Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरीगाथा-अट्ठकथा • Therīgāthā-aṭṭhakathā

    ॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥

    Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

    खुद्दकनिकाये

    Khuddakanikāye

    थेरीगाथा-अट्ठकथा

    Therīgāthā-aṭṭhakathā

    १. एककनिपातो

    1. Ekakanipāto

    १. अञ्‍ञतराथेरीगाथावण्णना

    1. Aññatarātherīgāthāvaṇṇanā

    इदानि थेरीगाथानं अत्थसंवण्णनाय ओकासो अनुप्पत्तो। तत्थ यस्मा भिक्खुनीनं आदितो यथा पब्बज्‍जा उपसम्पदा च पटिलद्धा, तं पकासेत्वा अत्थसंवण्णनाय करीयमानाय तत्थ तत्थ गाथानं अट्ठुप्पत्तिं विभावेतुं सुकरा होति सुपाकटा च, तस्मा तं पकासेतुं आदितो पट्ठाय सङ्खेपतो अयं अनुपुब्बिकथा –

    Idāni therīgāthānaṃ atthasaṃvaṇṇanāya okāso anuppatto. Tattha yasmā bhikkhunīnaṃ ādito yathā pabbajjā upasampadā ca paṭiladdhā, taṃ pakāsetvā atthasaṃvaṇṇanāya karīyamānāya tattha tattha gāthānaṃ aṭṭhuppattiṃ vibhāvetuṃ sukarā hoti supākaṭā ca, tasmā taṃ pakāsetuṃ ādito paṭṭhāya saṅkhepato ayaṃ anupubbikathā –

    अयञ्हि लोकनाथो ‘‘मनुस्सत्तं लिङ्गसम्पत्ती’’त्यादिना वुत्तानि अट्ठङ्गानि समोधानेत्वा दीपङ्करस्स भगवतो पादमूले कतमहाभिनीहारो समतिंसपारमियो पूरेन्तो चतुवीसतिया बुद्धानं सन्तिके लद्धब्याकरणो अनुक्‍कमेन पारमियो पूरेत्वा ञातत्थचरियाय लोकत्थचरियाय बुद्धत्थचरियाय च कोटिं पत्वा तुसितभवने निब्बत्तित्वा तत्थ यावतायुकं ठत्वा दससहस्सचक्‍कवाळदेवताहि बुद्धभावाय –

    Ayañhi lokanātho ‘‘manussattaṃ liṅgasampattī’’tyādinā vuttāni aṭṭhaṅgāni samodhānetvā dīpaṅkarassa bhagavato pādamūle katamahābhinīhāro samatiṃsapāramiyo pūrento catuvīsatiyā buddhānaṃ santike laddhabyākaraṇo anukkamena pāramiyo pūretvā ñātatthacariyāya lokatthacariyāya buddhatthacariyāya ca koṭiṃ patvā tusitabhavane nibbattitvā tattha yāvatāyukaṃ ṭhatvā dasasahassacakkavāḷadevatāhi buddhabhāvāya –

    ‘‘कालो खो ते महावीर, उप्पज्‍ज मातुकुच्छियं।

    ‘‘Kālo kho te mahāvīra, uppajja mātukucchiyaṃ;

    सदेवकं तारयन्तो, बुज्झस्सु अमतं पद’’न्ति॥ (बु॰ वं॰ १.६७) –

    Sadevakaṃ tārayanto, bujjhassu amataṃ pada’’nti. (bu. vaṃ. 1.67) –

    आयाचितमनुस्सूपपत्तिको तासं देवतानं पटिञ्‍ञं दत्वा, कतपञ्‍चमहाविलोकनो सक्यराजकुले सुद्धोदनमहाराजस्स गेहे सतो सम्पजानो मातुकुच्छिं ओक्‍कन्तो दसमासे सतो सम्पजानो तत्थ ठत्वा, सतो सम्पजानो ततो निक्खन्तो लुम्बिनीवने लद्धाभिजातिको विविधा धातियो आदिं कत्वा महता परिहारेन सम्मदेव परिहरियमानो अनुक्‍कमेन वुड्ढिप्पत्तो तीसु पासादेसु विविधनाटकजनपरिवुतो देवो विय सम्पत्तिं अनुभवन्तो जिण्णब्याधिमतदस्सनेन जातसंवेगो ञाणस्स परिपाकतं गतत्ता, कामेसु आदीनवं नेक्खम्मे च आनिसंसं दिस्वा, राहुलकुमारस्स जातदिवसे छन्‍नसहायो कण्डकं अस्सराजं आरुय्ह , देवताहि विवटेन द्वारेन अड्ढरत्तिकसमये महाभिनिक्खमनं निक्खमित्वा, तेनेव रत्तावसेसेन तीणि रज्‍जानि अतिक्‍कमित्वा अनोमानदीतीरं पत्वा घटिकारमहाब्रह्मुना आनीते अरहत्तद्धजे गहेत्वा पब्बजितो, तावदेव वस्ससट्ठिकत्थेरो विय आकप्पसम्पन्‍नो हुत्वा, पासादिकेन इरियापथेन अनुक्‍कमेन राजगहं पत्वा, तत्थ पिण्डाय चरित्वा पण्डवपब्बतपब्भारे पिण्डपातं परिभुञ्‍जित्वा, मागधराजेन रज्‍जेन निमन्तियमानो तं पटिक्खिपित्वा, भग्गवस्सारामं गन्त्वा, तस्स समयं परिग्गण्हित्वा ततो आळारुदकानं समयं परिग्गण्हित्वा, तं सब्बं अनलङ्करित्वा अनुक्‍कमेन उरुवेलं गन्त्वा तत्थ छब्बस्सानि दुक्‍करकारिकं कत्वा, ताय अरियधम्मपटिवेधस्साभावं ञत्वा ‘‘नायं मग्गो बोधाया’’ति ओळारिकं आहारं आहरन्तो कतिपाहेन बलं गाहेत्वा विसाखापुण्णमदिवसे सुजाताय दिन्‍नं वरभोजनं भुञ्‍जित्वा, सुवण्णपातिं नदिया पटिसोतं खिपित्वा, ‘‘अज्‍ज बुद्धो भविस्सामी’’ति कतसन्‍निट्ठानो सायन्हसमये काळेन नागराजेन अभित्थुतिगुणो बोधिमण्डं आरुय्ह अचलट्ठाने पाचीनलोकधातुअभिमुखो अपराजितपल्‍लङ्के निसिन्‍नो चतुरङ्गसमन्‍नागतं वीरियं अधिट्ठाय, सूरिये अनत्थङ्गतेयेव मारबलं विधमित्वा, पठमयामे पुब्बेनिवासं अनुस्सरित्वा , मज्झिमयामे दिब्बचक्खुं विसोधेत्वा, पच्छिमयामे पटिच्‍चसमुप्पादे ञाणं ओतारेत्वा, अनुलोमपटिलोमं पच्‍चयाकारं सम्मसन्तो विपस्सनं वड्ढेत्वा सब्बबुद्धेहि अधिगतं अनञ्‍ञसाधारणं सम्मासम्बोधिं अधिगन्त्वा, निब्बानारम्मणाय फलसमापत्तिया तत्थेव सत्ताहं वीतिनामेत्वा, तेनेव नयेन इतरसत्ताहेपि बोधिमण्डेयेव वीतिनामेत्वा, राजायतनमूले मधुपिण्डिकभोजनं भुञ्‍जित्वा, पुन अजपालनिग्रोधमूले निसिन्‍नो धम्मताय धम्मगम्भीरतं पच्‍चवेक्खित्वा अप्पोस्सुक्‍कताय चित्ते नमन्ते महाब्रह्मुना आयाचितो बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेन्तो तिक्खिन्द्रियमुदिन्द्रियादिभेदे सत्ते दिस्वा महाब्रह्मुना धम्मदेसनाय कतपटिञ्‍ञो ‘‘कस्स नु खो अहं पठमं धम्मं देसेय्य’’न्ति आवज्‍जेन्तो आळारुदकानं कालङ्कतभावं ञत्वा, ‘‘बहुपकारा खो मे पञ्‍चवग्गिया भिक्खू, ये मं पधानपहितत्तं उपट्ठहिंसु, यंनूनाहं पञ्‍चवग्गियानं भिक्खूनं पठमं धम्मं देसेय्य’’न्ति (महाव॰ १०) चिन्तेत्वा, आसाळ्हिपुण्णमायं महाबोधितो बाराणसिं उद्दिस्स अट्ठारसयोजनं मग्गं पटिपन्‍नो अन्तरामग्गे उपकेन आजीवकेन सद्धिं मन्तेत्वा, अनुक्‍कमेन इसिपतनं पत्वा तत्थ पञ्‍चवग्गिये सञ्‍ञापेत्वा ‘‘द्वेमे, भिक्खवे, अन्ता पब्बजितेन न सेवितब्बा’’तिआदिना (महाव॰ १३; सं॰ नि॰ ५.१०८१; पटि॰ म॰ २.३०) धम्मचक्‍कपवत्तनसुत्तन्तदेसनाय अञ्‍ञासिकोण्डञ्‍ञप्पमुखा अट्ठारसब्रह्मकोटियो धम्मामतं पायेत्वा पाटिपदे भद्दियत्थेरं, पक्खस्स दुतियायं वप्पत्थेरं, पक्खस्स ततियायं महानामत्थेरं, चतुत्थियं अस्सजित्थेरं, सोतापत्तिफले पतिट्ठापेत्वा, पञ्‍चमियं पन पक्खस्स अनत्तलक्खणसुत्तन्तदेसनाय (महाव॰ २०; सं॰ नि॰ ३.५९) सब्बेपि अरहत्ते पतिट्ठापेत्वा ततो परं यसदारकप्पमुखे पञ्‍चपण्णासपुरिसे, कप्पासिकवनसण्डे तिंसमत्ते भद्दवग्गिये, गयासीसे पिट्ठिपासाणे सहस्समत्ते पुराणजटिलेति एवं महाजनं अरियभूमिं ओतारेत्वा बिम्बिसारप्पमुखानि एकादसनहुतानि सोतापत्तिफले नहुतं सरणत्तये पतिट्ठापेत्वा वेळुवनं पटिग्गहेत्वा तत्थ विहरन्तो अस्सजित्थेरस्स वाहसा अधिगतपठममग्गे सञ्‍चयं आपुच्छित्वा, सद्धिं परिसाय अत्तनो सन्तिकं उपगते सारिपुत्तमोग्गल्‍लाने अग्गफलं सच्छिकत्वा सावकपारमिया मत्थकं पत्ते अग्गसावकट्ठाने ठपेत्वा काळुदायित्थेरस्स अभियाचनाय कपिलवत्थुं गन्त्वा, मानत्थद्धे ञातके यमकपाटिहारियेन दमेत्वा, पितरं अनागामिफले, महापजापतिं सोतापत्तिफले पटिट्ठापेत्वा , नन्दकुमारं राहुलकुमारञ्‍च पब्बाजेत्वा, सत्था पुनदेव राजगहं पच्‍चागच्छि।

    Āyācitamanussūpapattiko tāsaṃ devatānaṃ paṭiññaṃ datvā, katapañcamahāvilokano sakyarājakule suddhodanamahārājassa gehe sato sampajāno mātukucchiṃ okkanto dasamāse sato sampajāno tattha ṭhatvā, sato sampajāno tato nikkhanto lumbinīvane laddhābhijātiko vividhā dhātiyo ādiṃ katvā mahatā parihārena sammadeva parihariyamāno anukkamena vuḍḍhippatto tīsu pāsādesu vividhanāṭakajanaparivuto devo viya sampattiṃ anubhavanto jiṇṇabyādhimatadassanena jātasaṃvego ñāṇassa paripākataṃ gatattā, kāmesu ādīnavaṃ nekkhamme ca ānisaṃsaṃ disvā, rāhulakumārassa jātadivase channasahāyo kaṇḍakaṃ assarājaṃ āruyha , devatāhi vivaṭena dvārena aḍḍharattikasamaye mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā, teneva rattāvasesena tīṇi rajjāni atikkamitvā anomānadītīraṃ patvā ghaṭikāramahābrahmunā ānīte arahattaddhaje gahetvā pabbajito, tāvadeva vassasaṭṭhikatthero viya ākappasampanno hutvā, pāsādikena iriyāpathena anukkamena rājagahaṃ patvā, tattha piṇḍāya caritvā paṇḍavapabbatapabbhāre piṇḍapātaṃ paribhuñjitvā, māgadharājena rajjena nimantiyamāno taṃ paṭikkhipitvā, bhaggavassārāmaṃ gantvā, tassa samayaṃ pariggaṇhitvā tato āḷārudakānaṃ samayaṃ pariggaṇhitvā, taṃ sabbaṃ analaṅkaritvā anukkamena uruvelaṃ gantvā tattha chabbassāni dukkarakārikaṃ katvā, tāya ariyadhammapaṭivedhassābhāvaṃ ñatvā ‘‘nāyaṃ maggo bodhāyā’’ti oḷārikaṃ āhāraṃ āharanto katipāhena balaṃ gāhetvā visākhāpuṇṇamadivase sujātāya dinnaṃ varabhojanaṃ bhuñjitvā, suvaṇṇapātiṃ nadiyā paṭisotaṃ khipitvā, ‘‘ajja buddho bhavissāmī’’ti katasanniṭṭhāno sāyanhasamaye kāḷena nāgarājena abhitthutiguṇo bodhimaṇḍaṃ āruyha acalaṭṭhāne pācīnalokadhātuabhimukho aparājitapallaṅke nisinno caturaṅgasamannāgataṃ vīriyaṃ adhiṭṭhāya, sūriye anatthaṅgateyeva mārabalaṃ vidhamitvā, paṭhamayāme pubbenivāsaṃ anussaritvā , majjhimayāme dibbacakkhuṃ visodhetvā, pacchimayāme paṭiccasamuppāde ñāṇaṃ otāretvā, anulomapaṭilomaṃ paccayākāraṃ sammasanto vipassanaṃ vaḍḍhetvā sabbabuddhehi adhigataṃ anaññasādhāraṇaṃ sammāsambodhiṃ adhigantvā, nibbānārammaṇāya phalasamāpattiyā tattheva sattāhaṃ vītināmetvā, teneva nayena itarasattāhepi bodhimaṇḍeyeva vītināmetvā, rājāyatanamūle madhupiṇḍikabhojanaṃ bhuñjitvā, puna ajapālanigrodhamūle nisinno dhammatāya dhammagambhīrataṃ paccavekkhitvā appossukkatāya citte namante mahābrahmunā āyācito buddhacakkhunā lokaṃ volokento tikkhindriyamudindriyādibhede satte disvā mahābrahmunā dhammadesanāya katapaṭiñño ‘‘kassa nu kho ahaṃ paṭhamaṃ dhammaṃ deseyya’’nti āvajjento āḷārudakānaṃ kālaṅkatabhāvaṃ ñatvā, ‘‘bahupakārā kho me pañcavaggiyā bhikkhū, ye maṃ padhānapahitattaṃ upaṭṭhahiṃsu, yaṃnūnāhaṃ pañcavaggiyānaṃ bhikkhūnaṃ paṭhamaṃ dhammaṃ deseyya’’nti (mahāva. 10) cintetvā, āsāḷhipuṇṇamāyaṃ mahābodhito bārāṇasiṃ uddissa aṭṭhārasayojanaṃ maggaṃ paṭipanno antarāmagge upakena ājīvakena saddhiṃ mantetvā, anukkamena isipatanaṃ patvā tattha pañcavaggiye saññāpetvā ‘‘dveme, bhikkhave, antā pabbajitena na sevitabbā’’tiādinā (mahāva. 13; saṃ. ni. 5.1081; paṭi. ma. 2.30) dhammacakkapavattanasuttantadesanāya aññāsikoṇḍaññappamukhā aṭṭhārasabrahmakoṭiyo dhammāmataṃ pāyetvā pāṭipade bhaddiyattheraṃ, pakkhassa dutiyāyaṃ vappattheraṃ, pakkhassa tatiyāyaṃ mahānāmattheraṃ, catutthiyaṃ assajittheraṃ, sotāpattiphale patiṭṭhāpetvā, pañcamiyaṃ pana pakkhassa anattalakkhaṇasuttantadesanāya (mahāva. 20; saṃ. ni. 3.59) sabbepi arahatte patiṭṭhāpetvā tato paraṃ yasadārakappamukhe pañcapaṇṇāsapurise, kappāsikavanasaṇḍe tiṃsamatte bhaddavaggiye, gayāsīse piṭṭhipāsāṇe sahassamatte purāṇajaṭileti evaṃ mahājanaṃ ariyabhūmiṃ otāretvā bimbisārappamukhāni ekādasanahutāni sotāpattiphale nahutaṃ saraṇattaye patiṭṭhāpetvā veḷuvanaṃ paṭiggahetvā tattha viharanto assajittherassa vāhasā adhigatapaṭhamamagge sañcayaṃ āpucchitvā, saddhiṃ parisāya attano santikaṃ upagate sāriputtamoggallāne aggaphalaṃ sacchikatvā sāvakapāramiyā matthakaṃ patte aggasāvakaṭṭhāne ṭhapetvā kāḷudāyittherassa abhiyācanāya kapilavatthuṃ gantvā, mānatthaddhe ñātake yamakapāṭihāriyena dametvā, pitaraṃ anāgāmiphale, mahāpajāpatiṃ sotāpattiphale paṭiṭṭhāpetvā , nandakumāraṃ rāhulakumārañca pabbājetvā, satthā punadeva rājagahaṃ paccāgacchi.

    अथापरेन समयेन सत्थरि वेसालिं उपनिस्साय कूटागारसालायं विहरन्ते सुद्धोदनमहाराजा सेतच्छत्तस्स हेट्ठाव अरहत्तं सच्छिकत्वा परिनिब्बायि। अथ महापजापतिया गोतमिया पब्बज्‍जाय चित्तं उप्पज्‍जि, ततो रोहिनीनदीतीरे कलहविवादसुत्तन्तदेसनाय (सु॰ नि॰ ८६८ आदयो) परियोसाने निक्खमित्वा, पब्बजितानं पञ्‍चन्‍नं कुमारसतानं पादपरिचारिका एकज्झासयाव हुत्वा महापजापतिया सन्तिकं गन्त्वा, सब्बाव ‘‘सत्थु सन्तिके पब्बजिस्सामा’’ति महापजापतिं जेट्ठिकं कत्वा सत्थु सन्तिकं गन्तुकामा अहेसुं। अयञ्‍च महापजापति पुब्बेपि एकवारं सत्थारं पब्बज्‍जं याचित्वा नालत्थ, तस्मा कप्पकं पक्‍कोसापेत्वा केसे छिन्दापेत्वा कासायानि अच्छादेत्वा सब्बा ता साकियानियो आदाय वेसालिं गन्त्वा आनन्दत्थेरेन दसबलं याचापेत्वा, अट्ठगरुधम्मपटिग्गहणेन पब्बज्‍जं उपसम्पदञ्‍च अलत्थ। इतरा पन सब्बापि एकतो उपसम्पन्‍ना अहेसुं। अयमेत्थ सङ्खेपो। वित्थारतो पनेतं वत्थु तत्थ तत्थ पाळियं (चूळव॰ ४०२) आगतमेव।

    Athāparena samayena satthari vesāliṃ upanissāya kūṭāgārasālāyaṃ viharante suddhodanamahārājā setacchattassa heṭṭhāva arahattaṃ sacchikatvā parinibbāyi. Atha mahāpajāpatiyā gotamiyā pabbajjāya cittaṃ uppajji, tato rohinīnadītīre kalahavivādasuttantadesanāya (su. ni. 868 ādayo) pariyosāne nikkhamitvā, pabbajitānaṃ pañcannaṃ kumārasatānaṃ pādaparicārikā ekajjhāsayāva hutvā mahāpajāpatiyā santikaṃ gantvā, sabbāva ‘‘satthu santike pabbajissāmā’’ti mahāpajāpatiṃ jeṭṭhikaṃ katvā satthu santikaṃ gantukāmā ahesuṃ. Ayañca mahāpajāpati pubbepi ekavāraṃ satthāraṃ pabbajjaṃ yācitvā nālattha, tasmā kappakaṃ pakkosāpetvā kese chindāpetvā kāsāyāni acchādetvā sabbā tā sākiyāniyo ādāya vesāliṃ gantvā ānandattherena dasabalaṃ yācāpetvā, aṭṭhagarudhammapaṭiggahaṇena pabbajjaṃ upasampadañca alattha. Itarā pana sabbāpi ekato upasampannā ahesuṃ. Ayamettha saṅkhepo. Vitthārato panetaṃ vatthu tattha tattha pāḷiyaṃ (cūḷava. 402) āgatameva.

    एवं उपसम्पन्‍ना पन महापजापति सत्थारं उपसङ्कमित्वा अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि। अथस्सा सत्था धम्मं देसेसि। सा सत्थु सन्तिके कम्मट्ठानं गहेत्वा अरहत्तं पापुणि। सेसा च पञ्‍चसतभिक्खुनियो नन्दकोवादपरियोसाने (म॰ नि॰ ३.३९८) अरहत्तं पापुणिंसु। एवं भिक्खुनिसङ्घे सुप्पतिट्ठिते पुथुभूते तत्थ तत्थ गामनिगमजनपदराजधानीसु कुलित्थियो कुलसुण्हायो कुलकुमारिकायो बुद्धसुबुद्धतं धम्मसुधम्मतं सङ्घसुप्पटिपत्तितञ्‍च सुत्वा, सासने अभिप्पसन्‍ना संसारे च जातसंवेगा अत्तनो सामिके मातापितरो ञातके च अनुजानापेत्वा, सासने उरं दत्वा पब्बजिंसु। पब्बजित्वा च सीलाचारसम्पन्‍ना सत्थुनो च तेसं थेरानञ्‍च सन्तिके ओवादं लभित्वा घटेन्तियो वायमन्तियो नचिरस्सेव अरहत्तं सच्छाकंसु। ताहि उदानादिवसेन तत्थ तत्थ भासिता गाथा पच्छा सङ्गीतिकारकेहि एकज्झं कत्वा एककनिपातादिवसेन सङ्गीतिं आरोपयिंसु ‘‘इमा थेरीगाथा नामा’’ति। तासं निपातादिविभागो हेट्ठा वुत्तोयेव। तत्थ निपातेसु एककनिपातो आदि। तत्थपि –

    Evaṃ upasampannā pana mahāpajāpati satthāraṃ upasaṅkamitvā abhivādetvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Athassā satthā dhammaṃ desesi. Sā satthu santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā arahattaṃ pāpuṇi. Sesā ca pañcasatabhikkhuniyo nandakovādapariyosāne (ma. ni. 3.398) arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Evaṃ bhikkhunisaṅghe suppatiṭṭhite puthubhūte tattha tattha gāmanigamajanapadarājadhānīsu kulitthiyo kulasuṇhāyo kulakumārikāyo buddhasubuddhataṃ dhammasudhammataṃ saṅghasuppaṭipattitañca sutvā, sāsane abhippasannā saṃsāre ca jātasaṃvegā attano sāmike mātāpitaro ñātake ca anujānāpetvā, sāsane uraṃ datvā pabbajiṃsu. Pabbajitvā ca sīlācārasampannā satthuno ca tesaṃ therānañca santike ovādaṃ labhitvā ghaṭentiyo vāyamantiyo nacirasseva arahattaṃ sacchākaṃsu. Tāhi udānādivasena tattha tattha bhāsitā gāthā pacchā saṅgītikārakehi ekajjhaṃ katvā ekakanipātādivasena saṅgītiṃ āropayiṃsu ‘‘imā therīgāthā nāmā’’ti. Tāsaṃ nipātādivibhāgo heṭṭhā vuttoyeva. Tattha nipātesu ekakanipāto ādi. Tatthapi –

    .

    1.

    ‘‘सुखं सुपाहि थेरिके, कत्वा चोळेन पारुता।

    ‘‘Sukhaṃ supāhi therike, katvā coḷena pārutā;

    उपसन्तो हि ते रागो, सुक्खडाकंव कुम्भिय’’न्ति॥ –

    Upasanto hi te rāgo, sukkhaḍākaṃva kumbhiya’’nti. –

    अयं गाथा आदि। तस्सा का उप्पत्ति? अतीते किर अञ्‍ञतरा कुलधीता कोणागमनस्स भगवतो काले सासने अभिप्पसन्‍ना हुत्वा सत्थारं निमन्तेत्वा दुतियदिवसे साखामण्डपं कारेत्वा वालिकं अत्थरित्वा उपरि वितानं बन्धित्वा गन्धपुप्फादीहि पूजं कत्वा सत्थु कालं आरोचापेसि। सत्था तत्थ गन्त्वा पञ्‍ञत्ते आसने निसीदि। सा भगवन्तं वन्दित्वा पणीतेन खादनीयेन भोजनीयेन परिविसित्वा, भगवन्तं भुत्ताविं ओनीतपत्तपाणिं तिचीवरेन अच्छादेसि। तस्सा भगवा अनुमोदनं कत्वा पक्‍कामि। सा यावतायुकं पुञ्‍ञानि कत्वा आयुपरियोसाने देवलोके निब्बत्तित्वा एकं बुद्धन्तरं सुगतीसु एव संसरन्ती कस्सपस्स भगवतो काले गहपतिकुले निब्बत्तित्वा विञ्‍ञुतं पत्वा, संसारे जातसंवेगा सासने पब्बजित्वा उपसम्पज्‍जित्वा वीसतिवस्सहस्सानि भिक्खुनिसीलं पूरेत्वा, पुथुज्‍जनकालकिरियं कत्वा, सग्गे निब्बत्ता एकं बुद्धन्तरं सग्गसम्पत्तिं अनुभवित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे वेसालियं खत्तियमहासालकुले निब्बत्ति। तं थिरसन्तसरीरताय थेरिकाति वोहरिंसु। सा वयप्पत्ता कुलप्पदेसादिना समानजातिकस्स खत्तियकुमारस्स मातापितूहि दिन्‍ना पतिदेवता हुत्वा वसन्ती सत्थु वेसालिगमने सासने पटिलद्धसद्धा उपासिका हुत्वा, अपरभागे महापजापतिगोतमीथेरिया सन्तिके धम्मं सुत्वा पब्बज्‍जाय रुचिं उप्पादेत्वा ‘‘अहं पब्बजिस्सामी’’ति सामिकस्सारोचेसि। सामिको नानुजानाति। सा पन कताधिकारताय यथासुतं धम्मं पच्‍चवेक्खित्वा रूपारूपधम्मे परिग्गहेत्वा विपस्सनं अनुयुत्ता विहरति।

    Ayaṃ gāthā ādi. Tassā kā uppatti? Atīte kira aññatarā kuladhītā koṇāgamanassa bhagavato kāle sāsane abhippasannā hutvā satthāraṃ nimantetvā dutiyadivase sākhāmaṇḍapaṃ kāretvā vālikaṃ attharitvā upari vitānaṃ bandhitvā gandhapupphādīhi pūjaṃ katvā satthu kālaṃ ārocāpesi. Satthā tattha gantvā paññatte āsane nisīdi. Sā bhagavantaṃ vanditvā paṇītena khādanīyena bhojanīyena parivisitvā, bhagavantaṃ bhuttāviṃ onītapattapāṇiṃ ticīvarena acchādesi. Tassā bhagavā anumodanaṃ katvā pakkāmi. Sā yāvatāyukaṃ puññāni katvā āyupariyosāne devaloke nibbattitvā ekaṃ buddhantaraṃ sugatīsu eva saṃsarantī kassapassa bhagavato kāle gahapatikule nibbattitvā viññutaṃ patvā, saṃsāre jātasaṃvegā sāsane pabbajitvā upasampajjitvā vīsativassahassāni bhikkhunisīlaṃ pūretvā, puthujjanakālakiriyaṃ katvā, sagge nibbattā ekaṃ buddhantaraṃ saggasampattiṃ anubhavitvā imasmiṃ buddhuppāde vesāliyaṃ khattiyamahāsālakule nibbatti. Taṃ thirasantasarīratāya therikāti vohariṃsu. Sā vayappattā kulappadesādinā samānajātikassa khattiyakumārassa mātāpitūhi dinnā patidevatā hutvā vasantī satthu vesāligamane sāsane paṭiladdhasaddhā upāsikā hutvā, aparabhāge mahāpajāpatigotamītheriyā santike dhammaṃ sutvā pabbajjāya ruciṃ uppādetvā ‘‘ahaṃ pabbajissāmī’’ti sāmikassārocesi. Sāmiko nānujānāti. Sā pana katādhikāratāya yathāsutaṃ dhammaṃ paccavekkhitvā rūpārūpadhamme pariggahetvā vipassanaṃ anuyuttā viharati.

    अथेकदिवसं महानसे ब्यञ्‍जने पच्‍चमाने महती अग्गिजाला उट्ठहि। सा अग्गिजाला सकलभाजनं तटतटायन्तं झायति। सा तं दिस्वा तदेवारम्मणं कत्वा सुट्ठुतरं अनिच्‍चतं उपट्ठहन्तं उपधारेत्वा ततो तत्थ दुक्खानिच्‍चानत्ततञ्‍च आरोपेत्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा अनुक्‍कमेन उस्सुक्‍कापेत्वा मग्गपटिपाटिया अनागामिफले पतिट्ठहि। सा ततो पट्ठाय आभरणं वा अलङ्कारं वा न धारेति। सा सामिकेन ‘‘कस्मा त्वं, भद्दे, इदानि पुब्बे विय आभरणं वा अलङ्कारं वा न धारेसी’’ति वुत्ता अत्तनो गिहिभावे अभब्बभावं आरोचेत्वा पब्बज्‍जं अनुजानापेसि। सो विसाखो उपासको विय धम्मदिन्‍नं महता परिहारेन महापजापतिगोतमिया सन्तिकं नेत्वा ‘‘इमं, अय्ये, पब्बाजेथा’’ति आह। अथ महापजापतिगोतमी तं पब्बाजेत्वा उपसम्पादेत्वा विहारं नेत्वा सत्थारं दस्सेसि। सत्थापिस्सा पकतिया दिट्ठारम्मणमेव विभावेन्तो ‘‘सुखं सुपाही’’ति गाथमाह।

    Athekadivasaṃ mahānase byañjane paccamāne mahatī aggijālā uṭṭhahi. Sā aggijālā sakalabhājanaṃ taṭataṭāyantaṃ jhāyati. Sā taṃ disvā tadevārammaṇaṃ katvā suṭṭhutaraṃ aniccataṃ upaṭṭhahantaṃ upadhāretvā tato tattha dukkhāniccānattatañca āropetvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā anukkamena ussukkāpetvā maggapaṭipāṭiyā anāgāmiphale patiṭṭhahi. Sā tato paṭṭhāya ābharaṇaṃ vā alaṅkāraṃ vā na dhāreti. Sā sāmikena ‘‘kasmā tvaṃ, bhadde, idāni pubbe viya ābharaṇaṃ vā alaṅkāraṃ vā na dhāresī’’ti vuttā attano gihibhāve abhabbabhāvaṃ ārocetvā pabbajjaṃ anujānāpesi. So visākho upāsako viya dhammadinnaṃ mahatā parihārena mahāpajāpatigotamiyā santikaṃ netvā ‘‘imaṃ, ayye, pabbājethā’’ti āha. Atha mahāpajāpatigotamī taṃ pabbājetvā upasampādetvā vihāraṃ netvā satthāraṃ dassesi. Satthāpissā pakatiyā diṭṭhārammaṇameva vibhāvento ‘‘sukhaṃ supāhī’’ti gāthamāha.

    तत्थ सुखन्ति भावनपुंसकनिद्देसो। सुपाहीति आणत्तिवचनं। थेरिकेति आमन्तनवचनं। कत्वा चोळेन पारुताति अप्पिच्छताय नियोजनं। उपसन्तो हि ते रागोति पटिपत्तिकित्तनं। सुक्खडाकंवाति उपसमेतब्बस्स किलेसस्स असारभावनिदस्सनं। कुम्भियन्ति तदाधारस्स अनिच्‍चतुच्छादिभावनिदस्सनं।

    Tattha sukhanti bhāvanapuṃsakaniddeso. Supāhīti āṇattivacanaṃ. Theriketi āmantanavacanaṃ. Katvā coḷena pārutāti appicchatāya niyojanaṃ. Upasanto hi te rāgoti paṭipattikittanaṃ. Sukkhaḍākaṃvāti upasametabbassa kilesassa asārabhāvanidassanaṃ. Kumbhiyanti tadādhārassa aniccatucchādibhāvanidassanaṃ.

    सुखन्ति चेतं इट्ठाधिवचनं। सुखेन निदुक्खा हुत्वाति अत्थो। सुपाहीति निपज्‍जनिदस्सनञ्‍चेतं चतुन्‍नं इरियापथानं, तस्मा चत्तारोपि इरियापथे सुखेनेव कप्पेहि सुखं विहराति अत्थो। थेरिकेति इदं यदिपि तस्सा नामकित्तनं, पचुरेन अन्वत्थसञ्‍ञाभावतो पन थिरे सासने थिरभावप्पत्ते, थिरेहि सीलादिधम्मेहि समन्‍नागतेति अत्थो। कत्वा चोळेन पारुताति पंसुकूलचोळेहि चीवरं कत्वा अच्छादितसरीरा तं निवत्था चेव पारुता च। उपसन्तो हि ते रागोति हि-सद्दो हेत्वत्थो। यस्मा तव सन्ताने उप्पज्‍जनककामरागो उपसन्तो अनागामिमग्गञाणग्गिना दड्ढो, इदानि तदवसेसं रागं अग्गमग्गञाणग्गिना दहेत्वा सुखं सुपाहीति अधिप्पायो। सुक्खडाकंव कुम्भियन्ति यथा तं पक्‍के भाजने अप्पकं डाकब्यञ्‍जनं महतिया अग्गिजालाय पच्‍चमानं झायित्वा सुस्सन्तं वूपसम्मति, यथा वा उदकमिस्से डाकब्यञ्‍जने उद्धनं आरोपेत्वा पच्‍चमाने उदके विज्‍जमाने तं चिच्‍चिटायति चिटिचिटायति, उदके पन छिन्‍ने उपसन्तमेव होति, एवं तव सन्ताने कामरागो उपसन्तो, इतरम्पि वूपसमेत्वा सुखं सुपाहीति।

    Sukhanti cetaṃ iṭṭhādhivacanaṃ. Sukhena nidukkhā hutvāti attho. Supāhīti nipajjanidassanañcetaṃ catunnaṃ iriyāpathānaṃ, tasmā cattāropi iriyāpathe sukheneva kappehi sukhaṃ viharāti attho. Theriketi idaṃ yadipi tassā nāmakittanaṃ, pacurena anvatthasaññābhāvato pana thire sāsane thirabhāvappatte, thirehi sīlādidhammehi samannāgateti attho. Katvā coḷena pārutāti paṃsukūlacoḷehi cīvaraṃ katvā acchāditasarīrā taṃ nivatthā ceva pārutā ca. Upasanto hi te rāgoti hi-saddo hetvattho. Yasmā tava santāne uppajjanakakāmarāgo upasanto anāgāmimaggañāṇagginā daḍḍho, idāni tadavasesaṃ rāgaṃ aggamaggañāṇagginā dahetvā sukhaṃ supāhīti adhippāyo. Sukkhaḍākaṃva kumbhiyanti yathā taṃ pakke bhājane appakaṃ ḍākabyañjanaṃ mahatiyā aggijālāya paccamānaṃ jhāyitvā sussantaṃ vūpasammati, yathā vā udakamisse ḍākabyañjane uddhanaṃ āropetvā paccamāne udake vijjamāne taṃ cicciṭāyati ciṭiciṭāyati, udake pana chinne upasantameva hoti, evaṃ tava santāne kāmarāgo upasanto, itarampi vūpasametvā sukhaṃ supāhīti.

    थेरी इन्द्रियानं परिपाकं गतत्ता सत्थु देसनाविलासेन च गाथापरियोसाने सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेरी २.१.२६-३०)।

    Therī indriyānaṃ paripākaṃ gatattā satthu desanāvilāsena ca gāthāpariyosāne saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. therī 2.1.26-30).

    ‘‘कोणागमनबुद्धस्स, मण्डपो कारितो मया।

    ‘‘Koṇāgamanabuddhassa, maṇḍapo kārito mayā;

    धुवं तिचीवरंदासिं, बुद्धस्स लोकबन्धुनो॥

    Dhuvaṃ ticīvaraṃdāsiṃ, buddhassa lokabandhuno.

    ‘‘यं यं जनपदं यामि, निगमे राजधानियो।

    ‘‘Yaṃ yaṃ janapadaṃ yāmi, nigame rājadhāniyo;

    सब्बत्थ पूजितो होमि, पुञ्‍ञकम्मस्सिदं फलं॥

    Sabbattha pūjito homi, puññakammassidaṃ phalaṃ.

    ‘‘किलेसा झापिता मय्हं, भवा सब्बे समूहता।

    ‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ, bhavā sabbe samūhatā;

    नागीव बन्धनं छेत्वा, विहरामि अनासवा॥

    Nāgīva bandhanaṃ chetvā, viharāmi anāsavā.

    ‘‘स्वागतं वत मे आसि, बुद्धसेट्ठस्स सन्तिके।

    ‘‘Svāgataṃ vata me āsi, buddhaseṭṭhassa santike;

    तिस्सो विज्‍जा अनुप्पत्ता, कतं बुद्धस्स सासनं॥

    Tisso vijjā anuppattā, kataṃ buddhassa sāsanaṃ.

    ‘‘पटिसम्भिदा चतस्सो, विमोक्खापि च अट्ठिमे।

    ‘‘Paṭisambhidā catasso, vimokkhāpi ca aṭṭhime;

    छळभिञ्‍ञा सच्छिकता, कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥

    Chaḷabhiññā sacchikatā, kataṃ buddhassa sāsana’’nti.

    अरहत्तं पन पत्वा थेरी उदानेन्ती तमेव गाथं अभासि, तेनायं गाथा तस्सा थेरिया गाथा अहोसि। तत्थ थेरिया वुत्तगाथाय अनवसेसो रागो परिग्गहितो अग्गमग्गेन तस्स वूपसमस्स अधिप्पेतत्ता। रागवूपसमेनेव चेत्थ सब्बेसम्पि किलेसानं वूपसमो वुत्तोति दट्ठब्बं तदेकट्ठताय सब्बेसं किलेसधम्मानं वूपसमसिद्धितो। तथा हि वुच्‍चति –

    Arahattaṃ pana patvā therī udānentī tameva gāthaṃ abhāsi, tenāyaṃ gāthā tassā theriyā gāthā ahosi. Tattha theriyā vuttagāthāya anavaseso rāgo pariggahito aggamaggena tassa vūpasamassa adhippetattā. Rāgavūpasameneva cettha sabbesampi kilesānaṃ vūpasamo vuttoti daṭṭhabbaṃ tadekaṭṭhatāya sabbesaṃ kilesadhammānaṃ vūpasamasiddhito. Tathā hi vuccati –

    ‘‘उद्धच्‍चविचिकिच्छाहि, यो मोहो सहजो मतो।

    ‘‘Uddhaccavicikicchāhi, yo moho sahajo mato;

    पहानेकट्ठभावेन, रागेन सरणो हि सो’’ति॥

    Pahānekaṭṭhabhāvena, rāgena saraṇo hi so’’ti.

    यथा चेत्थ सब्बेसं संकिलेसानं वूपसमो वुत्तो, एवं सब्बत्थापि तेसं वूपसमो वुत्तोति वेदितब्बं। पुब्बभागे तदङ्गवसेन, समथविपस्सनाक्खणे विक्खम्भनवसेन, मग्गक्खणे समुच्छेदवसेन, फलक्खणे पटिप्पस्सद्धिवसेन वूपसमसिद्धितो। तेन चतुब्बिधस्सापि पहानस्स सिद्धि वेदितब्बा । तत्थ तदङ्गप्पहानेन सीलसम्पदासिद्धि, विक्खम्भनपहानेन समाधिसम्पदासिद्धि, इतरेहि पञ्‍ञासम्पदासिद्धि दस्सिता होति पहानाभिसमयोपसिज्झनतो। यथा भावनाभिसमयं साधेति तस्मिं असति तदभावतो, तथा सच्छिकिरियाभिसमयं परिञ्‍ञाभिसमयञ्‍च साधेति एवाति। चतुराभिसमयसिद्धिया तिस्सो सिक्खा, पटिपत्तिया तिविधकल्याणता, सत्तविसुद्धियो च परिपुण्णा इमाय गाथाय पकासिता होन्तीति वेदितब्बं। अञ्‍ञतराथेरी अपञ्‍ञाता नामगोत्तादिवसेन अपाकटा, एका थेरी लक्खणसम्पन्‍ना भिक्खुनी इमं गाथं अभासीति अधिप्पायो।

    Yathā cettha sabbesaṃ saṃkilesānaṃ vūpasamo vutto, evaṃ sabbatthāpi tesaṃ vūpasamo vuttoti veditabbaṃ. Pubbabhāge tadaṅgavasena, samathavipassanākkhaṇe vikkhambhanavasena, maggakkhaṇe samucchedavasena, phalakkhaṇe paṭippassaddhivasena vūpasamasiddhito. Tena catubbidhassāpi pahānassa siddhi veditabbā . Tattha tadaṅgappahānena sīlasampadāsiddhi, vikkhambhanapahānena samādhisampadāsiddhi, itarehi paññāsampadāsiddhi dassitā hoti pahānābhisamayopasijjhanato. Yathā bhāvanābhisamayaṃ sādheti tasmiṃ asati tadabhāvato, tathā sacchikiriyābhisamayaṃ pariññābhisamayañca sādheti evāti. Caturābhisamayasiddhiyā tisso sikkhā, paṭipattiyā tividhakalyāṇatā, sattavisuddhiyo ca paripuṇṇā imāya gāthāya pakāsitā hontīti veditabbaṃ. Aññatarātherī apaññātā nāmagottādivasena apākaṭā, ekā therī lakkhaṇasampannā bhikkhunī imaṃ gāthaṃ abhāsīti adhippāyo.

    अञ्‍ञतराथेरीगाथावण्णना निट्ठिता।

    Aññatarātherīgāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरीगाथापाळि • Therīgāthāpāḷi / १. अञ्‍ञतराथेरीगाथा • 1. Aññatarātherīgāthā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact