīkataṃ;
अक्खीनि मे पग्घरन्ति, तं पापं पकतं मया’’ति॥ –
Akkhīni me paggharanti, taṃ pāpaṃ pakataṃ mayā’’ti. –
तिस्सो गाथा अभासि।
Tisso gāthā abhāsi.
२८४. तत्थ ‘‘अङ्गीरसस्सा’’तिआदिना असय्हसेट्ठिं कित्तेति। घरमेसिनोति घरमावसन्तस्स गहट्ठस्स। दानविस्सग्गेति दानग्गे परिच्चागट्ठाने। दाने अधिकतो अहुन्ति देय्यधम्मस्स परिच्चजने दानाधिकारे अधिकतो ठपितो अहोसिं।
284. Tattha ‘‘aṅgīrasassā’’tiādinā asayhaseṭṭhiṃ kitteti. Gharamesinoti gharamāvasantassa gahaṭṭhassa. Dānavissaggeti dānagge pariccāgaṭṭhāne. Dāne adhikato ahunti deyyadhammassa pariccajane dānādhikāre adhikato ṭhapito ahosiṃ.
२८५. एकमन्तं अपक्कम्माति याचनके भोजनत्थिके आगते दिस्वा दानब्यावटेन दानग्गतो अनपक्कम्म यथाठानेयेव ठत्वा सञ्जातपीतिसोमनस्सेन विप्पसन्नमुखवण्णेन सहत्थेन दानं दातब्बं, परेहि वा पतिरूपेहि दापेतब्बं, अहं पन तथा अकत्वा याचनके आगच्छन्ते दूरतोव दिस्वा अत्तानं अदस्सेन्तो एकमन्तं अपक्कम्म अपक्कमित्वा। अकासिं कुणलिं मुखन्ति विकुणितं सङ्कुचितं मुखं अकासिं।
285.Ekamantaṃ apakkammāti yācanake bhojanatthike āgate disvā dānabyāvaṭena dānaggato anapakkamma yathāṭhāneyeva ṭhatvā sañjātapītisomanassena vippasannamukhavaṇṇena sahatthena dānaṃ dātabbaṃ, parehi vā patirūpehi dāpetabbaṃ, ahaṃ pana tathā akatvā yācanake āgacchante dūratova disvā attānaṃ adassento ekamantaṃ apakkamma apakkamitvā. Akāsiṃ kuṇaliṃ mukhanti vikuṇitaṃ saṅkucitaṃ mukhaṃ akāsiṃ.
२८६. तेनाति यस्मा तदाहं सामिना दानाधिकारे नियुत्तो समानो दानकाले उपट्ठिते मच्छरियापकतो दानग्गतो अपक्कमन्तो पादेहि सङ्कोचं आपज्जिं, सहत्थेहि दातब्बे तथा अकत्वा हत्थसङ्कोचं आपज्जिं, पसन्नमुखेन भवितब्बे मुखसङ्कोचं आपज्जिं, पियचक्खूहि ओलोकेतब्बे चक्खुकालुसियं उप्पादेसिं, तस्मा हत्थङ्गुलियो च पादङ्गुलियो च कुणिता जाता, मुखञ्च कुणलीकतं विरूपरूपं सङ्कुचितं, अक्खीनि असुचीदुग्गन्धजेगुच्छानि अस्सूनि पग्घरन्तीति अत्थो। तेन वुत्तं –
286.Tenāti yasmā tadāhaṃ sāminā dānādhikāre niyutto samāno dānakāle upaṭṭhite macchariyāpakato dānaggato apakkamanto pādehi saṅkocaṃ āpajjiṃ, sahatthehi dātabbe tathā akatvā hatthasaṅkocaṃ āpajjiṃ, pasannamukhena bhavitabbe mukhasaṅkocaṃ āpajjiṃ, piyacakkhūhi oloketabbe cakkhukālusiyaṃ uppādesiṃ, tasmā hatthaṅguliyo ca pādaṅguliyo ca kuṇitā jātā, mukhañca kuṇalīkataṃ virūparūpaṃ saṅkucitaṃ, akkhīni asucīduggandhajegucchāni assūni paggharantīti attho. Tena vuttaṃ –
‘‘तेन मे अङ्गुली कुणा, मुखञ्च कुणलीकतं।
‘‘Tena me aṅgulī kuṇā, mukhañca kuṇalīkataṃ;
अक्खीनि मे पग्घरन्ति, तं पापं पकतं मया’’ति॥
Akkhīni me paggharanti, taṃ pāpaṃ pakataṃ mayā’’ti.
तं सुत्वा अङ्कुरो पेतं गरहन्तो –
Taṃ sutvā aṅkuro petaṃ garahanto –
२८७.
287.
‘‘धम्मेन ते कापुरिस, मुखञ्च कुणलीकतं।
‘‘Dhammena te kāpurisa, mukhañca kuṇalīkataṃ;
अक्खीनि च पग्घरन्ति, यं तं परस्स दानस्स।
Akkhīni ca paggharanti, yaṃ taṃ parassa dānassa;
अकासि कुणलिं मुख’’न्ति॥ –
Akāsi kuṇaliṃ mukha’’nti. –
गाथमाह। तत्थ धम्मेनाति युत्तेनेव कारणेन। तेति तव। कापुरिसाति लामकपुरिस। यन्ति यस्मा। परस्स दानस्साति परस्स दानस्मिं। अयमेव वा पाठो।
Gāthamāha. Tattha dhammenāti yutteneva kāraṇena. Teti tava. Kāpurisāti lāmakapurisa. Yanti yasmā. Parassa dānassāti parassa dānasmiṃ. Ayameva vā pāṭho.
पुन अङ्कुरो तं दानपतिं सेट्ठिं गरहन्तो –
Puna aṅkuro taṃ dānapatiṃ seṭṭhiṃ garahanto –
२८८.
288.
‘‘कथञ्हि दानं ददमानो, करेय्य परपत्तियं।
‘‘Kathañhi dānaṃ dadamāno, kareyya parapattiyaṃ;
अन्नपानं खादनीयं, वत्थसेनासनानि चा’’ति॥ –
Annapānaṃ khādanīyaṃ, vatthasenāsanāni cā’’ti. –
गाथमाह। तस्सत्थो – दानं ददन्तो पुरिसो कथञ्हि नाम तं परपत्तियं परेन पापेतब्बं साधेतब्बं करेय्य, अत्तपच्चक्खमेव कत्वा सहत्थेनेव ददेय्य, सयं वा तत्थ ब्यावटो भवेय्य, अञ्ञथा अत्तनो देय्यधम्मो अट्ठाने विद्धंसियेथ, दक्खिणेय्या च दानेन परिहायेय्युन्ति।
Gāthamāha. Tassattho – dānaṃ dadanto puriso kathañhi nāma taṃ parapattiyaṃ parena pāpetabbaṃ sādhetabbaṃ kareyya, attapaccakkhameva katvā sahattheneva dadeyya, sayaṃ vā tattha byāvaṭo bhaveyya, aññathā attano deyyadhammo aṭṭhāne viddhaṃsiyetha, dakkhiṇeyyā ca dānena parihāyeyyunti.
एवं तं गरहित्वा इदानि अत्तना पटिपज्जितब्बविधिं दस्सेन्तो –
Evaṃ taṃ garahitvā idāni attanā paṭipajjitabbavidhiṃ dassento –
२८९.
289.
‘‘सो हि नून इतो गन्त्वा, अनुप्पत्वान द्वारकं।
‘‘So hi nūna ito gantvā, anuppatvāna dvārakaṃ;
दानं पट्ठपयिस्सामि, यं ममस्स सुखावहं॥
Dānaṃ paṭṭhapayissāmi, yaṃ mamassa sukhāvahaṃ.
२९०.
290.
‘‘दस्सामन्नञ्च पानञ्च, वत्थसेनासनानि च।
‘‘Dassāmannañca pānañca, vatthasenāsanāni ca;
पपञ्च उदपानञ्च, दुग्गे सङ्कमनानि चा’’ति॥ –
Papañca udapānañca, dugge saṅkamanāni cā’’ti. –
गाथाद्वयमाह, तं वुत्तत्थमेव।
Gāthādvayamāha, taṃ vuttatthameva.
२९१.
291.
‘‘ततो हि सो निवत्तित्वा, अनुप्पत्वान द्वारकं।
‘‘Tato hi so nivattitvā, anuppatvāna dvārakaṃ;
दानं पट्ठपयि अङ्कुरो, यंतुमस्स सुखावहं॥
Dānaṃ paṭṭhapayi aṅkuro, yaṃtumassa sukhāvahaṃ.
२९२.
292.
‘‘अदा अन्नञ्च पानञ्च, वत्थसेनासनानि च।
‘‘Adā annañca pānañca, vatthasenāsanāni ca;
पपञ्च उदपानञ्च, विप्पसन्नेन चेतसा॥
Papañca udapānañca, vippasannena cetasā.
२९३.
293.
‘‘को छातो को च तसितो, को वत्थं परिदहिस्सति।
‘‘Ko chāto ko ca tasito, ko vatthaṃ paridahissati;
कस्स सन्तानि योग्गानि, इतो योजेन्तु वाहनं॥
Kassa santāni yoggāni, ito yojentu vāhanaṃ.
२९४.
294.
‘‘को छत्तिच्छति गन्धञ्च, को मालं को उपाहनं।
‘‘Ko chatticchati gandhañca, ko mālaṃ ko upāhanaṃ;
इतिस्सु तत्थ घोसेन्ति, कप्पका सूदमागधा।
Itissu tattha ghosenti, kappakā sūdamāgadhā;
सदा सायञ्च पातो च, अङ्गुरस्स निवेसने’’ति॥ –
Sadā sāyañca pāto ca, aṅgurassa nivesane’’ti. –
चतस्सो गाथा अङ्गुरस्स पटिपत्तिं दस्सेतुं सङ्गीतिकारेहि ठपिता।
Catasso gāthā aṅgurassa paṭipattiṃ dassetuṃ saṅgītikārehi ṭhapitā.
२९१. तत्थ ततोति मरुकन्तारतो। निवत्तित्वाति पटिनिवत्तित्वा। अनुप्पत्वान द्वारकन्ति द्वारवतीनगरं अनुपापुणित्वा। दानं पट्ठपयि अङ्गुरोति यक्खेन परिपूरितसकलकोट्ठागारो सब्बपाथेय्यकं महादानं सो अङ्गुरो पट्ठपेसि। यंतुमस्स सुखावहन्ति यं अत्तनो सम्पति आयतिञ्च सुखनिब्बत्तकं।
291. Tattha tatoti marukantārato. Nivattitvāti paṭinivattitvā. Anuppatvāna dvārakanti dvāravatīnagaraṃ anupāpuṇitvā. Dānaṃ paṭṭhapayi aṅguroti yakkhena paripūritasakalakoṭṭhāgāro sabbapātheyyakaṃ mahādānaṃ so aṅguro paṭṭhapesi. Yaṃtumassa sukhāvahanti yaṃ attano sampati āyatiñca sukhanibbattakaṃ.
२९३. को छातोति को जिघच्छितो, सो आगन्त्वा यथारुचि भुञ्जतूति अधिप्पायो। एसेव नयो सेसेसुपि। तसितोति पिपासितो। परिदहिस्सतीति निवासेस्सति पारुपिस्सति चाति अत्थो। सन्तानीति परिस्समप्पत्तानि। योग्गानीति रथवाहनानि। इतो योजेन्तु वाहनन्ति इतो योग्गसमूहतो यथारुचितं गहेत्वा वाहनं योजेन्तु।
293.Kochātoti ko jighacchito, so āgantvā yathāruci bhuñjatūti adhippāyo. Eseva nayo sesesupi. Tasitoti pipāsito. Paridahissatīti nivāsessati pārupissati cāti attho. Santānīti parissamappattāni. Yoggānīti rathavāhanāni. Ito yojentu vāhananti ito yoggasamūhato yathārucitaṃ gahetvā vāhanaṃ yojentu.
२९४. को छत्तिच्छतीति को किलञ्जछत्तादिभेदं छत्तं इच्छति, सो गण्हातूति अधिप्पायो। सेसेसुपि एसेव नयो। गन्धन्ति चतुज्जातियगन्धादिकं गन्धं। मालन्ति गन्थितागन्थितभेदं पुप्फं। उपाहनन्ति खल्लबद्धादिभेदं उपाहनं। इतिस्सूति एत्थ सूति निपातमत्तं, इति एवं ‘‘को छातो, को तसितो’’तिआदिनाति अत्थो। कप्पकाति न्हापितका। सूदाति भत्तकारका। मागधाति गन्धिनो। सदाति सब्बकालं दिवसे दिवसे सायञ्च पातो च तत्थ अङ्गुरस्स निवेसने घोसेन्ति उग्घोसेन्तीति योजना।
294.Ko chatticchatīti ko kilañjachattādibhedaṃ chattaṃ icchati, so gaṇhātūti adhippāyo. Sesesupi eseva nayo. Gandhanti catujjātiyagandhādikaṃ gandhaṃ. Mālanti ganthitāganthitabhedaṃ pupphaṃ. Upāhananti khallabaddhādibhedaṃ upāhanaṃ. Itissūti ettha sūti nipātamattaṃ, iti evaṃ ‘‘ko chāto, ko tasito’’tiādināti attho. Kappakāti nhāpitakā. Sūdāti bhattakārakā. Māgadhāti gandhino. Sadāti sabbakālaṃ divase divase sāyañca pāto ca tattha aṅgurassa nivesane ghosenti ugghosentīti yojanā.
एवं महादानं पवत्तेन्तस्स गच्छन्ते काले तित्तिभावतो अत्थिकजनेहि पविवित्तं विरळं दानग्गं अहोसि। तं दिस्वा अङ्कुरो दाने उळारज्झासयताय अतुट्ठमानसो हुत्वा अत्तनो दाने नियुत्तं सिन्धकं नाम माणवं आमन्तेत्वा –
Evaṃ mahādānaṃ pavattentassa gacchante kāle tittibhāvato atthikajanehi pavivittaṃ viraḷaṃ dānaggaṃ ahosi. Taṃ disvā aṅkuro dāne uḷārajjhāsayatāya atuṭṭhamānaso hutvā attano dāne niyuttaṃ sindhakaṃ nāma māṇavaṃ āmantetvā –
२९५.
295.
‘‘सुखं सुपति अङ्कुरो, इति जानाति मं जनो।
‘‘Sukhaṃ supati aṅkuro, iti jānāti maṃ jano;
दुक्खं सुपामि सिन्धक, यं न पस्सामि याचके॥
Dukkhaṃ supāmi sindhaka, yaṃ na passāmi yācake.
२९६.
296.
‘‘सुखं सुपति अङ्कुरो, इति जानाति मं जनो।
‘‘Sukhaṃ supati aṅkuro, iti jānāti maṃ jano;
दुक्खं सुपामि सिन्धक, अप्पके सु वनिब्बके’’ति॥ –
Dukkhaṃ supāmi sindhaka, appake su vanibbake’’ti. –
गाथाद्वयमाह। तत्थ सुखं सुपति अङ्कुरो, इति जानाति मं जनोति ‘‘अङ्कुरो राजा यसभोगसमप्पितो दानपति अत्तनो भोगसम्पत्तिया दानसम्पत्तिया च सुखं सुपति, सुखेनेव निद्दं उपगच्छति, सुखं पटिबुज्झती’’ति एवं मं जनो सम्भावेति। दुक्खं सुपामि सिन्धकाति अहं पन सिन्धक दुक्खमेव सुपामि। कस्मा? यं न पस्सामि याचकेति, यस्मा मम अज्झासयानुरूपं देय्यधम्मपटिग्गाहके बहू याचके न पस्सामि, तस्माति अत्थो। अप्पके सु वनिब्बकेति वनिब्बकजने अप्पके कतिपये जाते दुक्खं सुपामीति योजना। सूति च निपातमत्तं, अप्पके वनिब्बकजने सतीति अत्थो।
Gāthādvayamāha. Tattha sukhaṃ supati aṅkuro, iti jānāti maṃ janoti ‘‘aṅkuro rājā yasabhogasamappito dānapati attano bhogasampattiyā dānasampattiyā ca sukhaṃ supati, sukheneva niddaṃ upagacchati, sukhaṃ paṭibujjhatī’’ti evaṃ maṃ jano sambhāveti. Dukkhaṃ supāmi sindhakāti ahaṃ pana sindhaka dukkhameva supāmi. Kasmā? Yaṃ na passāmi yācaketi, yasmā mama ajjhāsayānurūpaṃ deyyadhammapaṭiggāhake bahū yācake na passāmi, tasmāti attho. Appake su vanibbaketi vanibbakajane appake katipaye jāte dukkhaṃ supāmīti yojanā. Sūti ca nipātamattaṃ, appake vanibbakajane satīti attho.
तं सुत्वा सिन्धको तस्स उळारं दानाधिमुत्तिं पाकटतरं कातुकामो –
Taṃ sutvā sindhako tassa uḷāraṃ dānādhimuttiṃ pākaṭataraṃ kātukāmo –
२९७.
297.
‘‘सक्को चे ते वरं दज्जा, तावतिंसानमिस्सरो।
‘‘Sakko ce te varaṃ dajjā, tāvatiṃsānamissaro;
किस्स सब्बस्स लोकस्स, वरमानो वरं वरे’’ति॥ –
Kissa sabbassa lokassa, varamāno varaṃ vare’’ti. –
गाथमाह। तस्सत्थो – तावतिंसानं देवानं सब्बस्स च लोकस्स इस्सरो सक्को ‘‘वरं वरस्सु, अङ्कुर, यंकिञ्चि मनसिच्छित’’न्ति तुय्हं वरं दज्जा ददेय्य चे, वरमानो पत्थयमानो किस्स कीदिसं वरं वरेय्यासीति अत्थो।
Gāthamāha. Tassattho – tāvatiṃsānaṃ devānaṃ sabbassa ca lokassa issaro sakko ‘‘varaṃ varassu, aṅkura, yaṃkiñci manasicchita’’nti tuyhaṃ varaṃ dajjā dadeyya ce, varamāno patthayamāno kissa kīdisaṃ varaṃ vareyyāsīti attho.
अथ अङ्कुरो अत्तनो अज्झासयं याथावतो पवेदेन्तो –
Atha aṅkuro attano ajjhāsayaṃ yāthāvato pavedento –
२९८.
298.
‘‘सक्को चे मे वरं दज्जा, तावतिंसानमिस्सरो।
‘‘Sakko ce me varaṃ dajjā, tāvatiṃsānamissaro;
कालुट्ठितस्स मे सतो, सूरियुग्गमनं पति।
Kāluṭṭhitassa me sato, sūriyuggamanaṃ pati;
दिब्बा भक्खा पातुभवेय्युं, सीलवन्तो च याचका॥
Dibbā bhakkhā pātubhaveyyuṃ, sīlavanto ca yācakā.
२९९.
299.
‘‘ददतो मे न खीयेथ, दत्वा नानुतपेय्यहं।
‘‘Dadato me na khīyetha, datvā nānutapeyyahaṃ;
ददं चित्तं पसादेय्यं, एतं सक्कं वरं वरे’’ति॥ – द्वे गाथा अभासि।
Dadaṃ cittaṃ pasādeyyaṃ, etaṃ sakkaṃ varaṃ vare’’ti. – dve gāthā abhāsi;
२९८. तत्थ कालुट्ठितस्स मे सतोति काले पातो वुट्ठितस्स अत्थिकानं दक्खिणेय्यानं अपचायनपारिचरियादिवसेन उट्ठानवीरियसम्पन्नस्स मे समानस्स। सूरियुग्गमनं पतीति सूरियुग्गमनवेलायं। दिब्बा भक्खा पातुभवेय्युन्ति देवलोकपरियापन्ना आहारा उप्पज्जेय्युं। सीलवन्तो च याचकाति याचका च सीलवन्तो कल्याणधम्मा भवेय्युं।
298. Tattha kāluṭṭhitassa me satoti kāle pāto vuṭṭhitassa atthikānaṃ dakkhiṇeyyānaṃ apacāyanapāricariyādivasena uṭṭhānavīriyasampannassa me samānassa. Sūriyuggamanaṃ patīti sūriyuggamanavelāyaṃ. Dibbā bhakkhā pātubhaveyyunti devalokapariyāpannā āhārā uppajjeyyuṃ. Sīlavanto ca yācakāti yācakā ca sīlavanto kalyāṇadhammā bhaveyyuṃ.
२९९. ददतो मे न खीयेथाति आगतागतानं दानं ददतो च मे देय्यधम्मो न खीयेथ, न परिक्खयं गच्छेय्य। दत्वा नानुतपेय्यहन्ति तञ्च दानं दत्वा किञ्चिदेव अप्पसादकं दिस्वा तेन अहं पच्छा नानुतपेय्यं। ददं चित्तं पसादेय्यन्ति ददमानो चित्तं पसादेय्यं, पसन्नचित्तोयेव हुत्वा ददेय्यं। एतं सक्कं वरं वरेति सक्कं देवानमिन्दं आरोग्यसम्पदा, देय्यधम्मसम्पदा, दक्खिणेय्यसम्पदा, देय्यधम्मस्स अपरिमितसम्पदा, दायकसम्पदाति एतं पञ्चविधं वरं वरेय्यं। एत्थ च ‘‘कालुट्ठितस्स मे सतो’’ति एतेन आरोग्यसम्पदा, ‘‘दिब्बा भक्खा पातुभवेय्यु’’न्ति एतेन देय्यधम्मसम्पदा, ‘‘सीलवन्तो च याचका’’ति एतेन दक्खिणेय्यसम्पदा, ‘‘ददतो मे न खीयेथा’’ति एतेन देय्यधम्मस्स अपरिमितसम्पदा, ‘‘दत्वा नानुतपेय्यहं, ददं चित्तं पसादेय्य’’न्ति एतेहि दायकसम्पदाति इमे पञ्च अत्था वरभावेन इच्छिता। ते च खो दानमयपुञ्ञस्स यावदेव उळारभावायाति वेदितब्बा।
299.Dadatome na khīyethāti āgatāgatānaṃ dānaṃ dadato ca me deyyadhammo na khīyetha, na parikkhayaṃ gaccheyya. Datvā nānutapeyyahanti tañca dānaṃ datvā kiñcideva appasādakaṃ disvā tena ahaṃ pacchā nānutapeyyaṃ. Dadaṃ cittaṃ pasādeyyanti dadamāno cittaṃ pasādeyyaṃ, pasannacittoyeva hutvā dadeyyaṃ. Etaṃ sakkaṃ varaṃ vareti sakkaṃ devānamindaṃ ārogyasampadā, deyyadhammasampadā, dakkhiṇeyyasampadā, deyyadhammassa aparimitasampadā, dāyakasampadāti etaṃ pañcavidhaṃ varaṃ vareyyaṃ. Ettha ca ‘‘kāluṭṭhitassa me sato’’ti etena ārogyasampadā, ‘‘dibbā bhakkhā pātubhaveyyu’’nti etena deyyadhammasampadā, ‘‘sīlavanto ca yācakā’’ti etena dakkhiṇeyyasampadā, ‘‘dadato me na khīyethā’’ti etena deyyadhammassa aparimitasampadā, ‘‘datvā nānutapeyyahaṃ, dadaṃ cittaṃ pasādeyya’’nti etehi dāyakasampadāti ime pañca atthā varabhāvena icchitā. Te ca kho dānamayapuññassa yāvadeva uḷārabhāvāyāti veditabbā.
एवं अङ्कुरेन अत्तनो अज्झासये पवेदिते तत्थ निसिन्नो नीतिसत्थे कतपरिचयो सोनको नाम एको पुरिसो तं अतिदानतो विच्छिन्दितुकामो –
Evaṃ aṅkurena attano ajjhāsaye pavedite tattha nisinno nītisatthe kataparicayo sonako nāma eko puriso taṃ atidānato vicchinditukāmo –
३००.
300.
‘‘न सब्बवित्तानि परे पवेच्छे, ददेय्य दानञ्च धनञ्च रक्खे।
‘‘Na sabbavittāni pare pavecche, dadeyya dānañca dhanañca rakkhe;
तस्मा हि दाना धनमेव सेय्यो, अतिप्पदानेन कुला न होन्ति॥
Tasmā hi dānā dhanameva seyyo, atippadānena kulā na honti.
३०१.
301.
‘‘अदानमतिदानञ्च नप्पसंसन्ति पण्डिता,
‘‘Adānamatidānañca nappasaṃsanti paṇḍitā,
तस्मा हि दाना धनमेव सेय्यो,
Tasmā hi dānā dhanameva seyyo,
समेन वत्तेय्य स धीरधम्मो’’ति॥ –
Samena vatteyya sa dhīradhammo’’ti. –
द्वे गाथा अभासि। सिन्धको एवं पुनपि वीमंसितुकामो ‘‘न सब्बवित्तानी’’तिआदिमाहाति अपरे।
Dve gāthā abhāsi. Sindhako evaṃ punapi vīmaṃsitukāmo ‘‘na sabbavittānī’’tiādimāhāti apare.
३००. तत्थ सब्बवित्तानीति सविञ्ञाणकअविञ्ञाणकप्पभेदानि सब्बानि वित्तूपकरणानि, धनानीति अत्थो। परेति परम्हि, परस्साति अत्थो । न पवेच्छेति न ददेय्य, ‘‘दक्खिणेय्या लद्धा’’ति कत्वा किञ्चि असेसेत्वा सब्बसापतेय्यपरिच्चागो न कातब्बोति अत्थो। ददेय्य दानञ्चाति सब्बेन सब्बं दानधम्मो न कातब्बो, अथ खो अत्तनो आयञ्च वयञ्च जानित्वा विभवानुरूपं दानञ्च ददेय्य। धनञ्च रक्खेति अलद्धलाभलद्धपरिरक्खणरक्खितसम्बन्धवसेन धनं परिपालेय्य।
300. Tattha sabbavittānīti saviññāṇakaaviññāṇakappabhedāni sabbāni vittūpakaraṇāni, dhanānīti attho. Pareti paramhi, parassāti attho . Na paveccheti na dadeyya, ‘‘dakkhiṇeyyā laddhā’’ti katvā kiñci asesetvā sabbasāpateyyapariccāgo na kātabboti attho. Dadeyya dānañcāti sabbena sabbaṃ dānadhammo na kātabbo, atha kho attano āyañca vayañca jānitvā vibhavānurūpaṃ dānañca dadeyya. Dhanañca rakkheti aladdhalābhaladdhaparirakkhaṇarakkhitasambandhavasena dhanaṃ paripāleyya.
‘‘एकेन भोगे भुञ्जेय्य, द्वीहि कम्मं पयोजये।
‘‘Ekena bhoge bhuñjeyya, dvīhi kammaṃ payojaye;
चतुत्थञ्च निधापेय्य, आपदासु भविस्सती’’ति॥ (दी॰ नि॰ ३.२६५) –
Catutthañca nidhāpeyya, āpadāsu bhavissatī’’ti. (dī. ni. 3.265) –
वुत्तविधिना वा धनं रक्खेय्य तम्मूलकत्ता दानस्स। तयोपि मग्गा अञ्ञमञ्ञविसोधनेन पटिसेवितब्बाति हि नीतिचिन्तका। तस्मा हीति यस्मा धनञ्च रक्खन्तो दानञ्च करोन्तो उभयलोकहिताय पटिपन्नो होति धनमूलकञ्च दानं, तस्मा दानतो धनमेव सेय्यो सुन्दरतरोति अतिदानं न कातब्बन्ति अधिप्पायो। तेनाह ‘‘अतिप्पदानेन कुला न होन्ती’’ति, धनस्स पमाणं अजानित्वा दानस्स तं निस्साय अतिप्पदानपसङ्गेन कुलानि न होन्ति नप्पवत्तन्ति, उच्छिज्जन्तीति अत्थो।
Vuttavidhinā vā dhanaṃ rakkheyya tammūlakattā dānassa. Tayopi maggā aññamaññavisodhanena paṭisevitabbāti hi nīticintakā. Tasmā hīti yasmā dhanañca rakkhanto dānañca karonto ubhayalokahitāya paṭipanno hoti dhanamūlakañca dānaṃ, tasmā dānato dhanameva seyyo sundarataroti atidānaṃ na kātabbanti adhippāyo. Tenāha ‘‘atippadānena kulā na hontī’’ti, dhanassa pamāṇaṃ ajānitvā dānassa taṃ nissāya atippadānapasaṅgena kulāni na honti nappavattanti, ucchijjantīti attho.
३०१. इदानि विञ्ञूनं पसंसितमेवत्थं पतिट्ठपेन्तो ‘‘अदानमतिदानञ्चा’’ति गाथमाह। तत्थ अदानमतिदानञ्चाति सब्बेन सब्बं कटच्छुभिक्खायपि तण्डुलमुट्ठियापि अदानं, पमाणं अतिक्कमित्वा परिच्चागसङ्खातं अतिदानञ्च पण्डिता बुद्धिमन्तो सपञ्ञजातिका नप्पसंसन्ति न वण्णयन्ति। सब्बेन सब्बं अदानेन हि सम्परायिकतो अत्थतो परिबाहिरो होति। अतिदानेन दिट्ठधम्मिकपवेणी न पवत्तति। समेन वत्तेय्याति अविसमेन लोकियसरिक्खकेन समाहितेन मज्झिमेन ञायेन पवत्तेय्य। स धीरधम्मोति या यथावुत्ता दानादानप्पवत्ति, सो धीरानं धितिसम्पन्नानं नीतिनयकुसलानं धम्मो, तेहि गतमग्गोति दीपेति।
301. Idāni viññūnaṃ pasaṃsitamevatthaṃ patiṭṭhapento ‘‘adānamatidānañcā’’ti gāthamāha. Tattha adānamatidānañcāti sabbena sabbaṃ kaṭacchubhikkhāyapi taṇḍulamuṭṭhiyāpi adānaṃ, pamāṇaṃ atikkamitvā pariccāgasaṅkhātaṃ atidānañca paṇḍitā buddhimanto sapaññajātikā nappasaṃsanti na vaṇṇayanti. Sabbena sabbaṃ adānena hi samparāyikato atthato paribāhiro hoti. Atidānena diṭṭhadhammikapaveṇī na pavattati. Samena vatteyyāti avisamena lokiyasarikkhakena samāhitena majjhimena ñāyena pavatteyya. Sa dhīradhammoti yā yathāvuttā dānādānappavatti, so dhīrānaṃ dhitisampannānaṃ nītinayakusalānaṃ dhammo, tehi gatamaggoti dīpeti.
तं सुत्वा अङ्कुरो तस्स अधिप्पायं परिवत्तेन्तो –
Taṃ sutvā aṅkuro tassa adhippāyaṃ parivattento –
३०२.
302.
‘‘अहो वत रे अहमेव दज्जं, सन्तो च मं सप्पुरिसा भजेय्युं।
‘‘Aho vata re ahameva dajjaṃ, santo ca maṃ sappurisā bhajeyyuṃ;
मेघोव निन्नानि परिपूरयन्तो, सन्तप्पये सब्बवनिब्बकानं॥
Meghova ninnāni paripūrayanto, santappaye sabbavanibbakānaṃ.
३०३.
303.
‘‘यस्स याचनके दिस्वा, मुखवण्णो पसीदति।
‘‘Yassa yācanake disvā, mukhavaṇṇo pasīdati;
दत्वा अत्तमनो होति, तं घरं वसतो सुखं॥
Datvā attamano hoti, taṃ gharaṃ vasato sukhaṃ.
३०४.
304.
‘‘यस्स याचनके दिस्वा, मुखवण्णो पसीदति।
‘‘Yassa yācanake disvā, mukhavaṇṇo pasīdati;
दत्वा अत्तमनो होति, एसा यञ्ञस्स सम्पदा॥
Datvā attamano hoti, esā yaññassa sampadā.
३०५.
305.
‘‘पुब्बेव दाना सुमनो, ददं चित्तं पसादये।
‘‘Pubbeva dānā sumano, dadaṃ cittaṃ pasādaye;
दत्वा अत्तमनो होति, एसा यञ्ञस्स सम्पदा’’ति॥ –
Datvā attamano hoti, esā yaññassa sampadā’’ti. –
चतूहि गाथाहि अत्तना पटिपज्जितब्बविधिं पकासेसि।
Catūhi gāthāhi attanā paṭipajjitabbavidhiṃ pakāsesi.
३०२. तत्थ अहो वताति साधु वत। रेति आलपनं। अहमेव दज्जन्ति अहं दज्जमेव। अयञ्हेत्थ सङ्खेपत्थो – माणव, ‘‘दाना धनमेव सेय्यो’’ति यदि अयं नीतिकुसलानं वादो तव होतु, कामं अहं दज्जमेव। सन्तो च मं सप्पुरिसा भजेय्युन्ति तस्मिञ्च दाने सन्तो उपसन्तकायवचीमनोसमाचारा सप्पुरिसा साधवो मं भजेय्युं उपगच्छेय्युं। मेघोव निन्नानि परिपूरयन्तोति अहं अभिप्पवस्सन्तो महामेघो विय निन्नानि निन्नट्ठानानि सब्बेसं वनिब्बकानं अधिप्पाये परिपूरयन्तो अहो वत ते सन्तप्पेय्यन्ति।
302. Tattha aho vatāti sādhu vata. Reti ālapanaṃ. Ahameva dajjanti ahaṃ dajjameva. Ayañhettha saṅkhepattho – māṇava, ‘‘dānā dhanameva seyyo’’ti yadi ayaṃ nītikusalānaṃ vādo tava hotu, kāmaṃ ahaṃ dajjameva. Santo ca maṃ sappurisā bhajeyyunti tasmiñca dāne santo upasantakāyavacīmanosamācārā sappurisā sādhavo maṃ bhajeyyuṃ upagaccheyyuṃ. Meghova ninnāni paripūrayantoti ahaṃ abhippavassanto mahāmegho viya ninnāni ninnaṭṭhānāni sabbesaṃ vanibbakānaṃ adhippāye paripūrayanto aho vata te santappeyyanti.
३०३. यस्स याचनके दिस्वाति यस्स पुग्गलस्स घरमेसिनो याचनके दिस्वा ‘‘पठमं ताव उपट्ठितं वत मे पुञ्ञक्खेत्त’’न्ति सद्धाजातस्स मुखवण्णो पसीदति, यथाविभवं पन तेसं दानं दत्वा अत्तमनो पीतिसोमनस्सेहि गहितचित्तो होति। तन्ति यदेत्थ याचकानं दस्सनं , तेन च दिस्वा चित्तस्स पसादनं, यथारहं दानं दत्वा च अत्तमनता।
303.Yassa yācanake disvāti yassa puggalassa gharamesino yācanake disvā ‘‘paṭhamaṃ tāva upaṭṭhitaṃ vata me puññakkhetta’’nti saddhājātassa mukhavaṇṇo pasīdati, yathāvibhavaṃ pana tesaṃ dānaṃ datvā attamano pītisomanassehi gahitacitto hoti. Tanti yadettha yācakānaṃ dassanaṃ , tena ca disvā cittassa pasādanaṃ, yathārahaṃ dānaṃ datvā ca attamanatā.
३०४. एसा यञ्ञस्स सम्पदाति एसा यञ्ञस्स सम्पत्ति पारिपूरि, निप्फत्तीति अत्थो।
304.Esā yaññassa sampadāti esā yaññassa sampatti pāripūri, nipphattīti attho.
३०५. पुब्बेव दाना सुमनोति ‘‘सम्पत्तीनं निदानं अनुगामिकं निधानं निधेस्सामी’’ति मुञ्चनचेतनाय पुब्बे एव दानूपकरणस्स सम्पादनतो पट्ठाय सुमनो सोमनस्सजातो भवेय्य। ददं चित्तं पसादयेति ददन्तो देय्यधम्मं दक्खिणेय्यहत्थे पतिट्ठापेन्तो ‘‘असारतो धनतो सारादानं करोमी’’ति अत्तनो चित्तं पसादेय्य। दत्वा अत्तमनो होतीति दक्खिणेय्यानं देय्यधम्मं परिच्चजित्वा ‘‘पण्डितपञ्ञत्तं नाम मया अनुट्ठितं, अहो साधु सुट्ठू’’ति अत्तमनो पमुदितमनो पीतिसोमनस्सजातो होति। एसा यञ्ञस्स सम्पदाति या अयं पुब्बचेतना मुञ्जचेतना अपरचेतनाति इमेसं कम्मफलसद्धानुगतानं सोमनस्सपरिग्गहितानं तिस्सन्नं चेतनानं पारिपूरि, एसा यञ्ञस्स सम्पदा दानस्स सम्पत्ति, न इतो अञ्ञथाति अधिप्पायो।
305.Pubbeva dānā sumanoti ‘‘sampattīnaṃ nidānaṃ anugāmikaṃ nidhānaṃ nidhessāmī’’ti muñcanacetanāya pubbe eva dānūpakaraṇassa sampādanato paṭṭhāya sumano somanassajāto bhaveyya. Dadaṃ cittaṃ pasādayeti dadanto deyyadhammaṃ dakkhiṇeyyahatthe patiṭṭhāpento ‘‘asārato dhanato sārādānaṃ karomī’’ti attano cittaṃ pasādeyya. Datvā attamano hotīti dakkhiṇeyyānaṃ deyyadhammaṃ pariccajitvā ‘‘paṇḍitapaññattaṃ nāma mayā anuṭṭhitaṃ, aho sādhu suṭṭhū’’ti attamano pamuditamano pītisomanassajāto hoti. Esā yaññassa sampadāti yā ayaṃ pubbacetanā muñjacetanā aparacetanāti imesaṃ kammaphalasaddhānugatānaṃ somanassapariggahitānaṃ tissannaṃ cetanānaṃ pāripūri, esā yaññassa sampadā dānassa sampatti, na ito aññathāti adhippāyo.
एवं अङ्कुरो अत्तनो पटिपज्जनविधिं पकासेत्वा भिय्योसोमत्ताय अभिवड्ढमानदानज्झासयो दिवसे दिवसे महादानं पवत्तेसि। तेन तदा सब्बरज्जानि उन्नङ्गलानि कत्वा महादाने दिय्यमाने पटिलद्धसब्बूपकरणा मनुस्सा अत्तनो अत्तनो कम्मन्ते पहाय यथासुखं विचरिंसु, तेन राजूनं कोट्ठागारानि परिक्खयं अगमंसु। ततो राजानो अङ्कुरस्स दूतं पाहेसुं – ‘‘भोतो दानं निस्साय अम्हाकं आयस्स विनासो अहोसि, कोट्ठागारानि परिक्खयं गतानि, तत्थ युत्तमत्तं ञातब्ब’’न्ति।
Evaṃ aṅkuro attano paṭipajjanavidhiṃ pakāsetvā bhiyyosomattāya abhivaḍḍhamānadānajjhāsayo divase divase mahādānaṃ pavattesi. Tena tadā sabbarajjāni unnaṅgalāni katvā mahādāne diyyamāne paṭiladdhasabbūpakaraṇā manussā attano attano kammante pahāya yathāsukhaṃ vicariṃsu, tena rājūnaṃ koṭṭhāgārāni parikkhayaṃ agamaṃsu. Tato rājāno aṅkurassa dūtaṃ pāhesuṃ – ‘‘bhoto dānaṃ nissāya amhākaṃ āyassa vināso ahosi, koṭṭhāgārāni parikkhayaṃ gatāni, tattha yuttamattaṃ ñātabba’’nti.
तं सुत्वा अङ्कुरो दक्खिणापथं गन्त्वा दमिळविसये समुद्दस्स अविदूरट्ठाने महतियो अनेकदानसालायो कारापेत्वा महादानानि पवत्तेन्तो यावतायुकं ठत्वा कायस्स भेदा परं मरणा तावतिंसभवने निब्बत्ति। तस्स दानविभूतिञ्च सग्गूपपत्तिञ्च दस्सेन्तो सङ्गीतिकारा –
Taṃ sutvā aṅkuro dakkhiṇāpathaṃ gantvā damiḷavisaye samuddassa avidūraṭṭhāne mahatiyo anekadānasālāyo kārāpetvā mahādānāni pavattento yāvatāyukaṃ ṭhatvā kāyassa bhedā paraṃ maraṇā tāvatiṃsabhavane nibbatti. Tassa dānavibhūtiñca saggūpapattiñca dassento saṅgītikārā –
३०६.
306.
‘‘सट्ठि वाहसहस्सानि, अङ्कुरस्स निवेसने।
‘‘Saṭṭhi vāhasahassāni, aṅkurassa nivesane;
भोजनं दीयते निच्चं, पुञ्ञपेक्खस्स जन्तुनो॥
Bhojanaṃ dīyate niccaṃ, puññapekkhassa jantuno.
३०७.
307.
‘‘तिसहस्सानि सूदा हि, आमुत्तमणिकुण्डला।
‘‘Tisahassāni sūdā hi, āmuttamaṇikuṇḍalā;
अङ्कुरं उपजीवन्ति, दाने यञ्ञस्स वावटा॥
Aṅkuraṃ upajīvanti, dāne yaññassa vāvaṭā.
३०८.
308.
‘‘सट्ठि पुरिससहस्सानि, आमुत्तमणिकुण्डला।
‘‘Saṭṭhi purisasahassāni, āmuttamaṇikuṇḍalā;
अङ्कुरस्स महादाने, कट्ठं फालेन्ति माणवा॥
Aṅkurassa mahādāne, kaṭṭhaṃ phālenti māṇavā.
३०९.
309.
‘‘सोळसित्थिसहस्सानि , सब्बालङ्कारभूसिता।
‘‘Soḷasitthisahassāni , sabbālaṅkārabhūsitā;
अङ्कुरस्स महादाने, विधा पिण्डेन्ति नारियो॥
Aṅkurassa mahādāne, vidhā piṇḍenti nāriyo.
३१०.
310.
‘‘सोळसित्थिसहस्सानि, सब्बालङ्कारभूसिता।
‘‘Soḷasitthisahassāni, sabbālaṅkārabhūsitā;
अङ्कुरस्स महादाने, दब्बिगाहा उपट्ठिता॥
Aṅkurassa mahādāne, dabbigāhā upaṭṭhitā.
३११.
311.
‘‘बहुं बहूनं पादासि, चिरं पादासि खत्तियो।
‘‘Bahuṃ bahūnaṃ pādāsi, ciraṃ pādāsi khattiyo;
सक्कच्चञ्च सहत्था च, चित्तीकत्वा पुनप्पुनं॥
Sakkaccañca sahatthā ca, cittīkatvā punappunaṃ.
३१२.
312.
‘‘बहू मासे च पक्खे च, उतुसंवच्छरानि च।
‘‘Bahū māse ca pakkhe ca, utusaṃvaccharāni ca;
महादानं पवत्तेसि, अङ्कुरो दीघमन्तरं॥
Mahādānaṃ pavattesi, aṅkuro dīghamantaraṃ.
३१३.
313.
‘‘एवं दत्वा यजित्वा च, अङ्कुरो दीघमन्तरं।
‘‘Evaṃ datvā yajitvā ca, aṅkuro dīghamantaraṃ;
सो हित्वा मानुसं देहं, तावतिंसूपगो अहू’’ति॥ – गाथा आहंसु।
So hitvā mānusaṃ dehaṃ, tāvatiṃsūpago ahū’’ti. – gāthā āhaṃsu;
३०६. तथ सट्ठि वाहसहस्सानीति वाहानं सट्ठिसहस्सानि गन्धसालितण्डुलादिपूरितवाहानं सट्ठिसहस्सानि। पुञ्ञपेक्खस्स दानज्झासयस्स दानाधिमुत्तस्स अङ्कुरस्स निवेसने निच्चं दिवसे दिवसे जन्तुनो सत्तकायस्स भोजनं दीयतेति योजना।
306. Tatha saṭṭhi vāhasahassānīti vāhānaṃ saṭṭhisahassāni gandhasālitaṇḍulādipūritavāhānaṃ saṭṭhisahassāni. Puññapekkhassa dānajjhāsayassa dānādhimuttassa aṅkurassa nivesane niccaṃ divase divase jantuno sattakāyassa bhojanaṃ dīyateti yojanā.
३०७-८. तिसहस्सानि सूदा हीति तिसहस्समत्ता सूदा भत्तकारका। ते च खो पन पधानभूता अधिप्पेता, तेसु एकमेकस्स पन वचनकरा अनेकाति वेदितब्बा। ‘‘तिसहस्सानि सूदान’’न्ति च पठन्ति। आमुत्तमणिकुण्डलाति नानामणिविचित्तकुण्डलधरा। निदस्सनमत्तञ्चेतं, आमुत्तकटककटिसुत्तादिआभरणापि ते अहेसुं। अङ्कुरं उपजीवन्तीति तं उपनिस्साय जीवन्ति, तप्पटिबद्धजीविका होन्तीति अत्थो। दाने यञ्ञस्स वावटाति महायागसञ्ञितस्स यञ्ञस्स दाने यजने वावटा उस्सुक्कं आपन्ना। कट्ठं फालेन्ति माणवाति नानप्पकारानं खज्जभोज्जादिआहारविसेसानं पचनाय अलङ्कतपटियत्ता तरुणमनुस्सा कट्ठानि फालेन्ति विदालेन्ति।
307-8.Tisahassāni sūdā hīti tisahassamattā sūdā bhattakārakā. Te ca kho pana padhānabhūtā adhippetā, tesu ekamekassa pana vacanakarā anekāti veditabbā. ‘‘Tisahassāni sūdāna’’nti ca paṭhanti. Āmuttamaṇikuṇḍalāti nānāmaṇivicittakuṇḍaladharā. Nidassanamattañcetaṃ, āmuttakaṭakakaṭisuttādiābharaṇāpi te ahesuṃ. Aṅkuraṃ upajīvantīti taṃ upanissāya jīvanti, tappaṭibaddhajīvikā hontīti attho. Dāne yaññassa vāvaṭāti mahāyāgasaññitassa yaññassa dāne yajane vāvaṭā ussukkaṃ āpannā. Kaṭṭhaṃ phālenti māṇavāti nānappakārānaṃ khajjabhojjādiāhāravisesānaṃ pacanāya alaṅkatapaṭiyattā taruṇamanussā kaṭṭhāni phālenti vidālenti.
३०९. विधाति विधातब्बानि भोजनयोग्गानि कटुकभण्डानि। पिण्डेन्तीति पिसनवसेन पयोजेन्ति।
309.Vidhāti vidhātabbāni bhojanayoggāni kaṭukabhaṇḍāni. Piṇḍentīti pisanavasena payojenti.
३१०. दब्बिगाहाति कटच्छुगाहिका। उपट्ठिताति परिवेसनट्ठानं उपगन्त्वा ठिता होन्ति।
310.Dabbigāhāti kaṭacchugāhikā. Upaṭṭhitāti parivesanaṭṭhānaṃ upagantvā ṭhitā honti.
३११. बहुन्ति महन्तं पहूतिकं। बहूनन्ति अनेकेसं। पादासीति पकारेहि अदासि। चीरन्ति चिरकालं। वीसतिवस्ससहस्सायुकेसु हि मनुस्सेसु सो उप्पन्नो। बहुं बहूनं चिरकालञ्च देन्तो यथा अदासि, तं दस्सेतुं ‘‘सक्कच्चञ्चा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ सक्कच्चन्ति सादरं, अनपविद्धं अनवञ्ञातं कत्वा। सहत्थाति सहत्थेन, न आणापनमत्तेन। चित्तीकत्वाति गारवबहुमानयोगेन चित्तेन करित्वा पूजेत्वा। पुनप्पुनन्ति बहुसो न एकवारं, कतिपयवारे वा अकत्वा अनेकवारं पादासीति योजना।
311.Bahunti mahantaṃ pahūtikaṃ. Bahūnanti anekesaṃ. Pādāsīti pakārehi adāsi. Cīranti cirakālaṃ. Vīsativassasahassāyukesu hi manussesu so uppanno. Bahuṃ bahūnaṃ cirakālañca dento yathā adāsi, taṃ dassetuṃ ‘‘sakkaccañcā’’tiādi vuttaṃ. Tattha sakkaccanti sādaraṃ, anapaviddhaṃ anavaññātaṃ katvā. Sahatthāti sahatthena, na āṇāpanamattena. Cittīkatvāti gāravabahumānayogena cittena karitvā pūjetvā. Punappunanti bahuso na ekavāraṃ, katipayavāre vā akatvā anekavāraṃ pādāsīti yojanā.
३१२. इदानि तमेव पुनप्पुनं करणं विभावेतुं ‘‘बहू मासे चा’’ति गाथमाहंसु। तत्थ बहू मासेति चित्तमासादिके बहू अनेके मासे। पक्खेति कण्हसुक्कभेदे बहू पक्खे। उतुसंवच्छरानि चाति वसन्तगिम्हादिके बहू उतू च संवच्छरानि च, सब्बत्थ अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं। दीघमन्तरन्ति दीघकालमन्तरं। एत्थ च ‘‘चिरं पादासी’’ति चिरकालं दानस्स पवत्तितभावं वत्वा पुन तस्स निरन्तरमेव पवत्तितभावं दस्सेतुं ‘‘बहू मासे’’तिआदि वुत्तन्ति दट्ठब्बं।
312. Idāni tameva punappunaṃ karaṇaṃ vibhāvetuṃ ‘‘bahū māse cā’’ti gāthamāhaṃsu. Tattha bahū māseti cittamāsādike bahū aneke māse. Pakkheti kaṇhasukkabhede bahū pakkhe. Utusaṃvaccharāni cāti vasantagimhādike bahū utū ca saṃvaccharāni ca, sabbattha accantasaṃyoge upayogavacanaṃ. Dīghamantaranti dīghakālamantaraṃ. Ettha ca ‘‘ciraṃ pādāsī’’ti cirakālaṃ dānassa pavattitabhāvaṃ vatvā puna tassa nirantarameva pavattitabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘bahū māse’’tiādi vuttanti daṭṭhabbaṃ.
३१३. एवन्ति वुत्तप्पकारेन। दत्वा यजित्वा चाति अत्थतो एकमेव, केसञ्चि दक्खिणेय्यानं एकच्चस्स देय्यधम्मस्स परिच्चजनवसेन दत्वा, पुन ‘‘बहुं बहूनं पादासी’’ति वुत्तनयेन अत्थिकानं सब्बेसं यथाकामं देन्तो महायागवसेन यजित्वा। सो हित्वा मानुसं देहं , तावतिंसूपगो अहूति सो अङ्कुरो आयुपरियोसाने मनुस्सत्थभावं पहाय पटिसन्धिग्गहणवसेन तावतिंसदेवनिकायूपगो अहोसि।
313.Evanti vuttappakārena. Datvā yajitvā cāti atthato ekameva, kesañci dakkhiṇeyyānaṃ ekaccassa deyyadhammassa pariccajanavasena datvā, puna ‘‘bahuṃ bahūnaṃ pādāsī’’ti vuttanayena atthikānaṃ sabbesaṃ yathākāmaṃ dento mahāyāgavasena yajitvā. So hitvā mānusaṃ dehaṃ, tāvatiṃsūpago ahūti so aṅkuro āyupariyosāne manussatthabhāvaṃ pahāya paṭisandhiggahaṇavasena tāvatiṃsadevanikāyūpago ahosi.
एवं तस्मिं तावतिंसेसु निब्बत्तित्वा दिब्बसम्पत्तिं अनुभवन्ते अम्हाकं भगवतो काले इन्दको नाम माणवो आयस्मतो अनुरुद्धत्थेरस्स पिण्डाय चरन्तस्स पसन्नमानसो कटच्छुभिक्खं दापेसि। सो अपरेन समयेन कालं कत्वा खेत्तगतस्स पुञ्ञस्स आनुभावेन तावतिंसेसु महिद्धिको महानुभावो देवपुत्तो हुत्वा निब्बत्तो दिब्बेहि रूपादीहि दसहि ठानेहि अङ्कुरं देवपुत्तं अभिभवित्वा विरोचति। तेन वुत्तं –
Evaṃ tasmiṃ tāvatiṃsesu nibbattitvā dibbasampattiṃ anubhavante amhākaṃ bhagavato kāle indako nāma māṇavo āyasmato anuruddhattherassa piṇḍāya carantassa pasannamānaso kaṭacchubhikkhaṃ dāpesi. So aparena samayena kālaṃ katvā khettagatassa puññassa ānubhāvena tāvatiṃsesu mahiddhiko mahānubhāvo devaputto hutvā nibbatto dibbehi rūpādīhi dasahi ṭhānehi aṅkuraṃ devaputtaṃ abhibhavitvā virocati. Tena vuttaṃ –
३१४.
314.
‘‘कटच्छुभिक्खं दत्वान, अनुरुद्धस्स इन्दको।
‘‘Kaṭacchubhikkhaṃ datvāna, anuruddhassa indako;
सो हित्वा मानुसं देहं, तावतिंसूपगो अहु॥
So hitvā mānusaṃ dehaṃ, tāvatiṃsūpago ahu.
३१५.
315.
‘‘दसहि ठानेहि अङ्कुरं, इन्दको अतिरोचति।
‘‘Dasahi ṭhānehi aṅkuraṃ, indako atirocati;
रूपे सद्दे रसे गन्धे, फोट्ठब्बे च मनोरमे॥
Rūpe sadde rase gandhe, phoṭṭhabbe ca manorame.
३१६.
316.
‘‘आयुना यससा चेव, वण्णेन च सुखेन च।
‘‘Āyunā yasasā ceva, vaṇṇena ca sukhena ca;
आधिपच्चेन अङ्कुरं, इन्दको अतिरोचती’’ति॥
Ādhipaccena aṅkuraṃ, indako atirocatī’’ti.
३१४-५. तत्थ रूपेति रूपहेतु, अत्तनो रूपसम्पत्तिनिमित्तन्ति अत्थो। सद्देतिआदीसुपि एसेव नयो। आयुनाति जीवितेन। ननु च देवानं जीवितं परिच्छिन्नप्पमाणं वुत्तं। सच्चं वुत्तं, तं पन येभुय्यवसेन। तथा हि एकच्चानं देवानं योगविपत्तिआदिना अन्तरामरणं होतियेव। इन्दको पन तिस्सो वस्सकोटियो सट्ठि च वस्ससहस्सानि परिपूरेतियेव। तेन वुत्तं ‘‘आयुना अतिरोचती’’ति। यससाति महतिया परिवारसम्पत्तिया । वण्णेनाति सण्ठानसम्पत्तिया। वण्णधातुसम्पदा पन ‘‘रूपे’’ति इमिना वुत्तायेव। आधिपच्चेनाति इस्सरियेन।
314-5. Tattha rūpeti rūpahetu, attano rūpasampattinimittanti attho. Saddetiādīsupi eseva nayo. Āyunāti jīvitena. Nanu ca devānaṃ jīvitaṃ paricchinnappamāṇaṃ vuttaṃ. Saccaṃ vuttaṃ, taṃ pana yebhuyyavasena. Tathā hi ekaccānaṃ devānaṃ yogavipattiādinā antarāmaraṇaṃ hotiyeva. Indako pana tisso vassakoṭiyo saṭṭhi ca vassasahassāni paripūretiyeva. Tena vuttaṃ ‘‘āyunā atirocatī’’ti. Yasasāti mahatiyā parivārasampattiyā . Vaṇṇenāti saṇṭhānasampattiyā. Vaṇṇadhātusampadā pana ‘‘rūpe’’ti iminā vuttāyeva. Ādhipaccenāti issariyena.
एवं अङ्कुरे च इन्दके च तावतिंसेसु निब्बत्तित्वा दिब्बसम्पत्तिं अनुभवन्तेसु अम्हाकं भगवा अभिसम्बोधितो सत्तमे संवच्छरे आसाळ्हिपुण्णमायं सावत्थिनगरद्वारे कण्डम्बरुक्खमूले यमकपाटिहारियं कत्वा अनुक्कमेन तिपदविक्कमेन तावतिंसभवनं गन्त्वा पारिच्छत्तकमूले पण्डुकम्बलसिलायं युगन्धरपब्बते बालसूरियो विय विरोचमानो दसहि लोकधातूहि सन्निपतिताय देवब्रह्मपरिसाय जुतिं अत्तनो सरीरप्पभाय अभिभवन्तो अभिधम्मं देसेतुं निसिन्नो अविदूरे निसिन्नं इन्दकं, द्वादसयोजनन्तरे निसिन्नं अङ्कुरञ्च दिस्वा दक्खिणेय्यसम्पत्तिविभावनत्थं –
Evaṃ aṅkure ca indake ca tāvatiṃsesu nibbattitvā dibbasampattiṃ anubhavantesu amhākaṃ bhagavā abhisambodhito sattame saṃvacchare āsāḷhipuṇṇamāyaṃ sāvatthinagaradvāre kaṇḍambarukkhamūle yamakapāṭihāriyaṃ katvā anukkamena tipadavikkamena tāvatiṃsabhavanaṃ gantvā pāricchattakamūle paṇḍukambalasilāyaṃ yugandharapabbate bālasūriyo viya virocamāno dasahi lokadhātūhi sannipatitāya devabrahmaparisāya jutiṃ attano sarīrappabhāya abhibhavanto abhidhammaṃ desetuṃ nisinno avidūre nisinnaṃ indakaṃ, dvādasayojanantare nisinnaṃ aṅkurañca disvā dakkhiṇeyyasampattivibhāvanatthaṃ –
‘‘महादानं तया दिन्नं, अङ्कुर दीघमन्तरं।
‘‘Mahādānaṃ tayā dinnaṃ, aṅkura dīghamantaraṃ;
अतिदूरे निसिन्नोसि, आगच्छ मम सन्तिके’’ति॥ –
Atidūre nisinnosi, āgaccha mama santike’’ti. –
गाथमाह। तं सुत्वा अङ्कुरो ‘‘भगवा मया चिरकालं बहुं देय्यधम्मं परिच्चजित्वा पवत्तितम्पि महादानं दक्खिणेय्यसम्पत्तिविरहेन अखेत्ते वुत्तबीजं विय न उळारफलं अहोसि, इन्दकस्स पन कटच्छुभिक्खादानम्पि दक्खिणेय्यसम्पत्तिया सुखेत्ते वुत्तबीजं विय अतिविय उळारफलं जात’’न्ति आह। तमत्थं दस्सेन्ते सङ्गीतिकारा –
Gāthamāha. Taṃ sutvā aṅkuro ‘‘bhagavā mayā cirakālaṃ bahuṃ deyyadhammaṃ pariccajitvā pavattitampi mahādānaṃ dakkhiṇeyyasampattivirahena akhette vuttabījaṃ viya na uḷāraphalaṃ ahosi, indakassa pana kaṭacchubhikkhādānampi dakkhiṇeyyasampattiyā sukhette vuttabījaṃ viya ativiya uḷāraphalaṃ jāta’’nti āha. Tamatthaṃ dassente saṅgītikārā –
३१७.
317.
‘‘तावतिंसे यदा बुद्धो, सिलायं पण्डुकम्बले।
‘‘Tāvatiṃse yadā buddho, silāyaṃ paṇḍukambale;
पारिच्छत्तयमूलम्हि, विहासि पुरिसुत्तमो॥
Pāricchattayamūlamhi, vihāsi purisuttamo.
३१८.
318.
‘‘दससु लोकधातूसु, सन्निपतित्वान देवता।
‘‘Dasasu lokadhātūsu, sannipatitvāna devatā;
पयिरुपासन्ति सम्बुद्धं, वसन्तं नगमुद्धनि॥
Payirupāsanti sambuddhaṃ, vasantaṃ nagamuddhani.
३१९.
319.
‘‘न कोचि देवो वण्णेन, सम्बुद्धं अतिरोचति।
‘‘Na koci devo vaṇṇena, sambuddhaṃ atirocati;
सब्बे देवे अतिक्कम्म, सम्बुद्धोव विरोचति॥
Sabbe deve atikkamma, sambuddhova virocati.
३२०.
320.
‘‘योजनानि दस द्वे च, अङ्कुरोयं तदा अहु।
‘‘Yojanāni dasa dve ca, aṅkuroyaṃ tadā ahu;
अविदूरेव बुद्धस्स, इन्दको अतिरोचति॥
Avidūreva buddhassa, indako atirocati.
३२१.
321.
‘‘ओलोकेत्वान सम्बुद्धो, अङ्कुरञ्चापि इन्दकं।
‘‘Oloketvāna sambuddho, aṅkurañcāpi indakaṃ;
दक्खिणेय्यं सम्भावेन्तो, इदं वचनमब्रवि॥
Dakkhiṇeyyaṃ sambhāvento, idaṃ vacanamabravi.
३२२.
322.
‘‘महादानं तया दिन्नं, अङ्कुरं दीघमन्तरं।
‘‘Mahādānaṃ tayā dinnaṃ, aṅkuraṃ dīghamantaraṃ;
अतिदूरे निसिन्नोसि, आगच्छ मम सन्तिके॥
Atidūre nisinnosi, āgaccha mama santike.
३२३.
323.
‘‘चोदितो भावितत्तेन, अङ्कुरो इदमब्रवि।
‘‘Codito bhāvitattena, aṅkuro idamabravi;
किं मय्हं तेन दानेन, दक्खिणेय्येन सुञ्ञतं॥
Kiṃ mayhaṃ tena dānena, dakkhiṇeyyena suññataṃ.
३२४.
324.
‘‘अयं सो इन्दको यक्खो, दज्जा दानं परित्तकं।
‘‘Ayaṃ so indako yakkho, dajjā dānaṃ parittakaṃ;
अतिरोचति अम्हेहि, चन्दो तारगणे यथा॥
Atirocati amhehi, cando tāragaṇe yathā.
३२५.
325.
‘‘उज्जङ्गले यथा खेत्ते, बीजं बहुम्पि रोपितं।
‘‘Ujjaṅgale yathā khette, bījaṃ bahumpi ropitaṃ;
न विपुलं फलं होति, नपि तोसेति कस्सकं॥
Na vipulaṃ phalaṃ hoti, napi toseti kassakaṃ.
३२६.
326.
‘‘तथेव दानं बहुकं, दुस्सीलेसु पतिट्ठितं।
‘‘Tatheva dānaṃ bahukaṃ, dussīlesu patiṭṭhitaṃ;
न विपुलं फलं होति, नपि तोसेति दायकं॥
Na vipulaṃ phalaṃ hoti, napi toseti dāyakaṃ.
३२७.
327.
‘‘यथापि भद्दके खेत्ते, बीजं अप्पम्पि रोपितं।
‘‘Yathāpi bhaddake khette, bījaṃ appampi ropitaṃ;
सम्मा धारं पवेच्छन्ते, फलं तोसेसि कस्सकं॥
Sammā dhāraṃ pavecchante, phalaṃ tosesi kassakaṃ.
३२८.
328.
‘‘तथेव सीलवन्तेसु, गुणवन्तेसु तादिसु।
‘‘Tatheva sīlavantesu, guṇavantesu tādisu;
अप्पकम्पि कतं कारं, पुञ्ञं होति महप्फल’’न्ति॥ – गाथायो अवोचुं।
Appakampi kataṃ kāraṃ, puññaṃ hoti mahapphala’’nti. – gāthāyo avocuṃ;
३१७. तत्थ तावतिंसेति तावतिंसभवने। सिलायं पण्डुकम्बलेति पण्डुकम्बलनामके सिलासने पुरिसुत्तमो बुद्धो यदा विहासीति योजना।
317. Tattha tāvatiṃseti tāvatiṃsabhavane. Silāyaṃ paṇḍukambaleti paṇḍukambalanāmake silāsane purisuttamo buddho yadā vihāsīti yojanā.
३१८. दससु लोकधातूसु, सन्निपतित्वान देवताति जातिखेत्तसञ्ञितेसु दससु चक्कवाळसहस्सेसु कामावचरदेवता ब्रह्मदेवता च बुद्धस्स भगवतो पयिरुपासनाय धम्मस्सवनत्थञ्च एकतो सन्निपतित्वा। तेनाह ‘‘पयिरुपासन्ति सम्बुद्धं, वसन्तं नगमुद्धनी’’ति, सिनेरुमुद्धनीति अत्थो।
318.Dasasu lokadhātūsu, sannipatitvāna devatāti jātikhettasaññitesu dasasu cakkavāḷasahassesu kāmāvacaradevatā brahmadevatā ca buddhassa bhagavato payirupāsanāya dhammassavanatthañca ekato sannipatitvā. Tenāha ‘‘payirupāsanti sambuddhaṃ, vasantaṃ nagamuddhanī’’ti, sinerumuddhanīti attho.
३२०. योजनानि दस द्वे च, अङ्कुरोयं तदा अहूति अयं यथावुत्तचरितो अङ्कुरो तदा सत्थु सम्मुखकाले दस द्वे योजनानि अन्तरं कत्वा अहु। सत्थु निसिन्नट्ठानतो द्वादसयोजनन्तरे ठाने निसिन्नो अहोसीति अत्थो।
320.Yojanānidasa dve ca, aṅkuroyaṃ tadā ahūti ayaṃ yathāvuttacarito aṅkuro tadā satthu sammukhakāle dasa dve yojanāni antaraṃ katvā ahu. Satthu nisinnaṭṭhānato dvādasayojanantare ṭhāne nisinno ahosīti attho.
३२३. चोदितो भावितत्तेनाति पारमिपरिभाविताय अरियमग्गभावनाय भावितत्तेन सम्मासम्बुद्धेन चोदितो। किं मय्हं तेनातिआदिका सत्थु पटिवचनवसेन अङ्कुरेन वुत्तगाथा। दक्खिणेय्येन सुञ्ञतन्ति यं दक्खिणेय्येन सुञ्ञतं रित्तकं विरहितं तदा मम दानं, तस्मा ‘‘किं मय्हं तेना’’ति अत्तनो दानपुञ्ञं हीळेन्तो वदति।
323.Coditobhāvitattenāti pāramiparibhāvitāya ariyamaggabhāvanāya bhāvitattena sammāsambuddhena codito. Kiṃ mayhaṃ tenātiādikā satthu paṭivacanavasena aṅkurena vuttagāthā. Dakkhiṇeyyena suññatanti yaṃ dakkhiṇeyyena suññataṃ rittakaṃ virahitaṃ tadā mama dānaṃ, tasmā ‘‘kiṃ mayhaṃ tenā’’ti attano dānapuññaṃ hīḷento vadati.
३२४. यक्खोति देवपुत्तो। दज्जाति दत्वा। अतिरोचति अम्हेहीति अत्तना मादिसेहि अतिविय विरोचति। हीति वा निपातमत्तं, अम्हे अतिक्कमित्वा अभिभवित्वा विरोचतीति अत्थो। यथा किन्ति आह ‘‘चन्दो तारगणे यथा’’ति।
324.Yakkhoti devaputto. Dajjāti datvā. Atirocati amhehīti attanā mādisehi ativiya virocati. Hīti vā nipātamattaṃ, amhe atikkamitvā abhibhavitvā virocatīti attho. Yathā kinti āha ‘‘cando tāragaṇe yathā’’ti.
३२५-६. उज्जङ्गलेति अतिविय थद्धभूमिभागे। ‘‘ऊसरे’’ति केचि वदन्ति। रोपितन्ति वुत्तं, वपित्वा वा उद्धरित्वा वा पुन रोपितं। नपि तोसेतीति न नन्दयति, अप्पफलताय वा तुट्ठिं न जनेति। तथेवाति यथा उज्जङ्गले खेत्ते बहुम्पि बीजं रोपितं विपुलफलं उळारफलं न होति, ततो एव कस्सकं न तोसेति, तथा दुस्सीलेसु सीलविरहितेसु बहुकम्पि दानं पतिट्ठापितं विपुलफलं महप्फलं न होति, ततो एव दायकं न तोसेतीति अत्थो।
325-6.Ujjaṅgaleti ativiya thaddhabhūmibhāge. ‘‘Ūsare’’ti keci vadanti. Ropitanti vuttaṃ, vapitvā vā uddharitvā vā puna ropitaṃ. Napi tosetīti na nandayati, appaphalatāya vā tuṭṭhiṃ na janeti. Tathevāti yathā ujjaṅgale khette bahumpi bījaṃ ropitaṃ vipulaphalaṃ uḷāraphalaṃ na hoti, tato eva kassakaṃ na toseti, tathā dussīlesu sīlavirahitesu bahukampi dānaṃ patiṭṭhāpitaṃ vipulaphalaṃ mahapphalaṃ na hoti, tato eva dāyakaṃ na tosetīti attho.
३२७-८. यथापि भद्दकेति गाथाद्वयस्स वत्तविपरियायेन अत्थयोजना वेदितब्बा। तत्थ सम्मा धारं पवेच्छन्तेति वुट्ठिधारं सम्मदेव पवत्तेन्ते, अन्वड्ढमासं अनुदसाहं अनुपञ्चाहं देवे वस्सन्तेति अत्थो। गुणवन्तेसूति झानादिगुणयुत्तेसु। तादिसूति इट्ठादीसु तादिलक्खणप्पत्तेसु। कारन्ति लिङ्गविपल्लासेन वुत्तं, उपकारोति अत्थो। कीदिसो उपकारोति आह ‘‘पुञ्ञ’’न्ति।
327-8.Yathāpi bhaddaketi gāthādvayassa vattavipariyāyena atthayojanā veditabbā. Tattha sammā dhāraṃ pavecchanteti vuṭṭhidhāraṃ sammadeva pavattente, anvaḍḍhamāsaṃ anudasāhaṃ anupañcāhaṃ deve vassanteti attho. Guṇavantesūti jhānādiguṇayuttesu. Tādisūti iṭṭhādīsu tādilakkhaṇappattesu. Kāranti liṅgavipallāsena vuttaṃ, upakāroti attho. Kīdiso upakāroti āha ‘‘puñña’’nti.
३२९.
329.
‘‘विचेय्य दानं दातब्बं, यत्थ दिन्नं महप्फलं।
‘‘Viceyya dānaṃ dātabbaṃ, yattha dinnaṃ mahapphalaṃ;
विचेय्य दानं दत्वान, सग्गं गच्छन्ति दायका॥
Viceyya dānaṃ datvāna, saggaṃ gacchanti dāyakā.
३३०.
330.
‘‘विचेय्य दानं सुगतप्पसट्ठं, ये दक्खिणेय्या इध जीवलोके।
‘‘Viceyya dānaṃ sugatappasaṭṭhaṃ, ye dakkhiṇeyyā idha jīvaloke;
एतेसु दिन्नानि महप्फलानि, बीजानि वुत्तानि यथा सुखेत्ते’’ति॥ –
Etesu dinnāni mahapphalāni, bījāni vuttāni yathā sukhette’’ti. –
अयं सङ्गीतिकारेहि ठपिता गाथा।
Ayaṃ saṅgītikārehi ṭhapitā gāthā.
३२९. तत्थ विचेय्याति विचिनित्वा, पुञ्ञक्खेत्तं पञ्ञाय उपपरिक्खित्वा। सेसं सब्बत्थ उत्तानमेवाति।
329. Tattha viceyyāti vicinitvā, puññakkhettaṃ paññāya upaparikkhitvā. Sesaṃ sabbattha uttānamevāti.
तयिदं अङ्कुरपेतवत्थु सत्थारा तावतिंसभवने दससहस्सचक्कवाळदेवतानं पुरतो दक्खिणेय्यसम्पत्तिविभावनत्थं ‘‘महादानं तया दिन्न’’न्तिआदिना अत्तना समुट्ठापितं, तत्थ तयो मासे अभिधम्मं देसेत्वा महापवारणाय देवगणपरिवुतो देवदेवो देवलोकतो सङ्कस्सनगरं ओतरित्वा अनुक्कमेन सावत्थिं पत्वा जेतवने विहरन्तो चतुपरिसमज्झे दक्खिणेय्यसम्पत्तिविभावनत्थमेव ‘‘यस्स अत्थाय गच्छामा’’तिआदिना वित्थारतो देसेत्वा चतुसच्चकथाय देसनाय कूटं गण्हि। देसनावसाने तेसं अनेककोटिपाणसहस्सानं धम्माभिसमयो अहोसीति।
Tayidaṃ aṅkurapetavatthu satthārā tāvatiṃsabhavane dasasahassacakkavāḷadevatānaṃ purato dakkhiṇeyyasampattivibhāvanatthaṃ ‘‘mahādānaṃ tayā dinna’’ntiādinā attanā samuṭṭhāpitaṃ, tattha tayo māse abhidhammaṃ desetvā mahāpavāraṇāya devagaṇaparivuto devadevo devalokato saṅkassanagaraṃ otaritvā anukkamena sāvatthiṃ patvā jetavane viharanto catuparisamajjhe dakkhiṇeyyasampattivibhāvanatthameva ‘‘yassa atthāya gacchāmā’’tiādinā vitthārato desetvā catusaccakathāya desanāya kūṭaṃ gaṇhi. Desanāvasāne tesaṃ anekakoṭipāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosīti.
अङ्कुरपेतवत्थुवण्णना निट्ठिता।
Aṅkurapetavatthuvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पेतवत्थुपाळि • Petavatthupāḷi / ९. अङ्कुरपेतवत्थु • 9. Aṅkurapetavatthu
